Osmanlı Hukukunda Kardeş Katli

Yıl 2018, Cilt: 82 Sayı: 295, 1013 - 1046, 01.12.2018

Ekrem Buğra Ekinci

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.1013

Öz

Eski Türk siyasî telakkisine göre, siyasî iktidar, hanedan mensuplarının müşterek malıdır (üleş sistemi). Osmanlılarda da başta bu an‛anenin tesiriyle muayyen bir verâset sistemine rastlanmaz. Osmanlı ailesinden güçlü ve talihi de yaver giden herhangi bir şehzâde padişah olabilirdi. Bu sebeple diğer şehzâdelerin hepsi, tahtta hak iddiasıyla komşu devletlerin desteğini alarak ayaklanmıştır. Hükümdara ayaklanmak, hatta isyan hazırlığı içinde olmak İslâm/Osmanlı pozitif hukukuna göre suçtur. Bunun cezalandırılması tabiîdir. Ayaklanmamış hanedan mensuplarının, ileride ayaklanma ihtimaline binâen öldürülebilmesi ise Fatih Sultan Mehmed’in şer’î hukukun hükümdara tanıdığı teşrî (yasama) salâhiyetine dayanarak çıkardığı meşhur Kanunnâme-i Âl-i Osman adlı teşkilat kanunnâmesi ile kanunlaştırılmıştır. Sultan Fatih’in kanunnâmesindeki bu hüküm, Osmanlı kanunnâmelerindeki umumi kaideye göre, İslâm hukukunun maslahat (amme menfaati) prensibine istinâden konulmuştur. Buna göre iki zarar karşı karşıya geldiğinde, hafif olanı tercih edilerek ağır olan zararın icabına bakılır. Şehzâdenin idamı hususi zarar; milletin dirliği ve devletin birliğinin ihlali ise umumi zarardır. Ulemanın ekserisi, bazı âyetleri ve Hazret-i Peygamber’in tatbikatını nazara alarak maslahat çerçevesinde, henüz ayaklanmamış şehzâdelerin öldürülebilmesine cevaz verir. Modern bazı yazarlar ise, bu gerekçeyi kâfi bulmaz; henüz ayaklanmayan şehzâdelerin öldürülmesini politik cihetle faydalı olsa bile, İslâm hukukuna aykırı bir örfî hukuk prensibi olarak görür. Bu sayede Osmanlı Devleti’nde, ne eski Türk devletlerinde olduğu gibi memleket parçalanmış, ne de Avrupa’daki verâset harplerinin benzeri yaşanmıştır; ancak bu acı tatbikat, meşruluk münakaşalarını da beraberinde getirmiştir. XVII. asır başlarından itibaren kati bir verâset usûlü yerleşerek, hanedanın en yaşlısı tahta çıkmaya başlamış; bundan sonra şehzâde idamları da tarihe karışmıştır. Bu makalede, Osmanlı Devleti’nde verâset mücadelesi çerçevesindeki şehzâde idamları, hukukî cihetten tedkik edilmiş; tatbikata cevaz verenlerin delilleri tedkik ve tahlil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kānūnnāme-i Āl-i Osman, Osmanlı Hukuku, Kardeş Katli, Osmanlı Devleti, Fatih Sultan Mehmed, Avrupa, İslâm Hukuku, XVII. Asır, Kanunnâme, Üleş Sistemi, Eski Türk Devletleri, Şehzâde İdamları, Hanedan, Taht, Verâset Usûlü

