Çingiz-Nâmeler Üzerine Bir İnceleme: Çingiz Han’ın Soyu ve Mogol Tarihinin İlk Devirleri

Yıl 2018, Cilt: 82 Sayı: 294, 407 - 481, 01.08.2018

Saadettin Yağmur Gömeç

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.407

Öz

Günümüz itibarıyla tarihçilerin pek çoğunun Çingiz Han’a tek bir pencereden bakmaları, beraberinde birtakım sıkıntıları da getiriyor. Kimisi onu Asya’nın tek kurtarıcısı, yıllar sonra Doğunun Batıya karşı üstünlüğü olarak görürken; kimi de bütün dünyada kan döken bir vahşi şeklinde tanıtıyor. Dolayısıyla bu konularda bugüne kadar binlerce araştırma yapılmakla beraber, biz burada bazı Çingiz-nâmelerin ışığında, Çingiz’in ortaya çıkışıyla, nasıl bir devlet kurduğunu işlemeye çalışacağız. Destansı bir biçimde yazıya geçirilen Çingiz-nâmeleri temel alarak, Çingiz Kagan’ın çocukluk, gençlik ve han olmasına dair bir takım tarihi hadise ve motifleri Türkçe belgelerle de karşılaştırarak, aradaki benzerlikleri ortaya koymaya gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Çingiz Kagan, Türk Kültürü, Türk Destanları, Mogol Tarihi

A Study on the Chingiz-Nâmes: Early Periods of Mongolian History and Chingiz Han’s Ancestry

Öz

As of today, looking to Chingiz Kagan from a single perspective of many of the historians are also bringing together some of diffi culties. While some say that he is the only survivor of Asia and seeing him as the superiority of the East against the West, others recognize him as a bloodthirsty wild all over the world. Thus, despite being carried out thousands of research up till now, we will try to analysis how Chingiz established a state with emergence in the light of “Chingiz-names”. Basically taking Chingiz-names, we try to reveal similarities of Chingiz Kagan’s childhood, youth and historical events and cases on their being Han by also comparing with Turkish documents.

