İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin İran Politikası

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 296, 261 - 288, 01.04.2019

M. Volkan Atuk

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.261

Öz

Avrupa’da yayın yapan bir aydın muhalefeti olarak yola çıkan ve sonunda ülke yönetimini bütünüyle ele alan İttihad ve Terakki Cemiyeti, Osmanlı Devleti’nin kadim komşusu İran ile kendi iç değişimlerine paralel ilişkiler geliştirmiştir. Başlangıçta yalnızca II. Abdülhamid’e atfedilen sorunlarla sınırlı bir bakış gözlenirken, sonraki yıllarda II. Abdülhamid’in politikasına benzer bir İttihad-ı İslam söylemi ve ardından siyasi dayanışma ve kurtuluş motifl erinin ön plana çıkacağı politik bir üslup belirlenmiştir. Özellikle Settar Han öncülüğünde Tebriz’de yürütülen direniş, İttihad ve Terakki Cemiyeti ile İran’lı Meşrutiyetçiler arasındaki en önemli bağı oluşturur. Ancak bu olumlu bakış açısı özellikle sınır sorunları gündeme geldiğinde sorun çözücü olmaktan uzak kalmıştır. Geleneksel sınır ihtilafl arının aşılması iki ülkenin iyi komşuluk ilişkisi geliştirmenin yanında kendi siyasetleri ile ilgili farklı noktalara dokunduğundan Meşrutiyetçi dayanışma söylemi ile güncel siyasal zorunluluklar arasında sürüp giden bir mücadele yaşanmıştır. Bu çalışmada İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin İran’a yönelik politikaları iki farklı bakış açısı ile ele alınmaya çalışılacaktır. Öncelikle İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin başlangıcından, 1.Dünya Savaşına kadar olan dönemde geçirdiği değişimlerin İran’a yönelik politikasının belirlenmesine olan etkileri ele alınacak, ardından İran politikasının II. Abdülhamid yönetimi ile kesişen ve ayrışan tarafl arının neler olduğuna değinilecekir. Çalışmanın kapsamı Cemiyet’in ilk yayınlarından başlamakla birlikte 1.Dünya Savaşı’nın başlangıcına kadar olan dönemdir. Çünkü bu savaş içerisinde İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin İran’a yönelik tutumları, doğrudan doğruya savaş koşulları, cephe gereksinimleri ve Alman genelkurmayının öncelikleri doğrultusunda şekillenmiştir. Bu nedenle 1914’den sonraki süreci genel savaş planlarının içerisinde ele almak gerektiğinden, çalışmada 1913 yılındaki Trablusgarp Savaşına kadar olan dönemin olayları incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İttihad ve Terakki, İran, Trablusgarb, II. Abdülhamid, Settar Han

Iran Policy of the Commitee of Union and Progress

Öz

The Commitee of Union and Progress that has started its journey as an enlightened opposition broadcasting in Europe and consequently approached the management of the country as a whole, has developed relations with its ancient neighbour Iran in paralel with its internal change. While at the beginning a standpoint limited to the issue sattributed to Abdulhamit is observed, during the later years an Islamic Union discourse similar to the policy of Abdulhamit and afterwards a political wording with political solidarity and liberation motives coming to thefore front have been established. Especially the resistance carried out in Tebriz with the leadership of Settar Khan comprises the most signifi cant relationship between the Commitee of Union and Progress and the Iranian constitutionalists. However, when especially the border problems have come up this positive point of view has become far from being issue resolving. Overcoming the border confl icts has furthermore contributed that the two countries have developed the good neighbourhood relation sandal so touched to the diff erent aspects related to the their own policies and therefore a continued struggle has been encountered between the constitutionalist solidarity discourse and the current political requisites. In this study the policies of the Commitee of Union and Progress towards the Iran shall be endeavored to be approached from two diff eren tpoints of view. Primarily,the infl uences of the transformations that the Commitee of Union and Progress experienced during the period as of it since option until the 1st World War on the determination of the policies towards Iran and what are the intersecting and diverging aspects with the Abdulhamit management of the Iran policy that it conducted. Nevetheless thes cope of the study commences with the CUP publications, it covers the period until the beginning of the 1st World War. Because, the attitudes of CUP towards Iran within this war was formed in line directly with the war conditions, battle front requirement sand the priorities of the German general staff . Therefore, as it was required to review the general war plans of the time duration after the 1914, in the study the events of the period until the1913Turco-Italian war have been investigated.

