XIX. Yüzyılda Trabzon ve Çevresinde Batılı Seyyah ve Araştırmacıların Kripto-Hıristiyanlara Dair Bazı Görüşleri

Yıl 2018, Cilt: 82 Sayı: 294, 531 - 567, 01.08.2018

Ayşegül Kuş

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.531

Öz

XIX. yüzyıl, Osmanlı Devleti’nin askeri, idari, sosyal, kültürel ve ekonomik değişimden geçtiği istisnai bir dönem olmuştur. Özellikle 1839 yılında Tanzimat Fermanı ilan edildiğinde, gayrimüslimlere yaşam, onur, mal güvencesi ve Müslümanlarla eşit statü ve kanun önünde eşitlik gibi kimi haklar verilmiştir Böylece Tanzimat ve Islahat Fermanlarını takip eden süreçte gerek Müslümanların gerekse gayrimüslimlerin siyasi, sosyal ve ekonomik yaşamlarında birtakım değişmeler kendini göstermiştir. Bazı guruplar Müslüman kimliği taşımalarına rağmen, gizli bir şekilde eski inanç ve ritüellerini sürdürmüşlerdir. XIX. yüzyılın kendine özgü koşulları içeriisnde ortaya çıkan bazı siyasi, sosyal ve ekonomik değişmelere paralel olarak bazı haklar elde ettiklerinde de, Batılı güçlerin kanatları altında kendilerini daha emniyette hissetmişlerdir. Ardından bir kısmı Müslüman olmadıklarını ilan etmiş ve bu kez Hıristiyan olmanın avantajlarından faydalanmak istemişlerdir. Resmi olarak Müslüman olarak kaydedilen bazı gruplar, Gümüşhane’nin kuzeyinde yaşayan Kurumliler örneğinde olduğu gibi, özellikle Islahat Fermanından (1856) sonra açık bir şekilde kendilerinin Müslüman olmadıklarını ilan etmeye başlamışlar ve eski dinlerine dönmeyi talep etmişlerdir. Bu çalışmanın amacı, XIX. yüzyılda Trabzon’a gelen bazı batılı seyyah ve araştırmacının Trabzon ve yakın çevresinde yaşayan Kripto-Hıristiyanlara dair verdikleri bilgileri analiz ederek değerlendirmek ve bölgenin sosyo-kültürel tarihine kimi katkılar sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler

XIX. yüzyıl, Batılı seyyah ve araştırmacı, Kripto Hıristiyanlar, Trabzon ve çevresi

The Evaluation of Some Claims of Western Travelers and Researchers about the Crypto-Christions in Trabzon (Trebizond) and its Vicinity in the XIX. Century

Öz

XXIX. century is the period through which the Ottoman State radically went some military, admnistrative, social, cultural and economic changes. Especially, when the Tanzimat was declared in 1839, non-muslims were granted some rights such as the guarantee of life, honor and property of the subjects, the equal status between the Muslims and the non-muslims and the equality before the law. Thus, in the course of time following the Tanzimat and the Islahat Edicts, some changes took place in the social, political, economic lives of both Muslims and non-muslims. Even though some had the Muslim identity, they practiced deception and retained their old faiths and rites. Paralel to the emergence of some political, social and edonomic changes peculiar to the XIX. century, when they were granted some rights, they felt more secure under the wings of the Western powers. Subsequently, some of them declared that they are not Muslims and this time they wanted to benefi t from the advantages of being a Chrtistian. As in the case of Kurumlis living in the north of Gümüşhan in the Trabzon (Trebizon) Povince, some goups offi cially registered as Muslims openly started to declare that they are not Muslims and demanded to convert to their own faith especially following the Islahat Edict (1856) . The purpose of this study is to use the accounts of some Western travelers and researchers who came to Trabzon in the XIX. century and analyze, question and evaluate their opinions about the existence of the Crypto-Christians living in Trabzon and in its vicinity.