Anahtar Kelimeler

Chingiz Kagan, Turkish Culture, Turkish Epics, Mongol History

Kaynakça

• Abulgoziy, Şacarayi Türk, Muharrir A. Öktam, Toşkent 1992.
• Alaaddin Ata Melik Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Çev. M. Öztürk, (2. Baskı), Ankara 1998.
• Altan Topçi (Moğol Tarihi), Çev. T. Gülensoy, Ankara 2008.
• Atsız, Evliya Çelibi Seyahatnamesi’nden Seçmeler, C. I, İstanbul 1971.
• Avirmed, E., “Bodonçar-Munghah Adı Hakkında”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Der- gisi (The Journal of International Social Research), 3/11, Samsun 2010.
• Avirmed, E., Kök Türk ve Uygur Çağındaki Moğol Asıllı Halkların Siyasi ve Kültürel Durumları, Doktora Tezi, Ankara 2012.
• Ayda, A., Etrüskler (Tursakalar) Türk İdiler, Ankara 1992.
• Bakır, A., “Tevarih-i Al-i Selçuk Oğuz-namesi”, Turkish Studies, 3/7, Erzincan 2008.
• Balivet, M., Ortaçağda Türkler, Çev. E. Güntekin, İstanbul 2004.
• Batsuren, B., Mongolın Ertniy Ulsuudın Nutag Devsger, Ulaanbatar 2003.
• Beyani, Ş., Moğol Dönemi İran’ında Kadın, Çev. M. Uyar, Ankara 2015.
• Cahun, L., Introduction à L’Histoire de L’Asie, Paris 1896.
• Cengiz İmparatorluğu, Çev. A. Danuu, İstanbul 2012.
• Cengiznâme, Haz. B. Şişman, Samsun 2009.
• Çoban, E., “Macarların Turul Efsanesinde Türk Kültürünün İzleri”, 6. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, C. II, Ankara 2009.
• D’Ohsson, A.K, Moğol Tarihi, Çev. B. Apaydın, İstanbul 2008.
• Dakuki, H.A., “Emevi Hilafeti Devrinde Hazar Tehlikesi”, Çev. M.F. Toprak, Türk Kültürü Araştırmaları, 25/1, Ankara 1988.
• De Guignes, J.M., Hunlar ın, Türklerin, Moğolların ve Daha Sair Tatarların Tarih-î Umumisi, C. II, İstanbul 1924.
• Defterdar Seyfi Çelebi, Türkistan ve Uzak Doğu Seyahatnâmesi, Haz. S. Acar, İstanbul 2014.
• Derleme Sözlüğü, C. X, Ankara 1978.
• Devletşah, Devletşah Tezkiresi, C. IV, Haz., N. Lugal, İstanbul 1977.
• Dlujnevskaya, G.V., “Kudırge Kayası. Eski Türklerde Umay Tasvirleri Sorununa Bir Bakış”, Çev. M.Turanlı, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, Sayı I, İzmir 1996.
• Eberhard, W., “Sülaleler Nasıl Kurulurdu? Çin Tarihinin Bir Problemi”, Çev. İ. Berk, DTCF. Dergisi, 3/4, Ankara 1945.
• ____________, “Şato Türklerinin Kültür Tarihine Dair”, Belleten, C. 11, Ankara 1947.
• ____________, “Tobalar Etnik Bakımdan Hangi Zümreye Girer”, DTCF Dergisi, 1/2, Ankara 1943.
• Ebilgazi, Türik Şeciresi, Avdargan B.Ebilkasımov, Almatı 1992.
• El-Hvarizmi, Mukaddimetü’l-Edeb, Haz. N.Yüce, Ankara 1988.
• Esin, E., “Butân-ı Halaç (M. VII.–X. Yüzyıllarda Halaç Kültürünün Sanat Eserlerin- de Akisleri)”, Türkiyat Mecmuası, C. 17, İstanbul 1972.
• ____________, “Türkistan Türk Devlet ve Beylikleri”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, An- kara 1987.
• Fischer, K., Die Hunnen im Schweizerischen Eifi schthale, Zürich 1896.
• Genç, R., “Eski Türk Ziyafetleri ve Diş Kirası Adeti”, II. Milletlerarası Türk Folklor Kon- gresi Bildirileri, IV. Cilt, Gelenek, Görenek ve İnançlar, Ankara 1982.
• Gökyay, O. Ş., Dede Korkut Masalları, İstanbul 1943.
• Gömeç, S. Y., “Divanü Lûgat-it-Türk’de Akrabalık Bildiren Terimler”, Türk Kültürü, 39/464, Ankara 2001.
• ____________, “Kök Türkçe Belgelerdeki Akrabalık İsimleri”, Türk Dünyası Tarih Der- gisi, Sayı 173, İstanbul 2001.
• ____________, “Keşik Kelimesi”, Prof.Dr. Mehmet Saray’a Armağan, Türk Dünyasına Bakışlar, İstanbul 2002.
• ____________, “Kök Türk Yazıtları 2001 Çalışmaları”, Türksoy, Sayı 7, Ankara 2002.
• ____________, “Eski Türk İnancı Üzerine Bir Özet”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 21/33, Ankara 2003.
• ____________, “Moğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Çalışmaları”, Yörtürk, 8/51, Ankara 2003.
• ____________, “Moğolistan’daki Türk Anıtları”, Türk Edebiyatı, Sayı 361, İstanbul 2003.
• ____________, “Türk Tarihinin Kahramanları: 14- İki Aşite Beyi”, Orkun, Sayı 65, İstanbul 2003.
• ____________, “Türklerin ve Mogolların Tarihi İki Boyu”, Omeljan Pritsak Armağanı, Sakarya 2007.
• ____________, “Türk Tarihinde An Lu-shan ve Destanı”, Dede Korkut ve Geçmişten Ge- leceğe Türk Destanları Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ankara 2011.
• ____________, Kök Türk Tarihi, 4. Baskı, Ankara 2011.
• ____________, Şamanizm ve Eski Türk Dini, 2. Baskı, Ankara 2011.
• ____________, Türk-Hun Tarihi, Ankara 2012.
• ____________, “Türk Destanlarının Ana Temaları ve Tarihi Gerçeklikler”, Yaşar Ka- lafat Armağanı, Ankara 2014.
• ____________, Kırgız Türkleri Tarihi, 4. Baskı, Ankara 2014.
• ____________, Türk Kültürünün Ana Hatları, 3. Baskı, Ankara 2014.
• ____________, Türk Tarihinden İzler, C. I, Ankara 2014.
• ____________, Türk Tarihinden İzler, C. II, Ankara 2014.
