Erbaba'dan İçi Buğday Dolu Minyatür Bir Çömlek ve Çatalhöyük Kanıtları Bağlamında, Neolitik Dönemde Boğa Sembolizmi ve Ritüel

Yıl 2018, Cilt: 82 Sayı: 293, 1 - 30, 01.04.2018

Serap Özdöl Kutlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.1

Öz

Erbaba’da, içi karbonlaşmış buğday kalıntıları ile dolu minyatür bir çömlek ele geçmiştir. Bu çömlekçik, Neolitik dönemin tipik pişirme kaplarından mineral içerikli, kanca tutamaklı ve şişkin gövdeli çömleklerin, pişirme kabı olamayacak kadar küçük bir formunu oluşturmaktadır. Söz konusu küçük çömleği işlevsel ve sembolik açılardan değerlendiren bu çalışma, Erbaba’daki ve Çatalhöyük’teki kanıtlardan yola çıkarak, MÖ yak. 6600 yıllarından itibaren görülen bu pişirme kaplarının boğa başlarını (bukranyum) simgelediğini ve hayvan biçimli ritüel kapları olan ritonların öncülleri sayılabileceğini öne sürmektedir. Çatalhöyük’ün erken tabakalarında ritüelistik sistem büyük oranda, yabani erkek sığırın toplu halde avlanması ve açık alanlarda tüketilmesi, sonra kalıntıların evlerin içine yerleştirilip, sergilenmesi ve birer “rölik” gibi yeni nesillere aktarılması üzerine kurulmuştur. Orta tabakalardan sonra sosyal organizasyonda görülen değişim, evlerin artan ekonomik bağımsızlığı ve evcil sığırın da günlük hayata girmesi ile birlikte ritüel anlayışının değiştiği, eskinin nadir ve tahrik gücü yüksek, coşkulu ritüellerinden (imgesel), daha sık ve kolay, ev-merkezli ve coşku oranı düşük ritüellere (dogmatik) bir geçiş olduğu anlaşılmıştır. Bu gelişmelere bağlı olarak boğa sembolizmi ev içi sabit uygulamalardan çanak çömlek gibi hareketli nesneler üzerine taşınmaya başlamıştır. Böylece erken tabakalarda ev dışında yapılan yabani boğa ziyafetlerinin yerini, kazılarda çok az sayıda bulunan özel çömlekler içinde pişirilen yemeklerle yapılan “ev içi kutlamaları” almış olabilir. İçlerinde kemikli etlerin pişirildiği tespit edilen bu kaplarda, büyük olasılıkla buğdayın da eşlik ettiği bir tür günümüzdeki “özel gün” yemeği “keşkek”i andıran Prehistorik bir şölen yemeği yapılmış olabilir. Bu yeni uygulama, belirli sosyal gruplar ya da tüm aileler tarafından, belirli günlerde ya da günlük kutlamalar şeklinde gerçekleştirilmiş olabilir. Belki de bu tür bir kutlama, bu dönemle birlikte Çatalhöyüklüler’in sofrasına girmeye başlayan, bir bakıma “ev içine alınmış evcil boğanın temsili kurban edilmesi” idi. Kabın kendisi, yerleşmenin başından sonuna kadar en güçlü sembollerden biri olan boğayı andırıyor ve içinde boğa eti pişiyordu –kuşkusuz diğer hayvanların eti de pişmiştir. Varsıl Çatalhöyük’e göre oldukça küçük boyutlu Erbaba ve çevresindeki yerleşmelerde bu türde uygulamalarla ilgili herhangi bir bilgi kaynağımız olmasa da, tarif edildiği gibi olası bir şölen anı, Çatalhöyük dahil tüm bu yerleşmelerde yiyeceğin ve hayatta kalmanın kutsandığı ve kutsallığın tüm insanlara geçtiği bir ritüelin bir parçası olarak düşünülebilir. Bu çalışma, sonuç olarak içlerinde Erbaba’nın da yer aldığı Geç Neolitik yerleşmelerin tümünde seramikler üzerinde rastladığımız boğa sembolizminin, Çatalhöyük’teki gibi dogmatik bir hale gelmiş yaygın bir sembolü ve daha çok evlerin içinde uygulanan “ev-merkezli” bir ritüel anlayışını temsil ediyor olabileceğini öne sürmektedir. Bu olası ritüel, aynı zamanda Neolitik toplumların sosyal sistemlerini sürdüren ideolojik ve birleştirici bir işlev de görmüş olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Neolitik, Erbaba, Çatalhöyük, çanak çömlek, boğa sembolizmi, ritüel, din, kutsal, Prehistorik şölen yemeği

