Memlûk - İlhanlı Diplomatik İlişkileri

Yıl 2018, Cilt: 82 Sayı: 293, 83 - 158, 01.04.2018

Ahmet Sağlam

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.83

Öz

Tarih boyunca devletlerarası ilişkilerde diplomasi daima belirleyici bir unsur olmuştur. Savaşlar ve barışlar da diplomatik gelişmelerin seyrine göre neticelenmiştir. Bu bağlamda tarihte devletlerin varlık mücadelesi ve amaçları gibi hususları takip ve tespit etmenin en önemli aracı diplomatik vesikalardır. Günümüzde Ortadoğu olarak isimlendirilen bölgede hâkimiyet mücadelesi vermiş İlhanlılar ve Memlûkler Hazar’dan Nil’e Karadeniz’den Yemen’e geniş bir bölgenin kaderini bir dönem belirlemiş iki devlettir. İslâm dünyası Haçlı işgalleri ve Moğol istilâlarıyla sarsılırken gelişmeler Mısır ve Suriye’de hanedanın yönetmediği kuvvet ve kudret sahibi güçlü ve nüfuzlu emirlerin sultan olabildiği siyasi bir yapının ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bir tarafta İlhanlılar Cengiz Han’ın varisi sıfatıyla tehdit ve korkutmaya dayalı geleneksel Moğol diplomasisini sürdürürken diğer tarafta Memlûkler Müslümanları himaye politikası temelinde hilafet kurumunu yeniden tesis ederek politika geliştirmişlerdir. Memlûkler orijinal siyasi yapılarıyla İlhanlılar karşısında başarılı savunma savaşları vererek diplomatik ilişkilerin seyri zamanla değişmiş ve düşmanca ilişkiler eşitlik esasına dayalı politik münâsebetleri doğurmuştur. Sonunda barış tesis edilmiştir. Çalışmamızda Memlûk-İlhanlı diplomatik ilişkilerinin değişen seyrini karşılıklı elçilik teatileri ve mektuplaşmalar temelinde ele alıp her iki devletin karşılıklı dış politikasını ortaya koymaya çalışacağız.

Anahtar Kelimeler

Memlûkler, İlhanlılar, Diplomasi, elçiler, mektup

Diplomatic Relations between Mamluk and Ilkhanate States

Öz

Throughout the history, diplomacy has been a decisive factor in inter-states relations. Wars and peace came out according to the diplomatic processes. In this sense, diplomatic documents are among the most important sources to determine the struggle and aims of the existence of the states. Mamluk and Ilkhanate were two states that struggled for dominance in the region, where is called Middle East today, and they determined the destiny of a large area from the Caspian Sea to Nile River and from Black Sea to Yemen. While the Islam world was shattered because of the Crusades and Mongol invasions, a political atmosphere at which mighty and infl uential emirs could be sultans emerged in Egypt and Syria. As the Ilkhanates , as descendants of Cenghis Khan, were keeping the traditional Mongol diplomacy with threat and frightening, Mamluks developed a new politic by re-settling the Caliphate based on defending the Muslims. Mamluks, with their original political organization, carried out successful defensive wars against the Ilkhanate and diplomatic relations changed in time; and hostile relations resulted in the equality based political relations. Eventually peace was achieved. In this study, I will try to analyze the change of the diplomatic relations between Mamluk and Ilkhanate states through envoy sending and letters and to reveal the foreign policy of these states.

