Hilal-i Ahmer Cemiyeti'nin Kurumsal Tarihinde Önemli Bir Deneyim: Trablusgarp Savaşı (1911-1912)

Yıl 2017, Cilt: 81 Sayı: 292, 947 - 986, 01.12.2017

Oya Dağlar Macar

https://doi.org/10.37879/belleten.2017.947

Öz

Trablusgarp Savaşı, Osmanlı Devleti’nin Kuzey Afrika’daki son toprak parçasını kaybederek, bu coğrafyadaki egemenliğinin sona erdiği bir savaştır. Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin kurumsal tarihi açısından da bu savaş pek çok ilklerin yaşanmasına sebep olmuştur. Trablusgarp Savaşı ile geçici olmaktan çıkarak sürekli bir kurum haline gelen Hilal-i Ahmer Cemiyeti, hilal sembolünü bu savaştan sonra sürekli olarak kullanmaya başlamıştır. Kurumun uluslararası “dokunulmazlığı”, bazı gönüllü vatansever subaylar tarafından cepheye gizli yollardan gitmek için bir kamuflaj olarak kullanılmış, bu da açık bir “savaş ihlali” sayılarak, Hilal-i Ahmer’in eleştirilmesine neden olmuştur. Hilal-i Ahmer, savaş boyunca yürüttüğü faaliyetler ile ülke içinde ve dışındaki Müslümanlar arasında ilk kurumsal imajını da yine Trablusgarp Savaşı’nda oluşturmaya başlamıştır. Savaş sonunda İtalyanların öne sürdüğü iddiaya göre, hilal sembolü Müslüman Arap kabileleri arasında sadece bir amblem olmakla kalmayıp, “İslam birliği”ni sembolize etmiş, bu da Türk subaylarına destek vermede oldukça etkili olmuştur. Bununla birlikte, Osmanlı hükümetinin fiili asker gönderemediği bu savaşa dünyanın dikkatini çekmek amacıyla kamuoyu oluşturma çabalarında da Hilal-i Ahmer’in oldukça etkili kullanmıştır. Bu faaliyetlerinin sonucunda hem Müslüman dünyasından (Hint Müslümanları, İngiltere’de yaşayan Müslümanlar, Mısır, Bosna, Güney Afrika Müslümanları vs) hem de çeşitli Batı toplumlarından ayni ve nakdi yardımlar yapılmış, tıbbi malzeme, ilaç vs gönderilmiş, doktor, cerrah ve pek çok sağlık görevlisi yardım için gönüllü olmuştur. Trablusgarp Savaşı’nda Hilal-i Ahmer Cemiyeti ilk kez yabancı Kızılhaç ve Kızılay heyetleriyle birlikte çalışma tecrübesi de edinmiştir. Bu heyetlerle yaptığı işbirliği, onun hem savaşta sağlık hizmetleri verme konusunda önemli tecrübeler edinmesine, hem bu konuda eksiklerini yakından görmesine hem de uluslararası alanda tanınıp, kabul görmesine yardımcı olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Trablusgarp Savaşı, Hilal-i Ahmer Cemiyeti, Kuzey Afrika

An Important Episode in the History of the Ottoman Red Crescent Socienty: The Italo - Turkish War of Tripoli (1911- 1912)

Öz

The War of Tripoli resulted in the Ottoman Empire losing its last territorial possession in North Africa and therefore also its sovereignty in this part of the world. At the same time, the war led to a number of “fi rsts” in the history of the Ottoman Red Crescent as an institution. With this war, the Red Crescent Society transformed from a temporary into a permanent institution and also began to use the crescent as a permanent symbol. The institution’s international “immunity” was used as a cover by a number of volunteering patriotic offi cers in order to reach the battlefront in secret, and since this was a clear wartime violation, the Ottoman Red Crescent received much criticism. Moreover, the institutional image of the Ottoman Red Crescent Society began to take shape among Muslims both domestically and internationally, thanks to its activities during the War of Tripoli. At the end of the war, according to Italian claims, the crescent was no longer merely a symbol among Muslim Arab tribes, but it stood for the “unity of Islam”; the society was also quite eff ective when it came to supporting the Turkish offi cers. Furthermore, the Red Crescent was very eff ective in its eff orts to address the public and draw the world’s attention to this war, to which the Ottoman government did not actively sent any troops. As a result of these activities, aid was sent from Muslims around the world—from India, Great Britain, Egypt, Bosnia, South Africa, and so on—as well as from various Western countries, in cash and in kind: medical supplies and medicine arrived, together with volunteer doctors, surgeons, and healthcare staff . During the War of Tripoli, the Red Crescent Society also gained its fi rst experiences in working together with foreign Red Cross and Red Crescent committees. This collaboration helped not only with acquiring signifi cant experience with dispensing medical care on the battlefront, but also with recognizing shortcomings in an international context and accepting them.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Italo - Turkish War, Ottoman Red Crescent Socienty, North Africa

