Vakfiyelere Göre Ticaret Yapılarına Dair Kentsel Bilginin Mekâna İndirgenmesi

Yıl 2018, Cilt: 82 Sayı: 293, 185 - 210, 01.04.2018

Methiye Gül Çöteli

https://doi.org/10.37879/belleten.2018.185

Öz

Bu araştırmanın temel amacı oluşumu ve inkişafı açısından yapılı çevre üzerinde vakıfların etkisini incelemek ve vakfiyelerden elde edilen kentsel bilgiyi mekânsallaştırmaktır. Çalışmada bilhassa Kayseri tarihi ticaret bölgesinin oluşumu ve yayılımı üzerine vakıf etkisinin izlerini keşfetme yoluna gidilmiştir. Araştırma Kayseri kentinde ticari gayrimenkuller ile ilişkili Osmanlı dönemi vakfiyelerine ve kentin iki boyutta mekânsal niteliklerini tasvir eden haritalarına dayanmaktadır. Ortaya çıkan harita ve tablolarda vakıfların tarihi ticaret bölgesindeki çeşitli ticari gayrimenkulleri vurgulanmıştır. Çalışmanın bulguları navigasyonel bir araç olarak kullanılabilen vakfiyelerin hem kentsel hem de kırsal alanlarda yapılı çevrenin öznel bir kartoğrafyası olduğunu göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Vakıf kurumu, kentsel mekân, mekânsal dağılım, yapılı çevre, kentsel bilgi, navigasyon, tarihi ticaret bölgesi, çarşı

Spatialization of the Urban Knowledge Related to the Commercial Real Estate of Waqfs

Öz

The major aim of this research is to examine the impact of waqfs on built urban environment in terms of formation and development, and to spatialize the urban knowledge obtained from the waqfi yas. In particular, the study will trace the infl uence of waqfs on the creation and sprawl of the historical commercial zone of Kayseri, in Turkey. The research is based on waqfi yas and maps during the Ottoman period. The resulting maps and tables highlight commercial real estate of waqfs in the city. The fi ndings of the study indicate that waqfi yas which can be used as a navigational tool are the subjective cartography of the built environment both in urban and rural areas.

Anahtar Kelimeler

Waqf institution, urban space, spatial distribution, built urban environment, urban knowledge, navigation, historical commercial zone, bazaar

