The Period which Took Ebuzziya, the Chief Editor of the Tevhid-i Efkâr Daily, to East Independence Courts

Yıl 2019, Cilt: 83 Sayı: 296, 335 - 366, 01.04.2019

Aytekin Ersal

https://doi.org/10.37879/belleten.2019.335

Öz

Ebuzziya, was the owner and chief editor of the Tevhid-i Efkâr Daily in the age when the discrimination between Republican People’s Party (CHF) and Progressive Republican Party experienced. As a conservative intellectual, he supported the opposition against the government. He sought a state of balance against the radical revolutions. He took the concepts of republic and the national sovereignty as a tool to pave the way for conservation. Around these concepts, he had discussions with those who he described as secular, extremist - revolutionist, liberal. He could not overcome his shallow and controversialist perspective neither when he described the opposition nor when he tried to justify his stance. On March 4, 1925, he was sent to the East Independence Court which was set up after the implementation of law on the maintenance of order. For long years he could not turn back to his editorial positon. As conservative intellectual, failing to bear the concepts having historical, philosophic and theological background beyond actuality thought to have eff ect on his silent stance during the authoritarian governance.

Anahtar Kelimeler

Republican People’s Party, Ebuzziya, national sovereignty, Tevhid-i Efkâr

Tevhid-i Efkâr Gazetesi Başyazarı Ebuzziya’yı Şark İstiklâl Mahkemesine Götüren Süreç

Öz

Ebuzziya, Cumhuriyet Halk Fırkası - Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ayrışmasının yaşandığı dönemde, Tevhid-i Efkâr gazetesinin sahibi ve başyazarıdır. Muhafazakâr bir aydın olarak, iktidar karşısında muhalefeti desteklemiştir. Radikal inkılâplara karşı bir denge arayışında olmuştur. Cumhuriyet ve Hâkimiyet-i Milliye kavramlarını muhafazakârlığın önünü açacak bir araç olarak görmüştür. Bu kavramlar etrafında laik, müfrit inkılâpçı, liberal olarak tanımladığı kesimlerle tartışmıştır. Ne muhalifl erini tanımlarken, ne de kendi konumunu meşrulaştırmaya çalışırken sığ bir polemikçi üslubunu aşamamıştır. 4 Mart 1925’te çıkarılan Takriri Sükûn Kanunu ardından Şark İstiklal Mahkemesine gönderilmiştir. Uzun yıllar yazı hayatına dönememiştir. Muhafazakâr bir aydın olarak teolojik, felsefi , tarihi arka planı olan kavramları güncelliğin ötesine taşıyamamasının, otoriter iktidar döneminde suskun kalmasında payı olduğu düşünülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Cumhuriyet Halk Fırkası, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Ebuzziya, Hâkimiyet-i Milliye, Tevhid-i Efkâr