Kaynakça

• Türk Kızılay Arşivi (TKA) TKA. 7/8. TKA.,19/159. TKA., 43/2. TKA.43/8. TKA., 43/11. TKA. 43/13. TKA.43/17. TKA., 140/10.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, DH. SYS. nr. 75-15/1-4.
• BOA, DH. SYS. nr. 75-15/ 2-3.
• BOA, DH.SYS, nr. 75-6/1-6, 27.
• BOA, BEO 4049/300612/ 3.
• BOA, HR.HMŞ. İŞO, 31. BOA, MV, 154/93.
• Ahmet Şerif, Arnavutluk’da, Suriye’de, Trablusgarb’de Tanin, cilt II, haz. Ahmet Çetin Bö- rekçi, TTK, Ankara 1999.
• Akçiçek, Eren, “Trablusgarp Savaşı’nda Mustafa Kemal (Atatürk)’in Geçirdiği Trav- malar ve Sağlığı”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları 16-18 Mayıs 2011, İzmir, Bildiriler, yay. Haz. Mehmet Ersan ve Nuri Karakaş, TTK, Ankara 2013, ss. 541-549.
• Akgün, Seçil Karal - Uluğtekin, Murat, Hilal-i Ahmer’den Kızılay’a, Kızılay yay., Ankara 2000.
• “Alliance Aiding Jews in Tripoli”, The American Hebrew & Jewish Messenger, Apr. 5, 1912.
• “Arab Amazons in Tripoli”, New York Times, May 19, 1912.
• Ataç, Adnan, “Osmanlı Devleti’nde Askeri Sağlık Hizmetleri”, Osmanlı Devleti’nde Sağlık Hizmetleri Sempozyumu, Haz. Bilal Ak ve Adnan Ataç, Ankara: 2000, ss. 249-262.
• Aydemir, Şevket Süreyya, Makedonya’dan Ortaasya’ya Enver Paşa, cilt II, (1908-1914), Remzi Kitabevi, İstanbul 1971.
• Bacanlı, Hakan, “1911-1912 Osmanlı-İtalyan Savaşı ve Örikağasızade Hasan Sır- rı’nın ‘Hukuk-i Düvel Nokta-i Nazarında Osmanlı-İtalya Muharebesi Adlı Ese- ri’”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 21, Şubat 2013, ss. 45-80.
• Barclay, Sir Thomas, The Turco-Italian War And Its Problems, Constable&Company Ltd, London 1912.
• Beehler, W. H. Commodore, 1911-1912 Türk-İtalyan Savaşı, çev. Leyla Yıldırım, İlgi Kültür Sanat yay., İstanbul 2014.
• Besim Ömer, IX Washington Salib-i Ahmer Konferansı’nda Memuriyetim ve Hilal-i Ahmer Ce- miyeti’ne Teklifl erim, İstanbul 1328.
• __________, Hanımefendilere Hilal-i Ahmer’e Dair Konferans, Haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Türkiye Kızılay Derneği yay, Ankara 2009.
• Blunt, Wilfrid Scawen, The Italian Horror And How to End It, The Chancery Lane Press, London 1911.
• Childs, Timothy W., Trablusgarp Savaşı ve Türk-İtalyan Diplomatik İlişkileri, çev. Deniz Berktay, İş Bankası yay., İstanbul 2008.
• Çakar, Enver, Doğu Akdeniz Sahilinde Bir Osmanlı Sancağı Trablus (1516-1579), TTK, Ankara 2012.
• Çapa, Mesut, Kızılay (Hilal-i Ahmer) Cemiyeti (1914-1925), Türk Kızılayı, Ankara 2010.
• Dirim, Hasan Kadri, “Trablusgarp Harbinde Derne Cephesi Sıhhi Hizmetleri”, Di- rim, 31, 1956, ss. 153- 155.
• Giray, Saip, “Trablus Harbinde Kızılay (Hilal-i Ahmer)”, Dirim, Sayı 30, 1955, ss. 484-487.
• Grassi, Fabio L., “Niçin Trablusgarp? İtalyan Çıkarması Ardındaki Siyaset ve Kül- tür”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları 16-18 Mayıs 2011, İzmir, Bildiriler, yay. Haz. Mehmet Ersan ve Nuri Karakaş, TTK, Ankara 2013, ss. 37-47.
• “Help For Turkish Suff erers in Tripoli”, The Manchester Guardian, Nov 9, 1911.
