II. Meşrutiyet Döneminde Akim Kalmış Bir Eğitim Projesi: Medrese-i Aşâir

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 296, 289 - 308, 01.04.2019

Hasan Yıldız

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.289

Öz

Tanzimat’la birlikte yoğun modernizasyon faaliyetlerinin cereyan ettiği bir alan hâline dönüşen Osmanlı eğitim tarihi, günümüz eğitim kurumlarından büyük bir kısmının kuruluşuna tanıklık etmiştir. Tanzimat’la başlayıp II. Abdülhamit döneminde nicelik ve nitelik itibariyle çeşitlenerek artan batı tarzı eğitim kurumlarının yanında, geleneksel eğitim kurumu olan medreselerin de ıslah edilerek çeşitlenmesi, II. Meşrutiyet döneminde gerçekleşebilmiştir. Bu süreçte projelendirilen eğitim kurumlarından büyük bir kısmı hayata geçirilmiş olmasına rağmen, bir kısmı kısa sürede kapanmış, az da olsa hayata geçirilemeden proje aşamasında kalanlar olmuştur. II. Meşrutiyet döneminde medreselerde gerçekleştirilen ıslahatın, gerek yapı, gerekse program itibariyle batı tarzı mektepler modellenerek gerçekleştirildiği müşahede edilmektedir. Bu medreselerden biri de II. Abdülhamit döneminde açılmış olan Aşiret Mektebi örnek alınmak suretiyle projelendirilen, ancak hayata geçirilmesi mümkün olmayan Medrese-i Aşâir’dir. Özel bir amaca yönelik planlanan ve teşkilat yapısı ve programı itibariyle de Aşiret Mektebi’ni çağrıştıran bu medrese, akim kalmış önemli bir proje olarak arşivdeki yerini almıştır. Bu makale, adı geçen medresenin kuruluş amacını, teşkilat yapısını, ders programını ve müfredatını, arşiv belgelerine dayalı olarak ortaya koyan ilk çalışma niteliğindedir.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, Osmanlı Eğitim Tarihi, Medrese, Medrese-i Aşâir, Aşiretler Medresesi, Aşiret Mektebi

An Education Project During the Second Constitutionalist Period that was Never Realized: The Ashair Madrasa

Öz

The history of education in the Ottoman Empire –which has transformed into a fi eld of intense modernization activities after the Tanzimat reform era – has witnessed the birth of the majority of today’s educational institutions. In addition to the westernstyle educational institutions, which started emerging during Tanzimat and increased both in quality and quantity during the period of Abdülhamit, the diversifi cation of traditional education institutions, namely madrasas, by means of reform was only possible during the Second Constitutional Period. Despite the fact that many of the educational institution projects that have been designed during this period have been put into practice, some of these institutions have closed in a short period of time and some have remained in the project phase without ever being realized. During the Second Constitutional Period, it is observed that the reforms carried out in the madrasas were done by modeling western-style educational institutions with regard to their structure and curriculum. One of these madrasas is the Ashair Madrasa: it was designed after the example of Ashiret (tribal) schools – which were opened during the period of Abdülhamit II – but never became a reality. This madrasa, which was planned for a special purpose and resembled the Ashiret School with its organizational structure and curriculum, has taken its place in the archive as an important and unrealized project. This article is the fi rst study to reveal the establishment purpose, organization structure, syllabus, and curriculum of the aforementioned madrasa based on archive documents.

Anahtar Kelimeler

Education, History of Ottoman Education, Madrasa, Ashair Madrasa, Tribal Madrasa, Ashiret (tribal) School