Kaynakça

• Abdulvahhab Efendi Bin Mustafa Vakfı. (28 Cemaziyel-evvel 1124). VGMA, 734 numaralı
• Ahmet bin Abdürrahman Vakfı. (Rebiül-evvel 882). VGMA, 608/1 numaralı defter, s. 111, sıra 132.
• Bamyacızade İbrahim ve Osman ve Yahya Efendilerin Hacı Hamza Vakfı. (Rebiül-evvel 936). VGMA, 1759 numaralı defter, s. 225, sıra 136.
• Çerkes Bey ibni İsa Bey Vakfı. (2 Rebiu’l-ahir 996). VGMA, 581 numaralı defter, s. 339, sıra 338.
• Ebubekir ve Şerife Emine Vakfı. (1240). VGMA, 556 numaralı defter, s. 37, sıra 333.
• El-Hac Ali Efendi ibnül-hac Yusuf Vakfı. (Zilkade 1085). VGMA, 2108 numaralı defter, s. 106, sıra 90.
• El-Hac Halil ibni el-Hac Ali Vakfı. (9 Şevval 1142). VGMA, 735 numaralı defter, s. 131, sıra 62.
• Latince navis (gemi) ve agere (hareket etmek, yolculuk etmek) sözcüklerinden meydana gelen
• Fransızca kökenli “navigation” (navigasyon) kelimesi seyir, seyrüsefer, yol ve belirlenen yeri bulma işi, bir
• taşıt aracının, bir insanın bir yerden bir yere gitmesi anlamında kullanılmaktadır. Ayrıntılı bilgi için Aykut
• Erol, “Navigasyon’un Türkçe’deki Karşılığı Ne Olmalı?”, Denizcilik Dergisi, 2003, http://www.aykuterol.
• com.tr/mart-nisan-2003-navigasyonunun-turkcedeki-karsiligi-ne-olmali-denizcilik-dergisi/, 11/06/2015, s. 18.49.
• Es-S eyyid el-Hac Ebubekir Ağa ibni Mehmet bini el-Hac Musa bini el-Hac Ömer Vakfı. (19 Şa- ban 1217). VGMA, 594 numaralı defter, s. 178, sıra 129.
• Es-Seyyid el-Hac Ebubekir Ağa ibni Mehmet bini el-Hac Musa bini el-Hac Ömer Vakfı. (19 Şa- ban 1222). VGMA, 594 numaralı defter, s. 183, sıra 130.
• Es-Seyyid el-Hac Ebubekir Ağa ibni Mehmet bini el-Hac Musa bini el-Hac Ömer Vakfı. (19 Ce- maziyel-evvel 1229). VGMA, 594 numaralı defter, s. 185, sıra 131.
• Es-Seyyid el-Hac Derviş Ağa bin Hasan Ağa Vakfı. (14 Receb 1126). VGMA, 734/3 numa- ralı defter, s. 283, sıra 143.
• Es-Seyyid el-Hac Derviş Ağa bin Hasan Ağa Vakfı. (20 Rebiu’l-evvel 1129). VGMA, 734/2 numaralı defter, s. 190, sıra 105.
• Es-Seyyid Mehmed Ağa ibni’s-Seyyid Mustafa Efendi Vakfı. (10 Rebiulahir 1140). VGMA, 735 numaralı defter, s. 131, sıra 64.
• Gavremzade Abdülkadir Ağa Vakfı. (2 Ramazan 940). VGMA, 1759 numaralı defter, s. 740, sıra 98.
• Hacı Mehmed Vakfı. (Recep 987). VGMA, 608 numaralı defter, s. 171, sıra 200.
• Hacı Mustafa bin Hacı Mehmed Vakfı. (Cemaziyel ahir 929). VGMA, 581/2 numaralı
• Hasan Paşa Vakfı. (Şaban 1085). VGMA, 618/1 numaralı defter, s. 61, sıra 45.
• Kadı Hacı Bedrüddin Mahmud ibni Süleyman Vakfı. (Recep 966). VGMA, 582 numaralı defter, s. 24, sıra 12.
• Kadı Hacı Bedrüddin Mahmud ibni Süleyman Vakfı. (Şaban 978). VGMA, 582 numaralı defter, s. 37, sıra 13.
• Matbah Emini El-Hac Halil Efendi Ibni El-Hac Ali Vakfı. (22 Cemaziye’lahir 1142). VGMA, 735 numaralı defter s. 86, sıra 37.
• Mehmed bin Nasrullah Vakfı. (4 Şaban 992). VGMA, 582/1 numaralı defter, s. 101, sıra 73.
• Mehmed bin Nasrullah Vakfı. (Recep 993). VGMA, 582/1 numaralı defter, s. 111, sıra 74.
• Mehmed bin Nasrullah Vakfı. (Recep 996). VGMA, 582/1 numaralı defter, s. 112, sıra 75.
• Mehmet Beyoğlu Hacı Ahmed Paşa Vakfı.(tb. 989). VGMA, 503 numaralı defter, s. 326, sıra 165.
• Mustafa Bey İbn-i Abdülhayy Vakfı. (Şevval 907). VGMA, 584 numaralı defter, s. 150, sıra 76.
• Mustafa Efendi bin Mehmed Vakfı. (15 Cemaziye’l-evvel 1229). VGMA, 603/1 numaralı defter, s. 11, sıra 6.
• Mustafa Efendi bin Mehmed Vakfı. (25 Muharrem 1221). VGMA, 608/1 numaralı defter, s. 6, sıra 5.