• Herrmann, David G.,“The Paralysis of Italian Strategy in the Italian- Turkish War, 1911-1912” The English Historical Review, vol.104, no.411 (April 1989), s. 332-356.
• “Italian Shell Town: Repulse Turks in Battle in Desert Near Tripoli, The Washington Post, Jan 20, 1912.
• Kendi Mektuplarında Enver Paşa, yay. haz. M. Şükrü Hanioğlu, Der yay., İstanbul 1989.
• Kıshlansky, Mark - Patrick, Geary - Patricia, O’Brien, Civilization in the West, sixth edi- tion, Pearson, Longman, New York 2006, s. 851.
• Koloğlu, Orhan, Osmanlı- İtalyan Savaşı’nda İttihatçılar, Masonlar ve Sosyalist Enternasyonal, Ümit yay., Ankara 1999.
• Korkmaz, Mehmet, “Kızıldeniz’de Rekabet: 1911-1912 Trablusgarp Harbi Sırasında Kızıldeniz’de Osmanlı-İtalyan Mücadelesi”, Askeri Tarih Araştırmaları Dergisi, Sayı: 21, Şubat 2013, ss. 17-43.
• Kurşun, Zekeriya, “Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı Devleti’nin Mukadderatındaki Yeri”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları 16-18 Ma- yıs 2011, İzmir, Bildiriler, yay. Haz. Mehmet Ersan ve Nuri Karakaş, TTK, Ankara 2013, ss. 3-17
• Kurtcebe, İsrafi l, Türk-İtalyan İlişkileri (1911-1916), TTK, Ankara 1995
• Kutay, Cemal, Osmanlı Trablusgarb’inde (Libya) İtalyan İşgaline Direnen Üç Türk’ün Anıları (Mustafa Kemal-Enver Paşa-Eşref Paşa), 1911-1912, abm yay., İstanbul 2016.
• Mansilla, Paulino Toledo, “Trablusgarp Savaşı’nın İdeolojisi ve Propaganda Esasları (1911): Trablusgarp ve Sirenayka’da Çökmekte Olan Osmanlı Kültürüne Karşı Bir Kurtuluş Çaresi Olarak Görülen İtalyan Medenileştirme Misyonu”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları 16-18 Mayıs 2011, İzmir, Bildiriler, yay. Haz. Mehmet Ersan ve Nuri Karakaş, TTK, Ankara 2013, s. 555- 564.
• Mert, Hasan, “İzmir Basınında Trablusgarp Savaşı”, Osmanlı Devleti’nin Dağılma Sü- recinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları 16-18 Mayıs 2011, İzmir, Bildiriler, yay. Haz. Mehmet Ersan ve Nuri Karakaş, TTK; Ankara 2013, ss. 683-694.
• Missionary Herald, vol. CVII, no: 12, December 1911.
• Moreau, Marie-Odile, “Ottoman Resistance During the Turkish –Italian War”, Os- manlı Devleti’nin Dağılma Sürecinde Trablusgarp ve Balkan Savaşları 16-18 Mayıs 2011, İzmir, Bildiriler, yay. Haz. Mehmet Ersan ve Nuri Karakaş, TTK, Ankara 2013, ss. 77-83.
• “Natal Muhammedans”, The Scotsman, Nov. 9, 1911.
• Osmanlı Belgelerinde Trablusgarb, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, İstanbul 2013.
• “Our Berlin Letter: Military Surgery in Tripoli And in the Balkans”, Medical Record, 84/11, Sep 13, 1913, s. 486.
• Özbay, Kemal, Türk Asker Hekimliği Tarihi ve Asker Hastaneleri, cilt I, Yörük Basımevi, İstanbul 1976, s. 84.
• Perk, Haluk, Felaketlerin Umut Işığı Türk Kızılayı, Zeytinbunu Belediyesi yay., İstanbul 2012.
• “Red Crescent Society in Tripoli: The British Field Hospital”, The Scotsman, Feb. 9, 1912.