Fratricide in Ottoman Law

Öz

This paper considers fratricide in the Ottoman Empire from the Islamic/ Ottoman Law viewpoint. The established Turkish political tradition, which is based on the fact that the ruling power is a common patrimony of the members of the dynasty, gave rise to disastrous results in the early period of the Ottoman Empire. Since a strict succession system was not imposed during that early period of the Ottoman State, it would be the destiny of a shāhzādah (prince) which would determine his fate in becoming the next sultan. This resulted in infighting amongst the shāhzādahs. Revolting against the sultan or even planning to revolt are crimes according to Islamic/Ottoman law. The execution of those members of the dynasty who had not taken part in a revolt was legislated by the “Code of Sultan Mehmed the Conqueror,” which was based on the sovereign right of the sultan accorded by Islamic Law (Orfi Hukuk). Relying on the principle of maslaha (common benefit) in Islamic law, some of the Ottoman scholars permitted fratricide as well. According to this principle, when facing two potential outcomes, the lesser of two evils is preferred. Some of the modern researchers consider this justification invalid. According to them, the execution of shāhzādahs who have not taken part in a revolt is politically correct, but contrary to Islamic law. The main contribution of this paper is to deal with the fratricide from the point of view of Islamic law by utilizing traditional legal texts and to addess to underlying Islamic legal principles behind fratricide application and what legal evidence the ‘ulemā (Ottoman scholars) based their judgment on.

Anahtar Kelimeler

succession, primogenitur, seniorat, ulash, Code of Sultan Mehmed the Conqueror, Ottoman Law, Islamic Law, maşlaha, common benefit, nizām-i ‘ālem, shāhzādah, orfi hukuk, revolt, rebellion, ta‘zeer, siyāseten qatl, baghy, khurūj alā al-sultān, sai bi al-fasād, siyasah