Anahtar Kelimeler

Mamluk, Ilkhanate, Diplomacy, envoys, letters

Kaynakça

• Abdülmenam Muhammed, Subhi, Siyasetü’l-Muğûli’l-İlhâniyyîn Ticâhi Devleti’l-Memâlik fi Mısr ve’ş-Şam h. 716-736/m. 1316-1335, Kahire 2001.
• Ağır, A. Mesut, “Sultan Kalavun Devri Memlûk-İlhanlı Münasebetleri II. Humus Sa- vaşı H. 679/M. 1281”, Akademik Bakış, S:15, Ekim 2008, s. 1-10.
• Aksarâyî, Kerîmüddin Mahmudî Aksarâyî (ö. 733/1332-3), Müsâmeretü’l-Ahbâr, (Çev: Mürsel Öztürk), TTK. Yay., Ankara 2000.
• Akkuş, Mustafa, “Ermenilerin İlhanlı Dini Siyasetindeki Rolleri”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı: 31, Bahar 2012, s. 205-221.
• Akkuş Yiğit, Fatma, “Memlûkler Döneminde Çukurova”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2011.
• ____________, “Memlûk Ermeni Münâsebetleri”, Gazi Akademik Bakış, C. VIII, S. XVI, 2015, s. 171-216.
• Aktan, Ali, “Memlûk-Haçlı Münasebetleri”, Belleten, C. LXIII, S. 237, 1999, s. 411- 452.
• Allouche, Adel, “Tegüder’in Kalavun’a Ültimatomu”, (Çev. Mustafa Uyar), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 46, 1 (2006), s. 243-254.
• Amitai-Preiss, Mongols and Mamluks: The Mamluk-Ilhanid War, 1260-1281,Cambridge 1995.
• Aydın, Mehmet Akif, “Mehir”, DİA, c. XXVIII, Ankara 2003, s. 389-391.
• Aynî, Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-Hanefi Aynî (ö. 855/1451), Ikdü’l-Cümân fî Târîhi ehli’z-Zemân: Asru Selâtîni’l-Memâlîk (Thk. Mu- hammed Muhammed Emin), Kahire 1987, 1992. Eserin www.al-mostafa.com adresinde yayınlanan pdf ’sinden yararlanılmıştır.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Memlük-İlhanlı İlişkilerinde Bir Dönüm Noktası: Şakhab Savaşı (702/1303)” SÜİFD, XV, (Sakarya 2007), s.1-32.
• Baybars el-Mansûrî (ö. 725/1325), Zübdetü’l-Fikre fî Târîhi’l-Hicre (Thk. D. S. Richards), Beyrut Das Arabische Buch Berlin, 1998/1419.
• ____________, et-Tuhfetü’l-Mülûkiyye fi ’d-Devleti’t-Türkiyye (Thk. Abdülhamid Salih Hamdân), Kahire 1987.
• Benâketî, [Penâketî], Fahrüddîn Ebû Süleymân Dâvûd b. Muhammed (ö. 730/1329- 30), Târîh-i Benâketî, (Yay. Ca‘fer Şi‘ar), Tahran 1348/1969.
• Broadbridge, Anne F., “Mamluk Ideologıal and Diplomatic Relatıons With Mongol and Turkıc Rulers of The Near East and Central Asia (658-807/1260-1405)”, The University of Chicago, Department of Near Eastern Languages and Civilizati- ons, Chicago 2011.
• Clot, André, Kölelerin İmparatorluğu Memlûklerin Mısır’ı (1250-1517), (Çev. Turhan Ilgaz), 2005 İstanbul.
• Çetin, Altan, Memlük Devletinde Askeri Teşkilat, Eren Yayıncılık, İstanbul 2007.
• Demirer, Arif, “İdari ve Mali Alanda Ermeni-Moğol Münasebetleri”, Çeşm-i Cihan: Tarih, Kültür ve Sanat Araştırmaları E-Dergisi, Cilt:2, Sayı:2, s. 65-75.