• Seppings-Wright, H.C., Hilal Altında İki Yıl, çev. Derin Türkömer, İş Bankası yayınları, İstanbul 2010.
• Shwerib, Abdulkarim Abu, El-Hilalu’l Ahmar el-Osmani Ve Devruhu fi ’l Cihâdi’l Lîbî (Os- manlı Kızılay’ı ve Libya Savaşı’ndaki Rolü), Dar-ul Kutub El Vataniyye, 1989.
• Şeber, Nurdan İpek, “Arşiv Belgelerine Göre Trablusgarp Savaşı’nın Osmanlı Top- raklarındaki İtalyan Tebaya Yansımaları”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 38, 2011, s. 237-262.
• Şıvgın, Hale, Trablusgarp Savaşı ve 1911-1912 Türk-İtalyan İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 1989.
• Tandoğan, Muhammed, Afrika’da Sömürgecilik ve Osmanlı Siyaseti (1800-1922), TTK, Ankara 2013.
• Temel, Mehmet, “Trablusgarp Savaşı’nda Osmanlı Devleti ve İtalya Tarafından Sa- vaş Kaçağı İlan Edilen Maddeler ve Denizlerde Karşılıklı El Koymalar”, Hacette- pe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2005, cilt 22, Sayı: 1, ss. 203-214.
• Tetik, Ahmet - Mehmet Şükrü Güzel, Kızılay ve Kızılhaç Belgeleriyle Osmanlılara Karşı İşlenen Savaş Suçları (1911-1921), İş Bankası yay, İstanbul 2013.
• “Turco-Italian War, New British Red Crescent Mission for Tripoli”, The Scotsman, Jun 1, 1912.
• Türkiye Kızılay Derneği, 73 Yıllık Hayatı, 1877-1949, (yay.y.), Ankara 1950
• Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti 1331-1329 Salnamesi, Ahmet İhsan ve Şürekası Matbaası, İstanbul 1329.
• Trablusgarp’ı nasıl aldık?, haz. Tahsin Yıldırım, DBY Yay., İstanbul 2012.
• Türkiye Kızılay Cemiyeti Rakam ve Resimlerle Çalışmalarımız, Doğuş Matbaası, Ankara 1959.
• Yeniaras, Orhan, Türkiye Kızılay Tarihine Giriş, Kızılay Bayrampaşa Şubesi, İstanbul 2000.
• Yıldırım, Nuran, Savaşlardan Modern Hastanelere Türkiye’de Hemşirelik Tarihi, Vehbi Koç Vakfı, İstanbul 2014.
• Yıldırım, Nuran, İstanbul’un Sağlık Tarihi, İstanbul Üniversitesi ve İstanbul 2010 Avru- pa Kültür Başkenti, İstanbul 2010.
• “Zion Jews to Aid Turks: Will Send Doctors and Nurses to Tripoli From Palastine”, New York Times, Dec 10, 1911. Web Sayfaları
• http://www.cyclopaedia.de/wiki/Italian_irredenta (Erişim/Accessed: 13.03.2016)
• https://www.icrc.org/ihl/INTRO/175?OpenDocument (Erişim/Accessed: 13.02.2016).
• https://www.icrc.org/ihl/INTRO/180?OpenDocument (Erişim/Accessed: 20.04.2016)
• https://www.icrc.org/eng/resources/documents/misc/emblem-history.htm (Erişim/ Accessed: 23.06.2016)
• https://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Article.xsp?action=openDocument&do- cumentId=B087250D706E5B5EC12563CD00518BA8 (Erişim/Accessed: 23.06.2016)
• Hamiyet Sezer, “II. Abdülhamit Döneminde Osmanlı’da Vilayet Yönetiminde Dü- zenleme Gayretleri-Trablusgarp Örneği ve Ahmet Rasim Paşa”, http://www. eskieserler.com/dosyalar/mpdf%20(443).pdf, (Erişim/Accessed: 16.06.2016).
• Zuhal Özaydın, “Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti’nin Kuruluşu ve Çalışmaları”, htt- ps://www.tarihtarih.com/?Syf=26&Syz=293938 (Erişim/Accessed: 21.06.2016)