In the Context of a Miniature Vessel Filled with Wheat from Erbaba and of the Evidence from Çatalhöyük, Bull Symbolism and Ritual in the Neolithic

Öz

A miniature pot fi lled with the remains of carbonized wheat was found at Erbaba. This little pot is typical of Neolithic cooking pots with mineral temper, hook handle and globular body, but made in a form so small that it could not be used as a cooking pot. By evaluating the small pot in question from the point of view of functionality and symbolism, using the evidence from Çatalhöyük and Erbaba, this work suggests that the cooking pots seen from around 6600 BC onwards represent the bull head (bucranium) and can be counted as the forerunners of the animal form ritual cups known as rhytons. In the early levels of Çatalhöyük a large proportion of the ritual system was founded on the group hunting of wild male cattle, their consumption in open areas, the later placing and exhibition of the remains within houses and their transfer to new generations as ‘relics’. With the change seen in social organization after the middle levels, the increasing economic independence of houses and the entry of domesticated cattle into daily life, the change in ritual practice is understood to be a transition from the old rare and strongly rousing, rapturous rituals (imagistic type) to more frequent and easy, house-centred and less rapturous rituals (dogmatic/doctrinal type). In association with these developments bull symbolism started to be carried on movable objects such as pottery rather than in static deployments within houses. Thus the place of the wild bull feasting that took place outside the household might have been taken by ‘in-house celebrations’ carried out using the few examples found during the excavations of special ceramics in which food was cooked. In these vessels, in which it has been determined that meats on the bone were cooked, probably in combination with wheat, a prehistoric feasting food reminiscent of today’s ‘special day’ food ‘keşkek’ (made from a combination of wheat and meat) might have been prepared. This new practice might have been carried out by specifi c social groups, or by all families, on specifi c days or as a daily celebration. Perhaps also this sort of celebration was ‘the representative sacrifi ce of the domesticated bull brought into the house’ that also began to enter the Çatalhöyük peoples’ dinner tables. The jar itself evokes the bull, one of the strongest symbols from the beginning to the end of the settlement, and inside it bull meat was cooked – undoubtedly the meat of other animals was also cooked. Although there is no source of evidence of such a practice at Erbaba and its surrounding settlements, which are very small in scale compared to rich Çatalhöyük, the feasting moment described can be thought of as the making-sacred of food and survival, the sacredness of which was part of a ritual experienced by all people at Çatalhöyük and all these settlements. This work shows that, like at Çatalhöyük, the bull symbolism that we fi nd on ceramics in all Late Neolithic settlements, including Erbaba, had become a common dogmatic symbol and presents the possibility that it might represent a ‘house-centred’ ritual concept mostly practiced in houses. At the same time this possible ritual must have seen an ideological and connective role perpetuating the social systems of the Neolithic social groups.

Anahtar Kelimeler

Neolithic, Erbaba, Çatalhöyük, pottery, bull symbolism, ritual, religion, sacred, Prehistoric feasting