Anahtar Kelimeler

XIX. century, Western travelers and researchers, Crypto-Christians, Trabzon (Trebizond) and its vicinity

Kaynakça

• Ainsworth, W. Francis, Travels, and Reseraches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea, and Armenia, I, John W. Parker, West Strand, London 1842.
• Akurgal, Ekrem, Anadolu Kültür Tarihi, Tübitak Yayınları, Ankara:1998.
• Alan, Gülbadi, “Anadolu’daki Yabancı Okullar ve Pontusçuluk”, Başlangıçtan Günümüze Pontus Sorunu, ed.Veysel Usta, Serander, Trabzon: 2007.
• Albayrak, Haşim, Of ve Çaykara, 2. Baskı, Ferşat Yayınevi, İstanbul 1990.
• Andreadis, Yorgo, Neden Kardeşim Hüsnü, çev. Gülden Tuygan, Belge Yayınları, İstanbul 1992.
• Anonim Selçukname, yay. F. N. Tuzluk Ankara Atıf Yayınları, 1952.
• Aşıkpaşaoğlu Tarihi, yay. Atsız, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1992.
• Augustinos, Gerosimos, Küçük Asya Rumları, Ondokuzımcu Yüzyılda İnanç, Cemaat ve Etnıisite, çev. Devrim Evci, Dipnot Yayınları, Ankara 1997.
• Babinger, Franz, Mehmed the Conquerer and His Time, (Published by W. C. H Eckman-R. M., University of Princeton, New Jersey 1992.
• Baschmakoff , Alexandre, La Syntese Des Periples Pontiques, Geuthner, Paris 1948.
• Baykara, Tuncer, Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1988.
• Bijişkyan, P. Minas, Pontos Tarihi, çev. Hrand D. Andreasyan, Çiviyazıları, İstanbul 1998.
• Bilgin, Mehmet, Doğu Karadeniz: Tarih, Kültür, İnsan, Ötüken Yayınları, Ankara: 2010.
• ____________, Trabzon Vilayetinde Çift Din Taşıyanlar, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisnas Tezi, İstanbul 2010.
• Bostan, M. Hanefi , XV. ve XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2002.
• ____________, “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Trabzon Şehrinde Nüfus Hareketleri ve Yerleşim Yerleri”, Bir Tutkudur Trabzon, haz. İ.Gündağ Kayaoğlu, Öner Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, YKY, İstanbul 1997, pp. 112-180.
• Bozkurt, Gülnihal, Alman ve İngiliz Blegelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığında Gayrimnüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
• Bryer, Anthony,“The Tourkokratia in the Pontos: Some Problems and Preliminary Concluusions”, Neo Hellenika I, Texas (1970), pp. 30-53.
• ____________, “Greeks and the Türkmens: The Pontic Exception”, DOP 29, 1975, pp. 113–149.
• ____________, “The Crypto –Christians of the Pontos and the Consul William Giff ord Palgrave of Trebizonde”, Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus, 800-1900, XVII. Kısım, Varioum Rreprints, London 1998, pp. 13-68.
• ____________ and others, “The Pontic Greeks Before the Diaspora”, Tlıe Post- Byzanıtine Monuments of the Pontos, St. Edmundsbury Press, Aldershot 2002, pp. XXI-XL.
• Cahen, Claude, Pre-Ottoman Turkey, çev. J. Jones Wiliiams, Sidgwick & Jackson, London 1968.
• ____________, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, e Yayınları, İstanbul 1979.
• Childs, W. J., Across Asia Minor on Foot, William Blackwood and Sons, London 1917.
• Cramer, J. A., A Geographical and Historical Descriptions of Asia Minor I, Amsterdam 1971.
• Çalışır, M. Fatih, “Conversion and Apostasy In “The Tanzimat State”:Case of Selim Ağa, Tarih Okulu, sy. V (2009), pp. 111-121.
• Demircioğlu, İsmail H.,”İngiliz Konsolosu Palgrave’e Göre 1868’de Trabzon Konsolosluklan”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih Dil-Edebiyat Sempozyumu Bildirileri (3-5 Mayıs 2001), c.I, Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Trabzon 2002, pp. 487-492.
• Deringil, Selim, “There Is No Compulsion in Religion”: On Conversion and Apostasy in the Late Ottoman Empire: 1839-1856” Comparative Studies in Society and History, 42/3 ( 2000) , pp. 547-575.
• ____________, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji, YKY, İstanbul 2007.
• Dilcimen, Kazım, Canik Beyleri, Ahali Matbaası, Samsun 1940.