• Pir Mehmed Paşa İbni Mehmed Cemalüddini Aksarayî Vakfı. (2 Recep 927). VGMA, 747 numaralı defter, s. 178, sıra 151.
• Şeyh Kasım Efendi Kızı Şerife Emine Hatun Vakfı. (2 Zilhicce 1140). VGMA, 608/2 nolu defter, s. 366, sıra 310. Harita
• Euthchides Jean S., Angora Vilayeti Kayseri Kenti Haritası, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Arşivi, 1882. İkincil Kaynaklar
• Akgündüz, Ahmet, İslam Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Muessesesi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Akkozan, Ferudun, “Türk Külliyeleri”, Vakıfl ar Dergisi, S VIII, 1969, s. 303-309.
• Akşit, Ahmet, Türkiye Selçukluları Döneminde Kayseri, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1996.
• Barkan, Ömer Lütfi , “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıfl ar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıfl ar Dergisi, S 2, Ankara 1942, s. 279-386.
• Bayram, Mikail, Şeyh Evhadü’d-din Hamid El-Kirmani ve Evhadiyye Tarikatı, Konya 1993.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuki İslamiyye ve Istilahati Fikhiyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1970.
• Bonine, Michael E., “Islam and Commerce: Waqf and the Bazaar of Yazd, İran”, Erdkunde, S 41, 1987, s. 182- 196.
• Çayırdağ, Mehmet, “Kayseri’de Zamanımıza Kadar Gelmemiş Olan Bazı Mühim Binalar”, IX. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, (21-25 Eylül 1981), Ankara 1988, s. 717-728.
• ____________, Kayseri Tarihi Araştırmaları, Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Kayseri 2001. Çayırdağ, Mehmet, Kayseri Kapalı Çarşısı, Türk Dünyası Araştır- maları, İstanbul 2006.
• Çizakça, Murat, Osmanlı Dönemi Vakıfl arının Tarihsel ve Ekonomik Boyutları, İstanbul Bah- çeşehir Üniversitesi, TÜSEV, İstanbul 2000.
• Eravşar, Osman, Ortaçağda Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi, Doktora Tezi, Selçuk Üniver- sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 1998.
• ____________, Seyahatnamelerde Kayseri, Kayseri Ticaret Odası Yayınları, Kayseri 2000.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, C 5, çev. Z. Danışman, Üç Dal Neşriyat, İstanbul 1970.
• Gaube, Heinz - Wirth, Eugen, Aleppo, Ludwig Reichert, Wiesbaden 1984.
• Güler, Ali, “Alaaddin Keykubad (1220-1237) Zamanında Kayseri Şehrinin Stratejik Önemi”, II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 2000), Kayseri 1998, s. 371-377.
• Heff ening, Willi, “Waqf ”, Encylopedia of Islam, 1. baskı, C 4, M. Th. Houtsma, T.W. Arnold, R. Basset, R. Hartmann (ed.) Brill Online, 1931, s. 1913-1936, http:// referenceworks. brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-1/wakf- COM_0214, 28/06/2015, s. 16.35.
• İbn-i Batuta, İbn-i Batûta Seyahatnâmesi, C 1, çev. A. S. Aykut, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• İbn-i Bibi, El-Evamirü’l-Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Alaiye, çev. M. Öztürk, Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi, Ankara 1996.
• İnalcık, Halil, “İstanbul”, Encylopedia of Islam, C 4, E.J. Brill, Leiden 1973, s. 224-248.
• İnbaşı, Mehmet, XVI. Yüzyıl Başlarında Kayseri, İl Kültür Müdürlüğü Yayınları, Kayseri 1992.
• ____________, “XVI. Yüzyılda Kayseri’nin İktisadi Yapısı ve Esnaf Teşkilatı”, I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), Kayseri 2000, s. 129-138.