Kaynakça

• Ahmed Cevdet Pasha, Kısās-i Enbiyā wa Tawārîh-i Khulafā [Stories of the Prophets and His- tory of Khalifs], Kanā‛at Matba‘asi, Dersaadet 1331.
• ____________, Tezâkir, 13-20, ed. Cavid Baysun, 2. Edition, Ankara, 1986.
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnameleri [Ottoman Legal Codes], 9 vols., Istanbul: Os- manlı Araştırmaları Vakfı, 1990.
• Akman, Mehmet, Osmanlı Devletinde Kardeş Katli [Fratricide in Ottoman Empire], Istanbul: Eren, 1997.
• Aktan, Ali, “Osmanlı Hanedanı İçinde Saltanat Mücadelesi ve Kardeş Katli [Struggle for the Throne and Fratricide in the Ottoman Dynasty]”, Türk Dünyası Tarih Der- gisi 10 (1987): 7-18; 11 (1987): 45-56.
• A. D. Alderson, The Structure of The Ottoman Dynasty, London: Oxford University Press, 1956.
• ‘Alī Haidār Effendi, Durar al-Hukkām, 4 vols., Istanbul: Matba‘a-i Tevzỉ‘-i Taba‘a, 1330/1912.
• Alphonse de Lamartine, History of Turkey, Translated from French, 3 vols., New York: 1857.
• Artuk, İbrahim, “Osmanlılarda Veraset-i Saltanat ve Bununla İlgili Sikkeler [Succes- sion in Ottomans and Coins Related to it],” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32 (1978): 255-280.
• ‘Āshiqpashazādah, Tārih-i Âl-i Osmān, Matba‘a-i ‘Āmira, İstanbul 1332, pp. 85, 103.
• Âtıf Hüseyin Bey, Sultan II. Abdülhamid’in Sürgün Günleri [Sultan Abdulhamid II’s Days of Exile], Istanbul: Timaş, 2010.
• Aydın, M. Akif, “Osmanlı’da Hukuk [The Law in the Ottoman Empire],” in Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, vol. 1, İstanbul: IRCICA, 1994: 375-438.
• ____________, Türk Hukuk Tarihi [Turkish Legal History], 7. Edition, İstanbul: Beta, 2009.
• Barkan, Ömer Lütfü, XV ve XVI nci asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları [Legal and Financial Principles of the Agricultural Economy in the Ottoman Empire in the 15th and 16th Centuries], İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayını, 1943.
• Beccaria, Cesare Bonesana di, An Essay on Crimes and Punishments, Albany: W. C. Little & Co., 1872.
• Berki, Ali Himmet, Fatih Sultan Mehmed ve Adalet Hayatı [Sultan Mehmed II, the Conqueror and Justice], Istanbul, 1953.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu, 8 vols., İstanbul: 1949.
• Blount, Henry, A Voyage into the Levant, 2. Edition, London, 1636.
• Bostanzādah Yahyá Effendi, Tārih-i Sāf, 3 vols., Istanbul: Taraqqi Matba‘asi, 1287.
• Börekçi, Günhan, “İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mus- tafa ve 17. Yüzyıl Osmanlı Siyasî Krizi [A Dynasty at the Threshold of Ex- tinction 17th-Century Ottoman Political Crisis],” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 14/26 (2009/1), 45-96.
• Cin, Halil / Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi Turkish legal History], 3rd Edition, İstanbul 1996.
• Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi [Annotated Chronology of Otto- man History], 4 vols., İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1947.
• Dede Jongỉ Effendi, Siyāsah-nāma, trans. M. ‘Ārif, Istanbul, 1275/1858.
• Dilger, Konrad, Untersuchungen zur Geschichte des Osmanischen Hofzeremoniells im 15. Und 16. Jahrhundert, München, 1967.
• Eroğlu, Haldun, Osmanlı Devletinde Şehzadelik Kurumu [The Instutiton of the Imperial Princes in the Ottoman Empire], Ankara: Akçağ, 2004.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin, Türk Hukuk Tarihi [Turkish Legal History], İstanbul: Filiz, 2000.
• Feridūn Bey, Macmū‘a-yı Munsha’āt-ı Salātīn [Collection of Writings of Sultans], 2 vols., Istanbul, 1274/1857.
• al-Hādimī, Majāmi‛ al-Haqāiq, Istanbul: Matba‘a-i ‘Āmira, 1308.
• al-Khallāf, ‘Abd al-Wahhāb, Ilmu Usūl al-Fıkh, 6. Edition, Cairo, 1954.
• Hamdamī Chalabi, Solakzādah Tarihi, Mahmud Bey Matba‘asi, İstanbul 1297.
• Heyd, Uriel, Studies In Old Ottoman Criminal Law, Oxford, 1973.
• Hodgson, Marshall G. S., The Venture of Islam, 3 vols., London: The University of Chicago Press, 1974.
• Ibn ‘Ābidīn, Radd al-Muhtār, 5 vols., Bulāq: Matba‘a al-Maymaniyya, 1299/1882.
• Ibn al-Humām, al-Tahrīr fi Usul al-Fiqh, Cairo: Mustafa Al-Bābỉ Al-Halabỉ, 1351/1932.
• Ibn Kayyim, I‘lām al-Muwaqqi‘īn, 4 vols., Cairo, 1388/1968.
• Ibn Kamāl, Tawārih-i Āl-i Osmān [History of Ottoman Sultans], ed. Şerafeddin Turan, 7 vols., Ankara, 1957.
• Ibn Malak, Sharh Manār al-Anwār, Istanbul, 1965.
• Ibn Nujaym, al-Ashbāh wa al-Nazāir, Cairo: Muassasatu al-Halebỉ wa Shurakauh li al- Nashr wa al-Tavzỉ‛, 1387/1968.
• Ibrāhim Pechevỉ, Tarih-i Peçevỉ, Istanbul: Matba‘a-i ‘Āmira, 1281-1283.