• Doukas, İonnanes, Bizans Tarihi, yay. Vladimir Mırmıroğlu, İstanbul Fetih Derneği, İstanbul 1956.
• Emiroğlu, Kudret, “Dünyadan Bakınca Trabzon”, Bir Tutkudur Trabzon, haz. İ. Günday Kayaoğlu, Ömer Ciravoğlu, Cüneyt Akalın, YKY, İstanbul 1997.
• Fallmerayer, J. Philip, Geschichte des Kaisertthuns von Trapezunt, München 1964, Türkçe çev. Trabzon Rum İmparatorluğu’nun Tarihi, Münih’te 1827 yılında basılan Almancasından tercüme eden: Ahmet Cevat Eren, Türk Tarih Kurumunda Basılmamış Nüsha: No: 40/86.
• Finlay, George, The History of Greece and of the Empire of Trebizonde, William Blackwood and Sons, London 1851.
• Grousse, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. R. Uzmen, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1980.
• Hamilton, W. John, Researches in Asia Minor, Pontus and Armenia, Vol. I-II, John Murray, London 1842.
• Hamlin, Cyrus, Among the Turks, American Track Society, New York 1877.
• Ibn Bibi, El-Evamirü’l Alai’iye fi ’l-Umuri’l-Ala’iye, yay. M. Öztürk, Kültür Bakanlığı
• Janssens, Emile, Trebizonde en Colchide, Presses Universitaires de Bruxelles, Bruxelles 1969.
• Kafalı, Mustafa, Anadolu’nun Fethi ve Türkleşmesi, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 1998.
• Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul 1988.
• Kökten, İ. Kılıç, “Kuzeydoğu Prehistoryasında Bayburt ve Çevresinin Önemi”, DTCFD, III/5 (1944), pp. 465-486.
• Kritovulos Tarihi (1451-1467), çev. Ari Çokona, Heyamola, İstanbul 2013.
• Ksenophon, Anabasis, çev. T. Gökçöl, Sosyal Yayınları, İstanbul 1984.
• Layard, Austen, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon; with Travels in Armenia, Kurdistan and the Desert, Harper and Brothers New York 1853.
• Lowry, Heath W., Trabzon Şehrinin İslamlaşma ve Türkleşmesi (1461-1583), Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 1981.
• Lynch, H. Finnis Blosse, Armenia- Travels and Studies, Vol. I, Khayats, Beirut 1965.
• Meeker, Micheal E., “The Black Sea Turks: Some Aspects of Their Ethnic and Cultural Background”, International Journal of Middle East Studies, II ( 1971), pp. 318-345.
• ____________, İmparatorluktan Gelen Bir Ulus, Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, çev. Tutku Vardağlı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul
• Nakracas, Georgios, Anadolu ve Rum Göçmenlerin Kökeni, çev. İbrahim Onsunoğlu, Belge Yayınları, İstanbul 2005.
• Miller, William, Trebizonde: The Last Greek Empire, Hakkert, Amsterdam 1968.
• Neşri, Mehmed, Kitab-ı Cihan-nüma, haz. I, F. R. Unat-M. A. Köymen, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Ankara 1987.
• Ortaylı, İlber, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, Osmanlı İmpartatorluğunda İktisadi ve Sosyal Değişim, Makaleler, c.I, Turhan Kitapevi, Ankara 2004, pp. 313-319.
• ____________, “Tanzimat Döneminde Tanassur ve Din Değiştirme Olayları”, in: Tanzimat’ın 150. Yıldönümü Uluslararası Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Basımevi Ankara 1994, pp. 481-487.
• Ögel, Bahaeddin, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Türk Tarih Kurumu
• ____________, Türk Mitolojisi I, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
• Öztürk, Özhan, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, c.II, Heyamola Yayınları, İstanbul 2005.
• Pehlivan, Mahmut, Kaşkaların Eski Anadolu Tarihindeki Yeri ve Önemi, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1991.
• Poutouridou, Margarita, “The Of Valley And The Coming Of Islam: The Case Of The Greek-Speaking Muslims”, Deltio Kentrou Mikrasiatikan Spoudan, 12 (1997-98), pp. 47-90.
• Prokopius, History of The Wars, II, published by, H. B. Dewing, S. Heinemann, London 1979.
• Sandwith, Humpry, A Narrative of The Siege of Kars, and of the Six Months’ Resistance by the Turkish Garrison Under General Williams to the Russina Army, John Murray, London 1856.