• İpşirli, Mehmet, “Osmanlı’da Vakıfl arın Tarihi Gelişimi”, Sivil Toplum Dergisi, S 15, 2006, s. 61-72.
• Kadı İbn-i Abdüzzahir, Menakıb-ı Şeyh Evhadüddün-i Kirmani, Tahran 1969.
• Kaymaz, Nejat, “Anadolu Selçuklularının İnhitatında İdari Mekanizmasının Rolü II”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, S 2(2-3), 1967, s. 23-61.
• Köprülü, M. Fuad, “Vakıf Müessesesi ve Vakıf Vesikalarının Tarihî Ehemmiyeti”, Vakıfl ar Dergisi, S 1, Ankara 1938, s. 1-6.
• Kuban, Doğan, “Anadolu Türk Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerinde Bazı Gelişmeler”, Vakıfl ar Dergisi, S 753, Ankara 1968, s. 53-73.
• Nour, Haysam, “Reconsidering The Waqf: Traditional Mechanism of Urban Regene- ration in Historic Muslim Cities”, Archnet-IJAR, International Journal of Architectural Research, S 9(1), 2015, s. 18-30.
• Hıfzı Nuri, Kayseri Sancağı 1922/1338, çev. Z. Kars, Kayseri Ticaret Odası Yayınları, Kayseri 1995.
• Ömer Hilmi Efendi, Ithaf-ül ahlâf fi ahkâm-il evkaf, Vakıfl ar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1977.
• Öztürk, Nazif, “İslâm ve Türk Kültüründe Vakıfl ar”, Vakıfl ar Dergisi, S 29, Ankara 2005, s. 7-20.
• ____________, “Osmanlı’da Vakıfl ar ve Şehircilik”, 1. Milletlerarası Şehir Tarihi Yazarları Kongresi, Ankara 2011, s. 372-380.
• Sadeq, Abdulhasan M., “Poverty Eradication: an Islamic Perspective”, Humanomics, S 13(3-4), 1997, s. 110- 134.
• Sadeq, Abdulhasan M., “Waqf, Perpetual Charity and Poverty Alleviation”, Internatio- nal Journal of Social Economics, S 29(1/2), 2002, s. 135-151.
• Sümer, Faruk, Yabanlu Pazarı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 1985.
• Tanyeli, Uğur, Anadolu Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11. – 15. yy), İTÜ Mi- marlık Fakültesi Yayınları, İstanbul 1987.
• Turan, Osman, “Selçuk Devri Vakfi yeleri III. Celaleddin Karatay Vakıfl arı ve Vakfi - yeleri”, Belleten, S 12(45), 1948, s. 17-171.
• ____________, Selçuklular Zamanında Türkiye, Turan Neşriyat Yurdu Matbaası, İstanbul 1971.
• Ülken, Hilmi Ziya, “Vakıf Sistemi ve Türk Şehirciliği”, Vakıfl ar Dergisi, S IX, Ankara 1970, s. 13-39.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikler, Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, Türk Ta- rih Kurumu Basımevi, Ankara 1984.
• Yediyıldız, Bahaeddin, “Müessese – Toplum Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. Asır Türk Toplumu ve Vakıf Müessesesi”, Vakıfl ar Dergisi, S 15, Ankara 1982, s. 23-53.
• ____________, “Vakıf ”, İslâm Ansiklopedisi, C. 13, Milli Eğitim Basımevi Yay., İstanbul 1986, s. 153- 172.
• ____________, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Yediyıldız, Bahaeddin – Öztürk, Nazif, Oturulabilir Şehir ve Türk Vakıf Sistemi, Habitat II İstanbul Buluşması, İstanbul 1996, http://yunus. hacettepe.edu.tr/~yyildiz/ oturulabilirsehir.htm, 06/06/2015, s. 13.28.
• Yüksel, Hasan, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfl arın Rolü Üzerine Bir Araştırma (1585-1683), Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Anka- ra, 1990, s. 198-204.
• ____________, “Anadolu Beyliklerinde Vakıfl ar”, Vakıfl ar Dergisi, S. XXX, Ankara, 2007, s. 35-50.
• ____________, “Anadolu Selçuklularında Vakıfl ar”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dö- nemi Uygarlığı (Sosyal ve Siyasal Hayat), I, (Editör Ahmet Yaşar Ocak), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, Ankara, 2006, s. 309-325.