• İnalcık, Halil, Essays in the Ottoman History, Istanbul: Eren, 1998.
• ____________, “Osmanlılarda Saltanat Veraseti Usulü ve Türk Hakimiyet Telakkisi- yle İlgisi [The Procedure of the Throne Succession in Ottomans and its Relation with Turkish Ascendancy],” Ankara Universitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi [Anka- ra University, Journal of Faculty of Political Science] 14/1, (1959), 69-94.
• ____________, “Sultanizm üzerine yorumlar: Max Weber’in Osmanlı siyasal sistemi tiplemesi [Commentaries on Sultanism: Max Weber’s typology of the Ottoman political system],” Dünü Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, 7, (October 1994): 5-26.
• Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları [Selim III’s Imperial Decrees], 2. Edition, Ankara, 1988.
• Karamani Mehmed Paşa, Osmanlı Sultanları Tarihi [History of Ottoman Sultans], trans. Ibrahim Hakki Konyali, Istanbul, 1949.
• Khoja Sa‘d al-dīn Effendi, Taj al-Tawārih, 2 vols., Istanbul: Tābhāne-i ‘Āmira, 1279/1862.
• Khouei, Mohamed Taqỉ Emamỉ, “Qanunnāme-i Birāder-kushỉ Sultan Muhammad Fātih ve Nahvihi Ijrā-i I’dām-i A’zā-i Hānedān [The Law of Fratricide of Sultan Muhammad the Conqueror and the Way of Execution of the Family Mem- bers],” Journal of the Faculty of Letters and Humanities, (Tehran, Spring 2008), 59 (185):24.
• Köprülü, M. Fuad, Fıkıh [Fiqh], İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Basımevi, 5th ed, 4, (İstanbul 1978): 601-622.
• Köprülü, Fuad, “Türk ve Moğol Sülâlelerinde Hanedan Azasının İdamında Kan Dökme Memnûiyeti [Restraint of the Shedding of Blood in Execution of the Dynasty Members in Turkish and Mongolian Dynasties],” in İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları ve Vakıf Müessesesi, Istanbul: 1983.
• Mar‛ỉ bin Yusuf al-Karmī, Qalāid al-‘Iqyān fī Fadāil Salātīn Āl Uthmān, Konya: Mektebe Yayınları, 2008.
• Tārih-i Osmānỉ Encümeni Mecmu‛ası [Periodical of The Ottoman History Council], İstanbul 1330.
• Mumcu, Ahmet, Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl [Ta‘zeer bil-Qatl in Ottoman Empire], An- kara: Ajans-Turk, 1963.
• al-Nablusỉ, Abd al-Ghanī, al-Hadỉqatu al-Nadiyya Sharhu Tariqati al-Muhammadiyya, Der- saadet, 1290.
• Naīma Effendi, Tārih-i Naīma, Matba‛a-i ‛Âmire, İstanbul 1283.
• Nishāncizādah Mehmed Effendi, Mir’at-i Kāināt, 2 vols., Istanbul, 1873.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XV-XVI. yüzyıllarda Osmanlı resmî ideolojisi ve buna muhale- fet problemi [Ottoman official ideology in the 15-16th century and the problem of opposition],” İslâmî Araştırmalar, 4-3, (July 1990), 190-194.
• Ogier Ghislain de Busbecq, The Four Epistles of A.G. Busbequius Concerning His Embassy into Turkey, trans. from the Latin, London, 1694.
• Özcan, Abdülkadir, “Fâtih’in Teşkilat Kanunnâmesi ve Nizâm-ı Âlem İçin Kardeş Katli [Code of Mehmed the Conqueror and the Fratricide for Common Bene- fit],” Istanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi [Istanbul University, Faculty of Literature, Journal of History] 33, (March 1980/1981), 1-57.
• Özcan, Abdülkadir, “Fatih’te Nizam-ı Alem Düşüncesi” [The Idea of Common Ben- efit in Mehmed the Conqueror], Türkiyat Mecmuası, S.3, Mayıs 1994.
• Özcan, Abdülkadir, Kanunâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), [Code of the Ottoman Dynasty-Analysis and Comparative Text], İstanbul: Kitabevi, 2003.
• Öztuna, Yılmaz, Türkiye Tarihi [History of Turkey], 12 vols., Istanbul: Hayat, 1965.
• Seignobos, Charles, Avrupa Milletlerinin Mukayeseli Tarihi [A Comparative History of European Peoples], Translated from French into Turkish by Samih Tiryakioğlu, Istanbul: Varlik, 1960.
• al-Suyūtỉ, al-Jāmi‘ al-Saghīr, 2 vols., Beirut 1401/1981.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye [Turkey in the Time of Seljuks], Istanbul: Turan Neşriyat Yurdu, 1971.
• Tezcan, Baki, The Second Ottoman Empire, Political and Social Transformation in the Early Modern World, New York: Cambridge University Press, 2010.
• Udah, Abd al-Qādỉr, Al-Tashri‛ al-Jinā‛ỉ al-lslamỉ, Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi.
• Uzunçarşılı, Ismail Hakkı, “Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzadeleri [Ottoman Princes Who Presided over Sanjaks],” Belleten 156 (1975): 659-696.
• Üçok, Coşkun, “Osmanlı Kanunnamelerinde İslam Ceza Hukukuna Aykırı Hüküm- ler [Provisions of the Ottoman Laws against the Islamic Criminal Law],” Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 3/1, (Ankara 1946) 125-146.