Kaynakça

• Ağaoğlu Ahmet, “Nereye Gidiyoruz”, Hâkimiyet-i Milliye, 18 Teşrinisani 1924.
• ____________, “Nereye Gidiyoruz”, Hâkimiyet-i Milliye, 20 Teşrinisani 1924.
• Ebuzziyazade, “ Biz Didişirken”, Tevhid-i Efkâr, 14 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “ Buhrandan Sonra”, Tevhid-i Efkâr, 12 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “ İstifadan Çıkacak Neticeler”, Tevhid-i Efkâr, 7 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “ Kabahat Yazanda mı, Yapanda mı?”, Tevhid-i Efkâr, 19 Şubat 1925.
• ____________, “ Kan ile Değil, Kanun ile”, Tevhid-i Efkâr, 8 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “ Sadi Bey’in Nasihatleri”, Tevhid-i Efkâr, 9 Şubat 1925.
• ____________, “ Sükûn Karşısında Buhran Dedikodusu mu?”, Tevhid-i Efkâr, 4 Şubat
• ____________, “ Sükûn ve İstikrar”, Tevhid-i Efkâr, 25 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “ Yine Bir Buhranın Arifesinde miyiz?”, Tevhid-i Efkâr, 10 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Adalet, Makrun-u Şiddet”, Tevhid-i Efkâr, 5 Mart 1925.
• ____________, “Biraz Sükûn Günü Göremeyecek miyiz?”, Tevhid-i Efkâr, 24 Şubat 1925.
• ____________, “Bu Devirde de İstibdat Olur mu?”, Tevhid-i Efkâr, 7 Kânûnuevvel
• ____________, “Bursa İntihabının Manası”, Tevhid-i Efkâr, 18 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Cehalet Amili”, Tevhid-i Efkâr, 28 Şubat 1925.
• ____________, “Cumhuriyetçi Olmak da Memnu mu?”, Tevhid-i Efkâr, 19 Teşrinisani
• ____________, “Dinsizlik Propagandası da Men Edilse”, Tevhid-i Efkâr, 3 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Ecnebi Sermayesi”, Tevhid-i Efkâr, 9 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Ekseriyet İtimadı Değil, Milletin Heyeti Lazım ”, Tevhid-i Efkâr, 29 Teşrinisani 1924.
• ____________, “Fethi Bey’den Başlıca Beklediğimiz”, Tevhid-i Efkâr, 24 Teşrinisani
• ____________, “Fethi Bey’in Beyanatı”, Tevhid-i Efkâr, 26 Şubat 1925.
• ____________, “Fethi Bey’in Kabinesinin Tebdili”, Tevhid-i Efkâr, 4 Mart 1925.
• ____________, “Gayri Muntazır Bir İstifa”, Tevhid-i Efkâr, 6 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Genç Hadisesi”, Tevhid-i Efkâr, 23 Şubat 1925.
• ____________, “Gençliği Olsun Mel’ûnatınıza Karıştırmayınız”, Tevhid-i Efkâr, 22 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Hadisenin Ehemmiyet ve Fecaati”, Tevhid-i Efkâr, 25 Şubat 1925.
• ____________, “Halk Fırkasının Tasfi yesi”, Tevhid-i Efkâr, 20 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Halk Hissiyatına Tercüman Olmak, Kanunu Hâkim Kılmak”, Tev- hid-i Efkâr, 25 Teşrinisani 1924.
• ____________, “Hariçten Dersler”, Tevhid-i Efkâr, 9 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Hatayı Kendileri Yapıyorlar, Kabahati Bize Yolluyorlar”, Tevhid-i Ef- kâr, 21 Teşrinisani 1924.
• ____________, “İçki Fecayi’ ve Ankara Hadisesi”, Tevhid-i Efkâr, 23 Kânûnuevvel
• ____________, “İmal-i Hıyanet”, Tevhid-i Efkâr, 3 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “İmal-i Hıyanet”, Tevhid-i Efkâr, 3 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “İntihap Mücadelesi Diyebilir miyiz?”, Tevhid-i Efkâr, 2 Kânûnuevvel
• ____________, “İsmet Paşa’nın İstifası”, Tevhid-i Efkâr, 23 Teşrinisani 1924.
• ____________, “İsyana Karşı”, Tevhid-i Efkâr, 2 Mart 1925.
• ____________, “İsyanın Tenkiline Doğru”, Tevhid-i Efkâr, 1 Mart 1925.
• ____________, “Kabahat Yine Bizlerde mi imiş?”, Tevhid-i Efkâr, 26 Kânûnusâni