Kaynakça

• İstanbul Müftülüğü Meşîhat Arşivi (İMMA), Meclis-i Mesâlih-i Talebeye Mahsus Müsvedde Varakaları (MMTMMV), Defter nr. 2075.
• ____________,Bâb-ı Âsâfi Divan-ı Hümayun Sicilleri Nizâmat Defterleri(A.DVNSN- ZAM.d), nr: 6, s.78-81.
• ____________,Dâhiliye-Şifre(DH-ŞFR), Dosya nr.49, Gömlek nr. 44,63,65,66,136.
• ____________,Haritalar (Hrt), nr.0473
• Akpınar, Alişan, Osmanlı Devletinde Aşiret Mektebi, Göçebe yay., İstanbul 1997.
• Akpınar, Alişan, Eugene L. Rogan, Aşiret-Mektep-Devlet: Osmanlı Devleti’nde Aşiret Mektebi, Aram yay., İstanbul 2001.
• Alkan, Mehmet Ö., Tanzimattan Cumhuriyete Modernleşme Sürecinde Eğitim İstatistikleri 1839-1924, Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 2000.
• Atay, Falih Rıfkı, Zeytindağı, Pozitif yay., İstanbul 2015.
• Ergin, Türkiye Maârif Tarihi., s. 1188.
• Atay, Hüseyin, -Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi-Medrese Programları, İcazetnâmeler, Islahat Hareketleri, Dergah Yayınları, İstanbul 1983.
• ____________,“Medreselerin Islâhı”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Anka- ra 1982, c. XXV, s. 1-43.
• Ayverdi, İlhan, Kubbealtı Lugatı: Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Türkçe Sözlük, Kub- bealtı yay., (gözden geçirilmiş) 3.bs., İstanbul 2008.
• Bostancı, Mustafa, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin Hicaz’da Hâkimiyet Mücadelesi”, Gazi Akademik Bakış Dergisi, “Ankara 2014, c. VII, S. 14, s. 117-136.
• Çetinsaya, Gökhan, “II.Abdülhamid’in İç Politikası: Bir Dönemlendirme Denemesi”, Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies, İSAM, İstanbul, 2016, S. XL- VII, s. 353-409.
• Deringil, Selim, - İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamit Dönemi (1876-1909), Doğan Kitap, İstanbul 2014.
• ____________,“Osmanlı İmparatorluğu’nda ‘Geleneğin İcadı’, ‘Muhayyel Cemaat’ (‘Tasarlanmış Topluluk’) ve Panislamizm”, Toplum ve Bilim, İletişim yay., İstanbul Yaz-Güz-1991, c. 15, S. 54-55, (s. 47-64).
• Ergin, Osman N., -Türkiye Maârif Tarihi, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
• ____________,“Aşiret Mekteb-i Hümâyunu”, İstanbul Ansiklopedisi, edit. Reşad Ekrem Koçu, Tan Matbaası, İstanbul 1960, c. III, (s. 1157-1161).
• Georgeon, François, Sultan Abdülhamid, çev. Ali Berktay, İletişim yay., 2. bs., İstanbul 2012.
• Günay, Nejla, “İttihatçıların Türkleştirme Siyasetiyle İlgili İddialar ve Tarih Yazımın- daki Çelişkiler”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi: Journal Of Atatürk Research Center, c. XXX, Mart-2014, S. 88, (s. 115-151).
• Günay, Selçuk, “II.Abdülhamid Döneminde Suriye ve Lübnan’da Arap Ayrılıkçı Ha- reketlerinin Başlaması ve Devletin Tedbirleri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, AÜDT- CF, Ankara, 1995, c.XVII, S.XXVIII, (s. 85-108).
• Gündüz, Mustafa, Osmanlı Eğitim Mirası-Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler, haz. Mustafa Gündüz, Doğu Batı yay., İstanbul 2013.
• Hülagü, M. Metin, “İngilizlerin Hicaz İsyanına Maddi Yardımları”, OTAM(Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), 1995, (s. 139-154).
• İbnü’ş-Şeyh Nâfî Mahmud Cevat, Maârif-i Umûmiye Nezâreti Târihçe-i Teşkîlât ve İcraâtı, Matbaa-ı Âmire, İstanbul 1338.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı’da Eğitim, Modernleşme ve Uluslaşma, çev. Dilek Özdemir, İmge Kitabevi, Ankara 2006.
• Kılınçkaya, M. Derviş, Osmanlı Yönetimindeki Topraklarda Arap Milliyetçiliğinin Doğuşu ve Suriye, AKDTYK- Atatürk Araştırma Merkezi yay., Ankara 2004.
• Kocatürk, Önder, “1913-1914 Yıllarında İngilizlerin Arabistan’ın Çeşitli Bölgelerin- deki Faaliyetleri”, Türkoloji Kültürü, Kış-2011, c.IV, S.7, (s. 17-34).
• Koçer, Hasan Ali, Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu (1773-1923), Uzman yay., Ankara 1987.
• Kodaman, Bayram, “Aşiret Mekteb-i Hümâyunu”, TDV. İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991, c. IV, (s. 9-11).
• Köse, İsmail, İngiliz Arşiv Belgelerinde Hicaz İsyanı, Selis yay., İstanbul 2014.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB yay., İstanbul 1993, c. I.
• Sakoğlu, Necdet: “Aşiret Mektebi”, İstanbul Ansiklopedisi, Kült.Bak.Yay., c. I, (s. 369- 370).
• Somel, Selçuk Akşin,Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi(1839-1908): İslamlaşma, Otokrasi ve Disiplin, çev. Osman Yener, İletişim yay., İstanbul 2010.
• Şahin, Seyfettin: H.1192/M.1778-1779 Tarihli Urbân Surre Defteri: Transkripsiyon Ve De- ğerlendirme, Afyon Kocatepe Ünv. Sosyal Bilimler Enst. Tarih ABD., Yayınlanma- mış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar 2014.
• Şemseddin Sami,Kâmus-i Türkî, Nadir Eserler Kitaplığı, Edit. Osman Doğan, İstanbul 2015.
• Taş, Kenan Ziya,Osmanlının Son Cihan Projesi Kudüs Selâhaddin Eyyubî Külliye-i İslâmiyesi, Post yay., İstanbul 2016.
• Tekin, Arslan, Enver Paşa ve Dönemi, Kariyer yay., İstanbul 2016, s. 327-328.
• Usul, İbrahim, İstanbul’dan Medine’ye Bir Tarih Belgeseli Hicaz Demiryolu Fotoğraf Albümü, Albaraka Türk yay., İstanbul 1999.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, TTK Basımevi, 3.bs., Ankara 1988.
• Vassaf, el-Hac Hüseyin, Hicaz Hâtırası, haz. Mehmet Akkuş, Kubbealtı yay. İstanbul 2011.
• Yıldız, Hasan, Dârü’l-hilâfeti’l-aliyye Medresesi’nde Eğitim ve Öğretim, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2017.
• Zahir, Ömer, “el-Arab ve’l-Urbân ve’l-Kâviliyye fî-Hicâz ve Katar”, Arap Times Blog, http//:www.araptimes.com/portal/article_display.cfm?ArticlelD=31448, (çevri- miçi: 08/09/2017)
• Zengin, Zeki Salih, “II. Meşrutiyet Döneminde Kudüs ve Medine’de İki Eğitim Ku- rumu: Medrese-i Külliye ve Selahaddin-i Eyyûbî Külliye-i İslâmiyesi”, Belleten, C:LXXXI, S:291, Türk Tarih Kurumu Yay., Ağustos-2017, (s. 589-618.)