• Ebû’l-Ferec İbnü’l-İbrî, (ö.1286), Târîhu Muhtasari’d-Düvel, (Çev. Şerafeddin Yaltkaya), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011.
• ____________, Abû’l-Farac Tarihi, (Çev. Ömer Rıza Doğrul), I-II, TTK Yay., Ankara 1999.
• Ebû’l-Fidâ, el-Melikü’l-Müeyyed İmadüddin İsmail b. Ali Ebü’l-Fidâ (ö. 732/1331), el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer = Târîhu Ebî’l-Fidâ (Thk. Mahmûd Deyyub), I-II, Bey- rut 1997/1417.
• el-Fehmî, Abdüsselam Abdülaziz, Târîhu’d-Devleti’l-Muğûliyyeti fî İran,Dâru’l-Meârif, Kahire 1981.
• Erdem, İlhan, “Olcaytu Han’ın Ölümüne Kadar İlhanlılar’da Yaşanan Siyasal-Kül- türel Gelişmeler ve Yakın-Doğu’ya Etkileri”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:20, Sayı:31, Ankara 2000, s. 1-35.
• Hamevî, Ebu Abdullah Şihabüddin Yâkut el-Hamevî (ö. 626/1229), Mu ʽcemü’l-Bül- dân, I-V, Beyrut 1977/1397.
• Handemir, [Khwandamır],Gıyâsüddîn b. Hümâmiddîn Muhammed b. Celâliddîn Muhammed b. Burhâniddîn Muhammed-i Hüseynî Şîrâzî (ö. 942/1535-36) Ha- bibu’s-Siyar, Tome Three, (Englısh Translated and by W. M. Thackston), Harvard University 1994
• el-Harîsât, Hınân Ahmed Mahmud, es-Siyâsetü’l-Hâriciyyetü li’d-Devleti’l-İlhâniye, Dokto- ra Tezi, Câmiatü Muta, Karak 2008.
• Helal, Adil, el-Alakâtü beyne’l-Muğûl ve Evruba ve Eseruha ale’l-Âlemi’l-İslâmî, Kahire 1997.
• Holt, Peter M., “The Ilhan Ahmad’s Embassies to Qalawun: Two Contemporary Ac- counts”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 49(1986), p. 128-132.
• İbn Abdüzzâhir, Ebü’l-Fazl Muhyiddin Abdullah (ö. 692/1293), Teşrîfü’l-Eyyâm fî Sîre- ti’l-Meliki’l-Mansûr, (Tah. Murad Kamil-Muhammed Ali Behhâr), Kahire 1961.
• ____________, er-Ravzü’z-Zâhir fî Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir (Nşr. Abdülaziz el-Huveytır), Riyad 1396/1976.
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. İbrahim Levatî et-Tancî (ö. 770/1368), İbn Battûta Seyahatnâmesî, I-II, (Çev. A. Sait Aykut), İstanbul 2000.
• İbn Devâdârî, Ebû Bekr b. Abdullah b. Aybek İbnüıd-Devadari (ö. 736/1336), Ken- zü’d-Dürer ve Câmiü’l-Gurer I-IX, ed-Dürretü’z-Zekiyye fî Ahbâri’d-Devleti’t-Türkiyye, (Thk. Ulrich Haarmann), c. VIII, Kahire 1971; ed-Dürrü’l-Fâhir fî Sîreti’l-Meli- ki’n-Nâsır, (Thk. Hans Robert Roemer) c. IX, Kahire 1379/1960.
• İbn Dokmak, Sarimüddin İbrahim b. Bedreddin Muhammed b. İzzeddin Aydemir İbn Dokmak (ö. 809/1407), en-Nüfhatü’l-Miskiyye fî’d-Devleti’t-Türkiyye:min Kitâbi’l-Cev- heri’s-Semin fî Siyeri’l-Hulefâ ve’l-Mülûk ve’s-Selâtîn (min sene 637 hatta sene 805 h.), (Thk. Ömer Abdüsselam Tedmuri), Beyrut 1420/1999.