• ____________, “Kim Kimden Korkmalı”, Tevhid-i Efkâr, 20 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Korkan Korkana”, Tevhid-i Efkâr, 19 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Meclisin Feshi Şayiaları”, Tevhid-i Efkâr, 1 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Meslekte Tebdil mi Var?”, Tevhid-i Efkâr, 24 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Milletin Paraları Nasıl İsraf Ediliyor?”, Tevhid-i Efkâr, 27 Kânûnu- evvel 1924.
• ____________, “Niçin Bir Korku Daha Geçirelim?”, Tevhid-i Efkâr, 20 Teşrinisani 1924.
• ____________, “Nihayet Reji Belasından Kurtulduk’, Tevhid-i Efkâr, 3 Mart 1925.
• ____________, “Nurettin Paşa Meselesi”, Tevhid-i Efkâr, 23 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Paralı İşlerde Yolsuzluk”, Tevhid-i Efkâr, 18 Kânûnusani 1925.
• ____________, “Paramızın Kıymetini Yükseltmenin Yolunu Bulalım”, Tevhid-i Efkâr, 17 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Pek Şayan-ı İbret Bir Vaziyet”, Tevhid-i Efkâr, 3 Şubat 1925.
• ____________, “Rejiyi Ölürken Diriltmek Teşebbüsleri”, Tevhid-i Efkâr, 22 Şubat 1925.
• ____________, “Taassup ve İfrat Hangi Tarafta?”, Tevhid-i Efkâr, 26 Kânûnuevvel
• ____________, “Vakanın Hukuki Görünüşü”, Tevhid-i Efkâr, 29 Kânûnusâni 1925.
• ____________, “Vaziyet Tavazzuh Ediyor mu?”, Tevhid-i Efkâr, 27 Şubat 1925.
• ____________, “Vaziyeti Basiret ve İtidalle Düzeltmek Kabil Değil midir?”, Tevhid-i Efkâr, 22 Teşrinisani 1924.
• ____________, “Yalnız Milletin Sayesinde”, Tevhid-i Efkâr, 21 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Yeni Cumhuriyet Fırkası”, Tevhid-i Efkâr, 18 Teşrinisani 1924.
• ____________, “Yeni Fırkanın Fazilet Terbiyet-kâresi”, Tevhid-i Efkâr, 26 Teşrinisani
• ____________, “Yine mi Hürriyet-i Matbuat”, Tevhid-i Efkâr, 5 Kânûnuevvel 1924.
• ____________, “Zavallı Gençliğimiz”, Tevhid-i Efkâr, 2 Şubat 1925.
• Falih Rıfkı, “Demir El”, Hâkimiyet-i Milliye, 26 Şubat 1925.
• Siirt Mebusu Mahmut, “Hadise-i İsyan Karşısında Musul”, Hâkimiyet-i Milliye, 27 Şu- bat 1925.
• ____________, “Takrir-i Sükûn”, Hâkimiyet-i Milliye, 6 Mart 1925.
• Yakup Kadri, “Hesap Günü Gelmiştir”, Hâkimiyet-i Milliye, 25 Şubat 1925.
• ____________, “Maarif Cephesinden”, Hâkimiyet-i Milliye, 3 Mart 1925. Kitaplar
• Akşin, Sina, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele C.II, Cem Yay., İstanbul 1992.
• Akyürekli, Mahmut, 1925 Diyarbakır – Elazığ Yargılamaları, Gerekçe ve Hükümleriyle Şark İstiklâl Mahkemesi Kararları – 1, Nûbihar Yay., İstanbul 2014.
• Alpkaya, Faruk, Türkiye Cumhuriyeti’nin Kuruluşu (1923-1924), İletişim Yay.,İstanbul 2009.
• Altınal, Şengül, Basının Kamuoyu Oluşturma İşlevine Uygun Olarak Hakimiyet-i Milliye Gazete- si (1920-1934), MÜSBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1992
• Aşan, Aziz, Şeyh Sait Ayaklanması, Kuşak Matb., İstanbul 1991.
• Atatürk, Kemal, Nutuk 1919-1927, Haz. Zeynep Korkmaz, AAM Yay., Ankara 2000.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II (1906-1938), AAM Yay., Ankara 1997.
• Aybars, Ergun, İstiklâl Mahkemeleri C. I-II, DEÜ Yay., İzmir 1988.
• Bila, Hikmet, CHP 1919-1999, Doğan Yay.,İstanbul 1999.
• Cebesoy, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar II.Kısım, Doğankardeş Yay., İstanbul 1960.
• CHP Grup Toplantısı Tutanakları (1923-1924), haz.Yücel Demirel, Osman Zeki Konur, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yay., İstanbul 2002.