Anahtar Kelimeler

Union and Progress, Iran, Tripoli, Abdülhamid II, Sattar Khan

Kaynakça

• BOA, BEO 3326, 249386, H.12/05/1326
• BOA, BEO, 3404, 255268, 29/08/1326
• BOA, BEO, 3376, 253179, 19/07/1326
• BOA, İ.HUS, 163, 88, 04/01/1326 - BOA, İ.HUS, 165, 61, 25/03/1326
• BOA, MV, 128, 19, 10/05/1327
• BOA, BEO, 3510, 263242, 14/11/1324
• Abrahamian, Ervand, Modern İran Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstan- bul 2014.
• ____________, İran Between Two Revolution, Princeton University Press, New Jersey, 1982.
• Ahmad, Feroz, “İttihat ve Teraakki’nin Dış Politikası”, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, İstanbul Cilt. 2.
• Akşin, Sina, Jöntürkler ve İttihat ve Terakki, Remzi Kitabevi, İstanbul 1987.
• Amir, Arsalan Afkhami, “The Sick Men of Persia: The Importance of Illness as a Factor in the
• Atay, Falih Rıfkı, Mustafa Kemal’in Mütareke Defteri ve 19 Mayıs, Yenigün Basın Yayıncılık, Ankara1999.
• “Interpretation of Modern Iranian Diplomatic History”, İran Studies, vol. 36, No.3, 2003.
• Arşiv Belgelerinde Osmanlı-İran İlişkileri, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayın No.111, Ankara 2010.
• Bayur, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi Cilt 1, Kısım 1,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1991.
• Belge, Murat, Militarist Modernleşme Almanya, Japonya ve Türkiye, İletişim Yayınları, İs- tanbul 2014.
• Browne, Edward G., The Persian Revolution of 1905-1909, Cambridge University Press, London, 1910.
• Cezani ,Bijan, İran Meşrutiyet Devrimi, Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.
• Çetinsaya, Gökhan, “Essential Friends and Natural Enemies: The Historic Roots Of Turkish-İranian Relations”, Middle East Rewiew of İnternational Aff airs ,Vol.7, No: 3, September, 2003.
• Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği Osmanlı Devleti’nin İslam Siyaseti 1856-1908, Ötüken Yayınları, İstanbul 1992.
• Fermayan, Hafız Ferman,”19.yy İran’ında Modernleşme Güçleri: Tarihi Mütalaa”, Ortadoğu’da Modernleşme, Ed. William R. Polk, İnsan Yayınları, İstanbul 1995
• Gilbar, Gad, “The Opening Up of Qajar İran Some Economic and Social Aspect”, Bulletin of The Scholl of Oriental and African Studies, Vol. 49, İssue. 1, Feb. 1986.
• Gürakar, Tolga, Türkiye ve İran Gelenek, Çağdaşlaşma, Devrim,Kaynak yayınları, İstanbul 2012.
• Hairi ,Abdul Hadi, Shi’ism and Constitutionalism: a Study of the Life and Views of Mirza Muhammad Husayn Na’ini, a Shi’i Mujtahid of Iran, Leiden 1977.
• Hanioğlu, Şükrü, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti Cilt 1 (1889- 1902), İletişim Yayınları, İstanbul 1989.
• Hocaoğlu, Baran, II. Meşrutiyette İktidat-Muhalefet İlişkileri 1908-1913, Kitap Yayınevi, İstanbul 2010.
• İzedi, Recep, “Azerbaycan Kimliği Hakkındaki On Yıllık Kargaşaya Bir Bakış”, İran: Ulusal Kimlik İnşası, Ed. Hamid Ahmedi, Küre Yayınları, İstanbul 2009.
• Karadeniz, Yılmaz, “İran’da Meşrutiyet Hareketi Sırasında İstanbul’daki İranlıları Si- yasi Faaliyetleri: Encümen-i Saadet (1906-1909)”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, Sayı. 14, Eylül 2009.