Kaynakça

• Atalay, Sonya, “Domesticating clay: the role of clay balls, mini balls and geometric objects in daily life at Çatal- höyük”, ed. Ian Hodder, Changing Materialities at Ça- talhöyük: Reports from the 1995–99 Seasons, Cambridge 2005, s. 139–168.
• Bıçakçı, Erhan - Godon, Martin ve Çakan, Y. Gökhan, “Tepecik Çiftlik”, ed. Mehmet Özdoğan, Nezih Baş gelen, Peter Kuniholm, Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. Central Turkey, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2012, s. 89-134.
• Bilgi, Önder, “İkiztepe pişmiş toprak aplike boğa başı betimlemeleri”, ed. Gülsün Umurtak, Şevket Dönmez ve Aslıhan Yurtsever, Refi k Duru’ya Armağan, Studies in Honour of Refi k Duru, Ege Yayınları, İstanbul 2007, 127-130.
• Bordaz, Jacques, “Erbaba (Beyşehir), 1969” Anatolian Studies, S 20, 1971, s. 7-8.
• ____________, “A Preliminary Report of the 1969 Excavations at Erbaba, A Neolit- hic Site near Beyşehir, Turkey” Türk Arkeoloji Dergisi, S 18/2, 1971, s. 59-64.
• ____________, “Current Research in the Neolithic of South Central Turkey: Süber- de, Erbaba and Their Chronological Implications” American Journal of Archaeology, S 77, 1973, s. 282-88.
• Bordaz, Jacques ve Bordaz, Louise, A., “Erbaba excavations, 1974” Türk Arkeoloji Der- gisi, S 23/2, 1976, s. 39-43.
• ____________, “Beyşehir-Suğla Basin, 1976” Anatolian Studies, S 27, 1977, s. 32-33.
• ____________, “Erbaba, 1977”, Anatolian Studies, S 28, 1978, s. 20-21.
• ____________, “Erbaba: The 1977 and 1978 Seasons in Perspective”, Türk Arkeoloji Dergisi, S 26/1, 1982, s. 85-92.Cauvin, Jacques, “The Symbolic Foundations of the Neolithic Revolution in the Near East”, ed. Ian Kuijt, Life in Neolithic Farming Communities, Social Organization, Identity, and Diff erentiation, New York, 2000, s. 235- 251.
• Çilingiroğlu, Altan - Çevik, Özlem ve Çilingiroğlu, Çiler, “Towards understanding the early farming communities of Central-Western Anatolia: Contribution of Ulucak”, ed. Mehmet, Özdoğan, Nezih Baş gelen, Peter Kuniholm, Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. Western Turkey, Arkeoloji ve Sanat Yayın- ları, İstanbul 2012, s. 139-175.
• Doherty, Chris ve Tarkan-Özbudak, Duygu, “Pottery Production at Çatalhöyük: A Petrographic Perspective”, ed. Ian Hodder, Substantive Technologies at Çatalhöyük: Reports from the 2000–2008 Seasons, Los Angeles 2013, s. 183–192.
• Duru, Refi k, “The Neolithic of the Lakes Region Hacılar - Kuruçay Höyük – Höyü- cek – Bademağacı Höyük” ed. Mehmet Özdoğan, Nezih Baş gelen, Peter Ku- niholm, Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. Western Turkey, Arkeo- loji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2012, s. 1-65.
• Duru, Refi k - Umurtak, Gülsün, Höyücek, 1989–1992 Yılları Arasında Yapılan Kazıların Sonuçları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2005.
• Düring, Bleda S. , Constructing communities: clustered neighbourhood settlements of the Central Anatolian Neolithic ca. 8500-5500 Cal. BC, Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten Faculty of Archaeology, Leiden University, Leiden 2006.
• Eliade, Mircea, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi I, çev. Ali Berktay, Kabalcı, İstanbul 2003.
• Aydın, Mahmut, Anahatlarıyla Dinler Tarihi, Ensar Yayınevi, İstanbul 2010. Aktarılan: Mircea Eliade, Sacred and Profane, New York and London, HBJ Book, 1959.
• Erdoğu, Burçin - Tanındı, Oğuz - Uygun, Deniz, Türkiye Arkeoloji Yerleşmeleri, 14C Veri Tabanı, Ege Yayınları, İstanbul 2003.
• Hodder, Ian, Symbols in Action, Cambridge University Press, Cambridge 1982.
• ____________ed., Religion in the Emergence of Civilization. Çatalhöyük as a Case Study. Cambridge 2010.