• Çakır, Mehmet Saki, Cumhuriyetin İlanına Doğru Rejim Tartışmalarının Basındaki Yansımaları (Akşam, Hâkimiyet-i Milliye, Tanin, Tevhid-i Efkâr), EÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2011.
• Demiraslan, Tekin, 1923 Milletvekili Seçimleri ve Basın (Hâkimiyet-i Milliye, Tanin, Tevhid-i Efkâr), AEÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırşehir 2013.
• Demirel, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet (İkinci Grup), İletişim Yay.,İstanbul 2015.
• Deniz, Murat, Türk Basınında Şeyh Sait İsyanı, FÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2007.
• Dönmez, Elif, Mondros Ateşkes Antlaşması’nın Milli Mücadele’ye Yansımaları, NÜSBE Yayın- lanmamış Yüksek Lisans Tezi, Nevşehir 2012.
• Erdoğan, Aydın, Türkiye’de Seçim Sistemleri ve Türk Siyasi Yapısına Etkileri (1923-1980), KÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kars 2007.
• Ersal, Aytekin, Şeyh Sait’ten Dersim’e Cumhuriyet’in Şark Meselesi, Tarihçi Yay., İstanbul
• Giritlioğlu, Fahir, Türk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Ayyıldız Yay., Ankara, 1965.
• Goloğlu, Mahmut, Devrimler ve Tepkileri, İş Bank. Kültür Yay., İstanbul 2009.
• Güneş, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İş Bankası Yay., Ankara 1997.
• Gürel, Tuğçe, Türk Siyasi Tarihinde “Muhafazakarlık” Kimliği ve Ak Parti Örneği İncelemesi, MÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Gürlevik, Selim, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, HÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2009.
• Güvercin, Özgür, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Türk Siyasal Hayatındaki Yeri, AİBÜ Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bolu 2007.
• Nurettin Güz, Türkiye’de Basın – İktidar İlişkileri (1920 – 1927), GÜ Yay., Ankara 1991.
• Jaeschke, Gotthard, Kurtuluş Savaşı İle İlgili İngiliz Belgeleri, TTK Yay., Ankara1971.
• Kıdış, Osman, Atatürk Döneminde Recep Peker, (1920-1938), İÜSBE Yayınlanmamış Yük- sek Lisans Tezi, Malatya 2006.
• Köker, Levent, Modernleşme, Kemalizm ve Demokrasi, İletişim Yay.,İstanbul 1993.
• Mutlu, Sevda, Devlet Adamı Kimliği ile İsmet İnönü’nün Düşünce ve Uygulamalarının Değerlen- dirilmesi, CÜSBE Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sivas 2007.
• Okyar, Ali Fethi, Üç Devirde Bir Adam, haz. Cemal Kutay, Tercüman Yay., İstanbul
• Orbay, Hüseyin Rauf, Siyasi Hatıralar, Örgün Yay., İstanbul 2003.
• Örgeevren, Ahmet Süreyya, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklâl Mahkemesi, Temel Yay., İstan- bul 2007.
• Öz, Esat, Otoriterizm ve Siyaset, Türkiye’de Tek Parti Rejimi ve Siyasal Katılma (1923-1945), Yetkin Yay., Ankara 1996.
• Özbudun, Ergun, Siyasal Partiler, AÜHF Yay., Ankara 1974.
• Özcan, Ufuk, Ahmet Ağaoğlu ve Rol Değişikliği, Yüzyıl Dönümünde Batıcı Bir Aydın, Akademi Yay., İstanbul 2002.
• Özkaya, Yücel vd., Milli Mücadele Tarihi,C.1, AAM Yay., Ankara 2005.
• Özoğlu, Hakan, Cumhuriyetin Kuruluşunda İktidar Kavgası, çev. Zuhal Bilgin, Kitap Yay., İstanbul 2011.
• Sakal, Fahri, Ağaoğlu Ahmed Bey, OMÜSBÜ Yayınlanmamış Doktora Tezi, Samsun
• Sakallı, Bayram, Milli Mücadele’nin Sosyal Tarihi, İz Yay., İstanbul 1997.
• Sezgin, Ömür, Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yay., Ankara
• Şen, Salih, Takrir-i Sükûn Kanununun Kapattığı Gazetelerden Biri: İstiklâl (2 Aralık 1924 – 5 Mart 1925), MÜTAE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
• Tanör, Bülent, Türkiye’de Kongre İktidarları, YK Yay., İstanbul 1998.