• Sarınay, Yusuf, “Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 12/31 (1995) , pp. 1-77.
• Saylan, Kemal, Gümüşhane-İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarih (1850-1918), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
• Smith, Eli, Researches of the Rev. Eli Smith and H. G. O. Dwight in Armenia Inclusding A Journey Through Asia Minor, and into Georgia and Persia with A Visit to the Nestorian and Chaldean Christians of Oormiah and Slams, Vol II, Crocker and Brewster, Boston
• Strabon, Coğrafya, Kitap XII, Parts I-II-III, çev. A. Pekman, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1969.
• Sümer, Faruk, “Anadolu’da Moğolllar”, SAD, I, (1970,) pp. 1-47.
• Şaşmaz, Musa, “Alfred Biliottiınin 1885ıteki Raporuna Göre Trabzon Vilayetinde Eğitimin Durumu”, Tarih ve Toplum, 163 ( 1997), pp. 41-53.
• Tafur, Pero, Travels and Adventures (1435-1438), trans. by Malcolm Letts, Harper & brothers, London 1926.
• Tarhan, M. Taner, “Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler”, Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü I, Araştırma Sonuçları Toplantısı (İstanbul 23-26 Mayıs 1983), Ankara 1984, pp. 111-116.
• Tekindağ, Şehabettin, “Trabzon”, İslam Ansiklopedisi, c.12/1, MEB Yayınları, İstanbul 1979.
• Tellioğlu, İbrahim, “Doğu Karadeniz Bölgesinin Bugünkü Yapısına Etki Eden Göçler”, Karadeniz Araştırmaları, 5 (Spring 2005), pp. 1-10.
• ____________, Osmanlı Hâkimiyetine Kadar Doğu Karadeniz’de Türkler, Serander Yayınları, Trabzon 2007.
• ____________, Trabzon Rum Devleti (1204-1461), Serander Yayınları, Trabzon 2009.
• ____________, “Of Tarihine Dair Bazı Gözlemler”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 18 (2015) , pp. 93-111.
• Togan, Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş I, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• Turan, Osman,“Bayburt”, İslam Ansiklopedisi, c.II, MEB Yayınları, İstanbul 1961, pp. 365–367.
• Türkan, Ahmet, Osmanlı’da Kripto Hristiyanlar, Kitapevi, İstanbul 2012.
• Umur, Hasan, Of ve Of Muharabeleri, 1.Bs., Güven Basımevi, İstanbul 1949.
• ____________, Of Tarihi, Güven Basımevi, İstanbul 1951.
• Vryonis, Speros, The Decline of Medieval Hellenism in Asia Minor and the Process of Islamization from the Eleventh Through the Fifteenth Century, University of California Press, Los Angeles 1971.
• Wagner, Moritz, Travels in Persia, Georgia and Koordistan, vol. II, London 1856.
• Walpole, Frederick, The Ansayrii and the Assassins: with Travels in the Further East in 1850 to 1851, Including A Visit to Nineveh, Vol. II, R. Bently, London 1851.
• White, Louise, “Telling More: Lies, Secrets, and History”, History and Theory, 39 (2000), pp. 11-22.
• Wolff , Joseph, A Narrative of a Mission to Bokhora to Ascertain the Fate of Colonel Studdart and Captain Connolly, Harper & Brothers, New York 1845.
• Yerasimos, Stefanos, “Pontus Meselesi”, Toplum ve Bilim Dergisi, sy.43-44,( Güz 1988- Kış 1989), pp. 33-76.
• ____________, ”La Communaute Grecque de Trabzon Au 19 Siecle”, CIEPO, Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Araştımıaları Uluslararası Komitesi VII. Sempozyum Bildirileri, Ankara 1994, pp. 241-267.
• Yılmaz, Özgür, Batılı Seyyahlara Göre Trabzon (1808-1878), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans tezi, Trabzon 2006.
• ____________, “XIX. Yüzyılda Misyonerlik Faaliyetleri Çerçevesinde Trabzon Ermenilerine Bir Bakış”, OTAM, 21 (2007), pp. 192-219.
• ____________, Tanzimat Döneminde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• ____________, “Pontus Meselesinin Tarihsel Kökenleri: XIX. Yüzyılda Trabzon Rumları Üzerine”, Osmanlı Araştımaları, XXXI, İstanbul 2008, pp. 161-196.
• Yinanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi Selçuklular Tarihi, I, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1944.