• ____________, “Çatalhöyük: a prehistoric settlement on the Konya Plain”, ed. Sha- ron R. Steadman and Gregory McMahon, The Oxford Handbook of Ancient Anatolia, Oxford University Press, Oxford 2011, s. 934-949.
• ____________, “Sembolik ve Yapısalcı Arkeoloji” ed. Colin Renfrew and Paul Bahn, Arkeoloji. Anahtar Kavramlar, çev. Selda Somuncuoğlu, İletişim Yayınevi, İstanbul 2013 (2005), s. 234-239.
• ____________, “Probing religion at Çatalhöyük: An interdisciplinary experiment”, ed. Hodder, Ian Religion in the Emergence of Civilization. Çatalhöyük as a Case Study, Cambridge 2010, s. 1-31.
• ____________, “Conclusions and evaluation”, ed. Ian Hodder, Religion in the Emergence of Civilization. Çatalhöyük as a Case Study, Cambridge 2010, s. 332-355.
• ____________, “Çatalhöyük: the leopard changes its spots. A summary of recent work”, Anatolian Studies, S 64, 2014, s. 1-22.
• ____________ ed., Religion at Work in a Neolithic Society: Vital Matters. Cambridge 2014.
• Kovács, Adela, “About Ritual Pots from European Neolithic and Copper Age San- ctuaries”, ed. Joan Marler, Fifty Years of Tartaria Excavations, Papers presented at the international symposium “50 Years of Tartaria Excavations”, Coronini - Pescari, Romania 1-5 September, 2011, Festschrift in Honor of Gheorghe Lazarovici on the occasion of his 73rd Birthday, Suceava Editura, Romania 2014, s. 196-227.
• Mellaart, James, “Early Cultures of the South Anatolian Plateau”, Anatolian Studies, S 11, 1961, s. 159-184.
• ____________, Excavations at Hacılar I-II, Edinburgh 1970.
• ____________, Çatalhöyük, Anadolu’da Bir Neolitik Kent, çev. Gökçe Bike Yazıcıoğlu (Çe- viriye temel alınan baskı: Çatalhöyük: A Neolithic Town in Anatolia, Thames and Hu- dson, London, 1967), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Orrelle, Estelle ve Gopher, Avi, “The Pottery Neolithic Period: Questions about Pot- tery Decoration, Symbolism, and Meaning”, ed. Ian Kuijt, Life in Neolithic Farming Communities, Social Organization, Identity, and Diff erentiation, New York 2000, s. 295- 308.
• Özdoğan, Mehmet, “Neolithic sites in the Marmara Region Fikirtepe, Pendik, Yarım- burgaz, Toptepe, Hoca Çeşme, and Aşağı Pınar”, ed. Mehmet Özdoğan, Nezih Baş gelen, Peter Kuniholm, Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. Northwestern Turkey and Istanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2013, s. 167- 269.
• Özdöl, Serap, “Anadolu Platosunda En Eski Çanak Çömlekli Neolitik: “Erken Gele- nek” Orta Anadolu ve Göller Yöresi Kanıtları”, Arkeoloji Dergisi, S X/2, 2007, s. 33-54.
• ____________, “Çatalhöyük, Süberde ve Erbaba Neolitik Dönem Çanak Çömleğinin Yeniden Değerlendirilmesi: Erken, Orta ve Geç Gelenekler”, 25. Araştırma Sonuç- ları Toplantısı, S 3, 2008, s. 375-392.
• ____________, “Anadolu Platosunda Çanak Çömlekli Neolitik Dönemin Gelişkin Ev- resi: Çatalhöyük ve Erbaba Kanıtları”, Arkeoloji Dergisi, S XI/1, 2008, s. 43-64.
• ____________, “Neolitik Çanak Çömlek Üzerine Yeni Bir Yaklaşım ve ‘Erken, Orta ve Geç Gelenekler”, ed. Haluk Sağlamtimur, Eşref Abay, Zafer Derin, Aylin Ü. Erdem, Atilla Batmaz, Fulya Dedeoğlu, Mücella Erdalkıran, Mahmut B. Baş- türk, Erim Konakçı, Altan Çilingiroğlu’na Armağan, Yukarı Denizin Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat, Arkeoloji ve Sanat Yayınları İstanbul 2009, s. 445- 454.
• ____________, The Development and Traditions of Pottery in the Neolithic of the Anatolian Plateau, BAR International Series 2439, 2012.
• Özdöl-Kutlu, Serap - Carter, Tristan - Czerniak, Lech ve Marciniak, Arkadiusz “The end of the Neolithic Settlement. Çatalhöyük and its Neighbors”, ed. Ian Hodder, Arkadiusz Marciniak, Assembling Çatalhöyük, Maney Publishing, Leeds, UK 2015, s. 179-195.