• Taşpınar, Bülent, Hâkimiyet-i Milliye Gazetesinde Şeyh Sait Ayaklanması, SÜEBE Yayınlan- mamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010.
• Temiz, Ahmet, Velid Ebuzziya’nın Mektuplarına Göre Lozan, MÜTAE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2005.
• The Social Science Encyclopedia, ed. Adam Kuper and Jessica Kuper, Routledge, London
• Toker, Metin, Şeyh Sait ve İsyanı, Bilgi Yay.,İstanbul 1994.
• Topuz, Hıfzı, II.Mahmut’tan Holdinlere Türk Basın Tarihi, Remzi Yay., İstanbul 2003.
• Torun, Esma, Sivas’tan Büyük Kongreye Cumhuriyet Halk Partisi, KÜ Yay., Kocaeli 2003.
• Tunaya, Tarık Zafer, Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, Ekin Yay., İstanbul 1982.
• Tunçay, Mete, Türkiye Cumhuriyeti’nde Tek Parti Yönetimi’nin Kurulması, TVY Yay., İstanbul 2005.
• Uğurlu, Nurer, Kürt Milliyetçiliği, Kürtler ve Şeyh Sait İsyanı, Örgün Yay., İstanbul 2006.
• Uyar, Hakkı, Tek Parti Dönemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Yay., İstanbul 1998.
• Ülker, Nurdan Seda, Türk Basınında Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, GÜSBE Yayınlan- mamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2012.
• Varol, Özge, II.Abdülhamit Dönemi’nde Düyun-u Umumiye İdaresinin Kuruluşu ve İşleyişi, AÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
• Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, Devirden Devire II, Bilgi Yay., Ankara 1975.
• Yalçın, E.Semih, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Kaynaklar, Siyasal Yay., Ankara 2004.
• Yeşil, Ahmet, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Cedit Yay.,Ankara 2002.
• Yeşiltuna, Serap, 1934 İskân Kanunu ve Türk Basınındaki Yansımaları, İÜAİİTE Yayınlan- mamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• Yeşiltuna, Serap, Resmi Kanun, Kanunname, Rapor ve Tutanaklarla Atatürk ve Kürtler, İleri Yay., İstanbul 2007.
• Yıldız, Emrah, Hakimiyet-i Milliye Gazetesi Örneğinde Türk Ulusal Kimliğinin İnşası Süreci (1920-1926), MÜSBE Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mersin 2009.
• Yücekök, Ahmet N. Siyasetin Toplumsal Tabanı (Siyaset Sosyolojisi), AÜSBF Yay., Ankara
• Zürcher, Erik Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, çev. Gül Çağlı Güven, Bağlam Yay.,İs- tanbul 1992. Makaleler
• Alpkaya, Faruk , “Kazım Karabekir”, Muhafazakarlık, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekin- gil, İletişim Yay., İstanbul 2004, ss. 44-49.
• Bolat, Bengül, “Milli Mücadale Taraftarlığından Cumhuriyet Karşıtlığına Velid Ebuz- ziya”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, c.XIV, S.28, İzmir 2014, ss. 149
• Güneş, İhsan, “Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden Halk Fırkası’na Geçiş”, AAMD, c.3, S.8, Ankara 1987, ss. 427-442.
• Satan, Ali, “Demokratik Siyasal Mücadele Denemesi”, Modern Türkiye Tarihi, ed. Sü- leyman Beyoğlu, Ali Satan, MÜ Yay., İstanbul 2014, ss. 159-170.
• Toprak, Zafer, “Sunuş, Doğu Anadolu’da Uygarlaştırıcı Misyon”, Necmeddin Sahir Sı- lan Arşivi-2, Doğu Anadolu’da Toplumsal Mühendislik, Dersim-Sason (1934-1946), TVY Yay., İstanbul 2010.
• Yerasimos, Stefanos, “Tek Parti Dönemi”, Geçiş Sürecinde Türkiye, der. Irvin Cemil Schi- ck, Ertuğrul Ahmet Tonak, Belge Yay.,İstanbul 1992, ss. 76-112.
• Zürcher, Erik Jan, “Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve Siyasal Muhafazakarlık”, çev. Özgür Gökmen, Muhafazakarlık, ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil, İletişim Yay., İstanbul 2004, ss. 40-53.