• İbn Habib el-Halebî, Ebû Muhammed Bedreddin Hasan b. Ömer İbn Habib el-Ha- lebî (ö. 779/1379), Tezkiretü’n-Nebih fî Eyyâmi’l-Mansûr ve Benîh, I-III, (Thk. Mu- hammed Muhammed Emin), Kahire 1986.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebüıl-Fazl Şihabüddîn Ahmed İbn Hacer el-Askalani (ö. 852/1449), ed-Dürerü’l-Kâmine fî Mieti’s-Sâmine, I-VI, (Thk. Muhammed Abdul- muîd Dân), Haydarabad 1392/1972.
• İbn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed İbn Haldun (ö. 808/1406), Kitâbü’l-İber ve Dîvanü’l-Mübtedâ ve’l-Haber fî Eyyâmi’l-Arab ve’l-Berber ve Men Âserehüm min zevi’s-Sultâni’l-Ekber, I-VIII, (Thk. Halil Şehhâde), Beyrut 1421/2001.
• İbn İyas, Ebü’l-Berekat Zeynüddin Muhammed b. Ahmed İbn İyas (ö. 930/1520), Bedâiˊu’z-Zühûr fî Vekâiˊu’d-Dühûr, (Thk: Muhammed Mustafa), I-V, Kahire 1395/1975.
• İbn Kesir, Ebüıl-Fidâ İmadüddin İsmail b. Şihabüddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesir (ö. 774/1373), el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XXI, (Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et- Türkî), Cîze 1419/1998.
• İbn Şeddâd, İzzeddin Muhammed b. Ali b. İbrahim (ö. 684/1285), Târîhu’l-Meli- ki’z-Zâhir (Nşr. Ahmed Hutayt), Beyrut 1983.
• İbn Tağriberdî, Ebü’l-Mehasin Cemalüddin Yusuf İbn Tağriberdî (ö. 874/1470), en-Nücûmü’z-Zâhire fî Mülûki Mısr ve’l-Kahire, I-XVI, Kahire t.y.
• ____________, el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî ba’de’l-Vâfî, I-XIII, (Thk. M. Muhammed Emin, Saîd Abdülfettah Âşûr), Kahire 1405/1984.
• İbnü’l-Cezerî, Ebu Abdullah Şemseddin Muhammed b. İbrahim b. Bekr el-Cezerî ed-Dımeşkî (ö. 739/1339), Târîhu Havâdîsi’z-Zemân ve Enbâihî ve Vefeyâti’l-Ekâbîri ve’l-Aˊyân min Ebnâihi = Târîhu’l-Cezerî, I-III, (Thk. Ömer Abdüsselam Tedmûri), Beyrut 1998/1419.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Ali Kalkaşendî (ö. 821/1418), Sub- hü’l-A’şa fî Sınâati’l-İnşa, I-XIV, (Thk. Muhammed Hüseyin Şemseddin) Beyrut 1333-1334/1915.
• Kanat, Cüneyt, “Memlûkler ’in Baybars Zamanındaki (1360-1377) Suriye -Çukurova Siyaseti ve Bu siyasetin Çukurova’nın Türkleşmesindeki Rolü”, III. Uluslarara- sı Çukurova Halk Kültürü Bilgi Şöleni (Sempozyumu), Bildiriler, Adana, 1999, s.423-434.
• ____________, “Bahrî Memlûkler Zamanında Sultanlara ve Devlet Adamlarına Dü- zenlenen Bazı Suikastlar”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı: 3, İstanbul 2000, s. 23–56.
• ____________, “Baybars Zamanında Memlûk-İlhanlı Münasebetleri (1260-1277)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı. XVI, (2001), s. 31-45.
• ____________, “İhanlı Hükümdarı Teküdar’ın Müslümanlığı Kabulü ve Bunun Memlûk Devleti’ndeki Yankıları”, Türklük Araştırmaları Dergisi, S: 12, (2002), s. 233–247.