• ____________, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, 5. Baskı, Ankara 2015.
• ____________, Türk Destanlarına Giriş, 2. Baskı, Ankara 2015.
• ____________, Türk Kültüründen İzler, C. III, Ankara 2015.
• ____________, Uygur Türkleri Tarihi, 5. Baskı, Ankara 2015.
• ____________, “Türk Tarihinde Tölösler”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, 1/1, Ordu 2016.
• Gregory Abu’l-Farac , Abu’l-Farac Tarihi, C. I, Çev. Ö. R. Doğrul, 2. Baskı, Ankara 1987.
• Grousset, R., Bozkır İmparatorluğu, Çev. R. Uzmen, İstanbul 1980.
• Günaltay, Ş., Mufassal Türk Tarihi, C. III, İstanbul 1339.
• Hasan -ı Rumlu, Ahsenü’t-Tevarih, Çev. M. Öztürk, Ankara 2006.
• Hayton, K., Doğu Ülkeleri Tarihinin Altın Çağı, Haz. A. T. Özcan, İstanbul 2015.
• Herodotos, Herodot Tarihi, Ter. M. Ökmen, İstanbul 1991.
• İbn Arabşah, Amir Temur Tarihi, Çev. U. Uvatov, Taşkent 1992.
• İmami, “Hannâme”, Çev. O. Ş. Gökyay, Necati Lügal Armağanı, Ankara 1968.
• İnayet, A., “Uygur Şamanları ve Pratikleri Üzerine”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/1, Uşak 2013.
• İnan, A., Makaleler ve İncelemeler, C. II, Ankara 1991.
• İzgi, Ö., “Kao-Ch’ang (Turfan ) Uygurları”, Tarihte Türk Devletleri, C. I, Ankara 1987.
• Kafalı, M., Ötemiş Hacı’ya Göre Cuci Ulusu’nun Tarihi, Ankara 2009.
• Kafesoğlu, İ., Bulgarların Kökeni, Ankara 1985.
• Kapusuzoğlu, G., Taiping Derlemesinde Türkler, Ankara 2017.
• Karasoy, Y.-Toker, M., Türklerde Şecere Geleneği ve Anonim Şibanî-nâme, Konya 2005.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, Çev. B. Atalay, C. I-III, 2. Baskı, Ankara 1985.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayi, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. M. Öztürk, Ankara 2000.
• Khoniates, N., Historia, Çev. F. Işıltan, Ankara 1995.
• Klyaştornıy , S. G., Drevnetyurkskiye Runiçeskiye Pamyatniki Kak Istoçnik Po Istori Sredney Azii, Moskva 1964.
• Küçük, A-Tümer, G-Küçük, M.A., Dinler Tarihi, 6. Baskı, Ankara 2015.
• Liu, M. T., Die Chinesischen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe), I. Buch, Wiesbaden 1958.
• Mehmed Neşrî, Neşrî Tarihi, C. I., Haz. M. A. Köymen, Ankara 1983.
• Minhac-ı Sirac el-Cuzcani, Tabakat-ı Nasıri, Çev. M. Uyar, İstanbul 2016.
• Moğolların Gizli Tarihi, Çev. A. Temir, (2. Baskı), Ankara 1986.
• Nesibli, L. N., Güney İle Kuzey Azerbaycan Sorunları, Ankara 2017.
• Nizamü’l-mülk, Siyaset-nâme, Haz. M. A. Köymen, Ankara 1982.
• Oguzname Destanı, Ankara 1998.
• Orkun, H. N., Attila ve Oğulları, İstanbul 1933.
• Ögel, B., “Doğu Göktürkleri Hakkında Notlar”, Belleten, C. 21, Ankara 1957.
• ____________, Türk Mitolojisi, C. I, Ankara 1971.
• ____________, Türk Kültür Tarihine Giriş, C. I-IX, Ankara 1984-1985.
• Paasonen, H., Çuvaş Sözlüğü, İstanbul 1950.
• Pelliot, P., Uygur Yazısıyla Yazılmış Uğuz Han Destanı, Çev. V.Köken, Ankara 1995.
• Rahman, A., “Uygurların Defi n Merasimleri”, III. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, 4. Cilt, Gelenek, Görenek ve İnançlar, Ankara, 1987.
• Rashiduddin Fazlullah, Jami’ut-Tawarikh: Compendium of Chronicles, Part One, Trans. W.M.Tackston, Harvard 1998.
• Rasonyi, L., “The Psychology and Categories of Name Giving Among the Turkish Peoples”, Hungaro-Turcica. Studies in Honour of Julius Nemeth, Budapest 1976.
• Reşideddin Fazlullah, Cami’üt-Tevarih, Çev. A. Gölpınarlı, İstanbul (tarihsiz).
• Schaff , P., Socrates and Sozomenus Ecclesiastical Histories by Socrates Scholasticus, New York 1886.
• Spuler, B., İran Moğolları, Çev. C. Köprülü, 2. Baskı, Ankara 1987.
• Süleyman er-Ravendî, Râhat-üs-Sudûr ve Ayet-üs-Sürûr, Çev. A. Ateş, C. I, 2. Baskı, An- kara 1999.
• Sümer, F., Eski Türklerde Şehircilik, İstanbul 1984.
• Şeyh Süleyman Efendi, Çagataj-Osmanisches Wörterbuch, Bearbeitet von I.Kunos, Buda- pest 1902.
• Tang, G. Z., Çince Kaynaklara Göre Kuzey Liang Hun Devleti’nin Siyasi, Kültürel ve Ekonomik Tarihi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1999.
• Togan, Z. V., “Hazarlar”, İslam Ansiklopedisi, C. 5/1, 5. Baskı, İstanbul 1988.
• Turan, O., “Eski Türklerde Okun Hukuki Bir Sembol Olarak Kullanılması”, Belleten, 9/35, Ankara 1945.
• Turan, O., Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, C. I, İstanbul 1969.
• Ükten, S. S., Kazan Oğuznamesi’nin Tarihsel ve Kültürel Açıdan Değerlendirilmesi, Yüksek Li- sans Tezi, Ankara 2009.
• Yıldırım, K., Türk Tarihi İçin Eski Çince-Türkçe Sözlük, İstanbul 2010.
• Yudahin, K. K., Kırgız Sözlüğü, Cilt II, 2. Baskı, Çev. A. Taymas, İstanbul 1988.
• Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, I, Metin, Haz. R.R. Arat, 2. Baskı, Ankara 1979.
• Yusupov, K., Manas Destanı, Aktaranlar: F. Türkmen - A. İnayet, Ankara 1995.