• Özkan, Süleyman ve Erdalkıran, Mücella, “Yeni Buluntuların Işığında Çukurkent Ne- olitik Yerleşimi”, ADALYA, S XVII, 2014, s. 25-43.
• Öztan, Aliye, “Yeni Bir Tanrı Kabartması Işığında Köşk Höyük Kabartmalı Vazo- larında Sembolizm”, ed. Gülsün Umurtak, Şevket Dönmez, Aslıhan Yurtsever, Refi k Duru’ya Armağan, Ege Yayınları, İstanbul 2007, s. 69-74.
• Öztan, Aliye, “Köşk Höyük A Neolithic settlement in Niğde-Bor Plateau”, ed. Meh- met Özdoğan, Nezih Baş gelen, Peter Kuniholm, Neolithic in Turkey: New Exca- vations and New Research. Central Turkey and Istanbul, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2012, s. 31-70.
• Pitter, Sharmini - Yalman, Nurcan ve Evershed, Richard P., “Absorbed lipid residues in the Çatalhöyük pottery”, ed. Ian Hodder, Substantive Technologies at Çatalhöyük: Reports from the 2000–2008 Seasons, Los Angeles 2013, s. 193–200.
• Russell, Nerissa ve Meece, Stephanie, “Animal representations and animal remains at Çatalhöyük” ed. Ian Hodder, Çatalhöyük Perspectives: Themes from the 1995–99 Seasons, Cambridge 2005, s. 209–230.
• Russell, Nerissa - Twiss, Kathryn C. - Orton, David ve Demirergi, Arzu,”More on the Çatalhöyük mammal remains”, ed. Ian Hodder, Humans and Landscapes of Çatalhö- yük: Reports from the 2000–2008 Seasons, Los Angeles 2013, s. 213–258.
• Sağlamtimur, Haluk, “The Neolithic Settlement of Ege Gübre”, ed. Mehmet Özdo- ğan, Nezih Baş gelen, Peter Kuniholm, Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research. Western Turkey, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2012, s. 197-225.
• Silistreli, Uğur, “Köşk Höyük’te Bulunan İnsan ve Hayvan Figürleriyle Bezeli Vazo- lar”, Belleten, C LIII, S 206, 1989, s. 361-374.
• Thissen, Laurens, “Appendix I. The CANeW 14C databases, Anatolia, 10,000-5000 cal BC”, ed. Frédéric Gérard, Laurens Thissen, The Neolithic of Central Anatolia, Internal developments and External Relations During the 9th – 6th Millennia cal BC, Ege Yayınları, İstanbul 2002, s. 299-337.
• Umurtak, Gülsün, “Anadolu’nun Batı Bölgeleri’nde ve Trakya’da Tunç Çağları Ön- cesi Yerleşmelerde Bulunmuş Olan Ayrışık Kaplar”, Prof. Dr. Afi f Erzen’e Armağan, Anadolu Araştırmaları, S XIV, 1996, s. 479-517.
• Vitelli, Karen D., “Pots, Potters, and the Shaping of Greek Neolithic Society”, ed. Wil- liam K. Barnett, John W. Hoopes, The Emergence of Pottery: technology and innovation in ancient societies, Smithsonian 1995, s. 55-63.
• Voight, Mary M., “Çatal Höyük in Context: Ritual at Early Neolithic Sites in Central and Eastern Turkey”, ed. Ian Kuijt, Life in Neolithic Farming Communities, Social Or- ganization, Identity, and Diff erentiation, New York 2000, s. 253-293.
• Whitehouse, Harvey ve Hodder, Ian, “Modes of religiosity at Çatalhöyük”, ed. Ian Hodder, Religion in the Emergence of Civilization. Çatalhöyük as a Case Study, Cambri- dge 2010, s. 122-145.
• Yakar, Jak, “The Purpose of Decorating Pottery and Artifacts in Prehistoric Anatolia: Designs with a Hidden Meaning?”, ed. Gülsün Umurtak, Şevket Dönmez, Aslı- han Yurtsever, Refi k Duru’ya Armağan, Ege Yayınları, İstanbul 2007, s. 59-68.
• Yalman, Nurcan - Tarkan, Duygu ve Gültekin, Hilal, “The Neolithic pottery of Çatal- höyük: recent studies”, ed. Ian Hodder, Substantive Technologies at Çatalhöyük: Reports from the 2000-2008 Seasons, Los Angeles 2013, s. 147-182.
• Yener, K. Aslıhan, “A Zoomorphic Vessel from Alalakh: Diplomatic Emblems in Th- ree Dimensional Form”, ed. Gülsün Umurtak, Şevket Dönmez, Aslıhan Yurtse- ver, Refi k Duru’ya Armağan, Studies in Honour of Refi k Duru, Ege Yayınları, İstanbul 2007, 217-228.