• Karatay el-İzzî el-Haznedârî (ö. 693/1294), Târîhu Mecmû΄i’n-Nevâdiri mimmâ Cerâ li’l-Evâili ve’l-Evâhıri, (Thk. Horst Hein-Muhammed el-Huceyrî), el-Ma΄he- dü’l-Almânî li’l-Ebhâsü’ş-Şarkıyyeti, Beyrut, 1426/2005.
• Kılıç, Mustafa, “Memlûk Sultanı Eşref Halil ve Siyasi Faaliyetleri”, Cumhuriyet Üniver- sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XIV/1-2010, s. 133-171.
• Koca, Ferhat, “İbn Teymiyye”, DİA, c. XX, Ankara 1999, s. 391-405.
• Little, D. P., “Notes on the Early Nazar al-KHâs”, The Mamluks in Egyptian Politics and Society (ed. Th. Philips-U. Harmann), Cambridge 1998, s. 242-247.
• Köse, Bayram Arif, “Moğol İstilasının Güney Kafkasya Şehirleri Üzerinde İdarî ve İk- tisadî Etkileri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:8, Sayı:41, Aralık 2015, s. 485-498.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Ali b. Abdülkadir el-Makrîzî (ö. 845/1442), Kitâbü’s-Sülûk li-Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk, I-IV, (Thk. Muhammed Mus- tafa Ziyade-Saîd Abdülfettah Ȃşûr), Kahire 1934, 1958; a.g.e., I-X, (Thk. Mu- hammed Abdülkadir Atâ), Beyrut 1417/1997.
• ____________, Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-İtibâr fi Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, I-II, Dâru Sâdır, Bey- rut B.t.y.
• Merçil, Erdoğan, “Şahne”, DİA, c. XXXVIII, Ankara 2010, s. 292-293.
• Nüveyrî, Ebu’l-Abbas Şihabüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî en-Nüveyrî (ö. 733/1333), Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, I-XXXI (Thk. Dr. Necip Mustafa Fevvaz, Dr. Hikmet Keşlî Fevvaz), c. XXXII- XXXIII (Thk. Üstaz İbrahim Şemseddin), Beyrut 2004.
• Ömerî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Yahyâ İbn Fazlullah el-Ömerî (ö. 749/1349), et-Ta’rîf bi’l-Mustalahi’ş-Şerif (Thk. Semîr Mahmûd Derubi), Kerek 1992/1413.
• ____________, Mesâlikü’l-Ebsâr fî Memâliki’l-Emsâr, I-XXVII, (Thk. Kamil Selman el-Cebûrî,) Beyrut 2010.
• Özaydın, Abdülkerim, “Nevbet”, DİA, c. XXXIII, Ankara 2007, s. 38-41.
• ____________, “Halil b. Kalavun”, DİA, c. XV, İstanbul 1997, s. 319.
• ____________, “Alamut”, DİA, c. II, Ankara 1989, s. 336-337.
• Özbek, Süleyman-Göksu, Erkan, “Türklerde Hâkimiyet Alameti Olarak Ok-Yay ve Memlûk Devletinden Bir Örnek”, Zbornık Radova, Fılozofskı Fakultet Unıverszıteta U Tuzlı, 32/9, Tuzla 2008, s. 325-345.
• Özbek, Süleyman, ‘Türkiye Seçukluları-Memluk Münasebetleri’, Afyon Kocatepe Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:1, Sayı:2, Mayıs 1999, s. 43-61.
• ____________, “Yakın Doğu Türk -İslam Tarihinin Akışını Değiştiren Bir Meydan Savaşı: Ayn Calud”, Türkler, Ankara 2002, c. V, s. 134-143.
• Özgüdenli, Osman G., Gâzân Han ve Reformları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2009.