• Karl, E. Meyer, Shareen B. Brysac, Ortadoğu Tarihi Kral Yaratanlar, Çev. Emine Eminel, Akılçelen Kitapları, Ankara 2016.
• Karpat, Kemal, İslam’ın Siyasallaşması, Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kimlik, Devlet, İnanç ve Cemaatin Yeniden Yapılandırılması, İstanbul 2013.
• Keddie, Nikkie, “İran Under The Later Qajars 1848-1922”, Ed: Avery, P., Hambly, G.R.G. and Melville, The Cambridge History of Iran, Cambridge University Press, 1991, Vol. VII.
• Kurtuluş, Rıza, “1906-1911 İran Meşrutiyet Hareketinde Osmanlı Etkisi”, Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2010.
• Metin, Celal, Emperyalist Çağda Modernleşme Türk Modernleşmesi ve İran 1800-1941, Pho- enix Yayınları, Ankara 2011.
• Minucehr, Pardis, Homeland from Afar: The Iranian Diaspora and the Quest for Moder- nity(1908-1909), Columbia University, 1998.
• Moore, Barrington JR, Diktatörlüğün ve Demokrasinin Toplumsal Kökenleri Çağdaş Dünyanın Yaratılmasında Sotlunun ve Köylünün Rolü, V Yayınları, Ankara1989.
• Naci, Ömer, Bağçe, İran İnkılabı Hatıralarından, No.45, 30 Haziran 1325.
• Nakash, Yitzhak, The Shi’is of Iraq, Princeton University Press, 2003.
• Ramsour, Ernest Edmonson, Genç Türkler ve İttihat ve Terakki 1908 İhtilalinin Hazırlık Dönemi, Kayıhan Yayınları, İstanbul 2001.
• Sarıkçıoğlu, Melike, Osmanlı-İran Hudut Sorunları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, An- kara 2013.
• Soysal, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Anlaşmaları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983.
• Sykes, Pery, A History of Persia, Vol. II, Routledge, London 1969.
• Zarinebaf, Fariba, “From Istanbul to Tabriz: Modernity and Constitutionalism in the Ottoman Empire and Iran”, Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East, Volume 28, Number 1, 2008.
• F. Zarinebaf-Shahr, “The Iranian Merchant Community in the Ottoman Empire and the Constitutional Revolution”, Les Iraniens d’Istanbul, Paris, Tehran 1993. Gazeteler
• Kanun-u Esasi, İttihad-ı İslam, 20 El-Kaide 1315, No.13
• Kanun-u Esasi, “İttihad-ı İslam”, 21 Şevval 1315, No.9
• Kanun-u Esasi, “İttihad-ı İslam”, 20 El-Kaide 1315, No.13
• Kanun-u Esasi, “İttihad-ı İslam”, 2 Zilhicce 1315, No.15
• Meşveret, “ Suriye’den Mektub”, 28 Cemazi’el-Ahir 1313, No.2
• Meşveret,”İcmal-iAhval”,No.11, 10 Zilhicce 1313
• Mizan,”Ölmüşe Rahmet Bakilere Selamet”, No.75,24 Zilkade 1313
• Şura-ı Ümmet, “İran”, 1 Teşrin-i Sani 1906, No.104
• Şura-ı Ümmet, “Şundan Bundan”, 1 Recep 1323, No.81
• Şura-ı Ümmet, “Nifak Neticeleri”, 15 Şaban 1321, No.40
• Şura-ı Ümmet, 30 Teşrin-i Sani 1906, No.104
• Şura-ı Ümmet,19 Kanun-u Sani 1324, No.119-140
• Tanin, “İran Mesele-i Hududiyesi”,30 Temmuz 1324,No.12
• Tanin,“İran Mesele-i Hududiyesi Suret-i Tesviye”, 18 Ağustos 1324,No.31
• Tanin, “İran Meşrutiyetperveranı”, 4 Haziran 1325, No.284
• Tanin, “İran İhtilali Ahiri, 28 Ağustos 1326, No.728 İnternet Kaynakları
• http://www.iranicaonline.org/articles/anjoman-e-saadat Erişim Tarihi: 14/01/2017
• http://www.iranicaonline.org/articles/abdallah-mazandarani-shaikh, Erişim Tarihi: 26/01/2017