• Reşîdüddin Fazlullah (ö. 718/1318), Câmiu’t-Tevârih (İlhanlılar Kısmı), (Çev. Prof. Dr. İsmail Aka, Prof. Dr. Mehmet Ersan ve Dr. Ahmad Hesamipour Khelejani), TTK basımı, Ankara 2013.
• Safedî, Salahaddin Halil bin İzzeddin Aybek es-Safedî (ö. 762/1363), Aˊyânü’l-Asr ve A´vânü’n-Nasr, (Thk. Ali Ebû Zeyd, Mahmûd Salim Muhammed, Nebil Ebû Amse, Muhammed Mev’ıd), I-VI, Dımaşk 1998/1418.
• Sağlam, Ahmet, “İlhanlı Hükümdarı Gazan Han’ın Suriye Seferlerinde Ermeniler”, History Studies, Vol:8/1, March-2016, s.137-152.
• Spuler, Bertold, İran Moğolları Siyaset, İdare ve Kültür İlhanlılar Devri,1220-1350,(- Çev. Cemal Köprülü), Türk Tarih Kurumu Yay. 3. Baskı, 2011 Ankara.
• Stewart, Angus Donal, The Armenian Kingdom and the Mamluks War and Diplomacy During the Reigns of Het ʽum II (1289-1307), Köln 2011.
• Subaşı, Ömer, Gürcü-Moğol İlişkisi Güney Kafkasya 1220-1346, Kitabevi, İstanbul 2015.
• Sümer, Faruk, “Çukur-Ova Tarihi”, TAD, Cilt. I, Sayı: I, (1963), s. 1-98.
• ____________, “Anadolu’da Moğollar”, SAD, I (1969), s. 1-147.
• Şemseddin eş-Şücâî (ö. 745/1344), Târîhu’l-Meliki’n-Nâsırî Muhammed bin Kalavun es-Sâlihî ve Evlâdihî, (Thk. Barbara Schafer), Wiesbaden 1977.
• Şeşen, Ramazan, Haçlılar Önünde Sultan Baybars, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2013.
• Taneri, Aydın, “Çetr”, DİA, c. VIII, Ankara 1993, s. 293-294.
• Umran, Mahmud Saîd, el-Muğûl ve Evrubâ, Dâru’l-Ma‘rifeti’l-Câmi ʽa, B. t. y.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, “Emir Çoban Soldoz ve Timurtaş”, Belleten, S:XXXI/124, Ekim 1967, s. 601-646.
• Vassaf, Şerefeddin Abdullah b. İzzeddin Fadlullah b. Ebu Nuaym Yezdi Şirazi Vas- saf (ö. 734/1334), Tahrîr-i Târîh-i Vassaf, (Yay. Abdü’l-Muhammed Ayetî), Tahran 1372/1994.
• Yalçın, M. Fatih, “A Path to Throne Among The Mamluks in Early Period: Naib al-Saltana (Regent of Reign)”, Tarih Okulu Dergisi, XX, 2014, s. 81-96.
• ____________, Bahrî Memlükler Döneminde Dımaşk Kâdılkudâtları (1266-1382), Konya 2016.
• Yaltkaya, Şerafüddin, Baypars Tarihi, TTK. Yay., Ankara 2000.
• Yuvalı, Abdulkadir, “Geyhatu”, DİA, c. XIV, Ankara 1996, s. 44-45.
• Yûnînî, Ebü’l-Feth Kutbüddin Musa b. Muhammed b. Abdullah Yûnînî (ö.726/1326), Zeylü Mir’ati’z-Zemân, I-IV, Dâiretü’l-Maârifi ’l-Osmaniyye, Haydarabad 1954. Eserin www.al-mostafa.com adresinde yayınlanan pdf ’sinden yararlanılmıştır.
• Yûsufî, Musa b. Muhammed b. Yahya el-Yûsufî (ö. 759/1358), Nüzhetü’n-Nâzır fi Sîre- ti’l-Meliki’n-Nâsır (Thk. Ahmed Hutayt), Beyrut 1986.
• Zengin, Murat, “Memlük Türk Sultanlığı’nın Anadolu Hâkimiyet Mücadelesi: Malat- ya’nın Zaptı (28 Nisan 1315)”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Ankara 2014, Cilt: 33, Sayı: 55, s. 91-120.