XIX. Yüzyılın İlk Yarısında İstanbul’da Kamu Düzenini Bozan Gruplara Karşı Yürütülen Mücadele

Yıl 2017, Cilt: 81 Sayı: 291, 481 - 524, 01.08.2017

Mehmet Demirtaş

https://doi.org/10.37879/belleten.2017.481

Öz

Başkent İstanbul yüzyıllar boyunca insanların ilgi odağı olmuş bir şehirdi. Şehrin nüfusu fetihten itibaren sürekli artmıştır. Osmanlı ülkesinin her tarafından, hatta ülke dışından çeşitli sebeplerle İstanbul’a insanlar gelmiştir. Gelenlerin bir kısmı kalıcı surette yerleşmek istemişken, bazıları işlerini halletmek için gelmek zorunda kalmış, sonra geri dönmüştür. İstanbul’a gelenlerin bir bölümü ise geçimini temin etmek üzere, gerektiğinde geçici surette barınmayı düşünmüştür. Ancak bu insanlar, şehirde nüfus artışına sebep oldukları gibi bir kısmı iş bulamadığı için geçim derdine düşmüş ve zamanla serseri bir hayat yaşayarak halkı rahatsız etmeye başlamıştır. Devlet, nüfus artışı ve bundan kaynaklanan sıkıntıların önüne geçmek için çeşitli tedbirler almış ve uygulamıştır. Özellikle başıboş gezen, işsiz, kanunsuz yollara başvurarak geçinmeye çalışan ve halkı rahatsız eden gruplar sürekli denetim altında tutulmaya, kontrol edilmeye ve şehirden uzaklaştırılmaya çalışılmıştır. Hırsızlık, yankesicilik, soygun, gasp, cinayet gibi olaylara karışan grupları bu çerçevede ele almak mümkündür. Bunun yanı sıra tezkeresi olmadığı halde dilencilik yaparak, başkasının sırtından geçinmeyi alışkanlık haline getiren dilenciler de bu gruplardandı. Bunlara, sayıları çok az olmakla birlikte gayri ahlakî yollara tevessül eden insanları da ilave etmek mümkündür. Arşiv kayıtlarında genellikle serseri taifesi olarak geçen bu kanun dışı gruplar, XIX. yüzyılın ilk yarısında İstanbul’da toplum hayatını tehdit eden unsurlar olarak dikkati çekmektedirler. Bu makalede, XIX. yüzyılın ilk yarısında İstanbul’da, kanun dışı grupların toplumun hayatını olumsuz yönde etkileyen faaliyetleri, devletin bunlara karşı verdiği mücadele ve aldığı tedbirler ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Serseri, Dilenci, Külhanbeyi, İstanbul, Toplum Hayatı

The Struggle against the Groups’ Disorderly Behaviour in Istanbul in the First Half of the 19th Century

Öz

The capital city, Istanbul, was a center of attraction for centuries. The population of the city has increased continuously since the conquest. People from every part of the Ottoman country, even from outside the country, came to Istanbul for various reasons. Some of them wanted to stay permanently while others had to come to get things done, then they went back. In order to ensure their livelihood, some of those who came to Istanbul thought to shelter temporarily. However these people cause population increase in the city and they also struggle to make a living as they couldn’t find any jobs and they started to disturb people by living a vagrant life. The state has taken and implemented various measures to prevent population increase and the problems arising therefrom. Especially those who are idlers, unemployed, living by unlawful ways and the groups disturbing people were kept under constant supervision, control and removed from the city. Groups involving theft, pickpocketing, robbery, seize and murder can be considered in this framework. Besides, there were also beggars who were begging without a license and making it a habit to batten on people. It is possible to consider people who resort to non-moral ways although they are few in number. These illegal groups, often referred as tramps in archival records, draw attention as threats to public life in Istanbul in the first half of the 19th century. In this article, it is aimed to address the activities of illegal groups that have a negative impact on the public life and the struggle and the measures of the state has taken against them in the first half of the 19th century in Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Vagrant, Beggar, Kulhanbeyi, Istanbul, Public Life

Kaynakça

• BOA. A. DVN. nr. 16/92.
• BOA. A. DVN. nr. 26/37.
• BOA. A. DVN. nr. 835.
• BOA. A. DVN. nr. 852.
• BOA. A. DVN. nr. 899.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 2/68.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 8/21.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 13/62.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 13/66.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 19/50.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 25/1.
• BOA. A. MKT. MVL. nr. 31/19.
• BOA. A. MKT. nr. 88/38.
• BOA. A. MKT. nr. 115/38.
• BOA. A. MKT. nr. 137/6.
• BOA. A. MKT. nr. 155/94.
• BOA. A. MKT. nr. 166/79.
• BOA. A. MKT. nr. 190/27.
• BOA. A. MKT. nr. 191/38.
• BOA. A. MKT. nr. 231/54.
• BOA. A. MKT. nr. 233/74.
• BOA. A. MKT. nr. 233/77.
• BOA. A. MKT. nr. 234-42.
• BOA. A. MKT. nr. 234/86.
• BOA. A. MKT. nr. 235/69.
• BOA. A. MKT UM. nr. 1/16.
• BOA. A. MKT. UM. nr. 4/19.
• BOA. A. MKT. UM. nr. 383/75.
• BOA. A. MKT. UM. nr. 388/82.
• BOA. A. MKT. UM. nr. 400/73.
• BOA. A. MKT. nr. 186/61.
• BOA. C. ADL. nr. 106/6369.
• BOA. C. BLD. nr. 102/5086.
• BOA. C. BLD. nr. 18/872.
• BOA. C. BLD. nr. 38/1881.
• BOA. C. BLD. nr. 44/2162.
• BOA. C. BLD. nr. 5086.
• BOA. C. BLD. nr. 79/3916.
• BOA. C. DH. nr. 7/333.
• BOA. C. DH. nr. 52/2589.
• BOA. C. DH. nr. 95/4709.
• BOA. C. DH. nr. 306/15290.
• BOA. C. DH. nr. 306/15292.
• BOA. C. DH. nr. 336/16789.
• BOA. C. DH. nr. 5086.
• BOA. C. MLY. nr. 632/25968.
• BOA. C. ZB. nr. 14/682.
• BOA. C. ZB. nr. 17/806.
• BOA. C. ZB. nr. 30/1499.
• BOA. C. ZB. nr. 38/1866.
• BOA. C. ZB. nr. 40/1961.
• BOA. C. ZB. nr. 79/3929.
• BOA. HAT. nr. 11/431.
• BOA. HAT. nr. 19/861.
• BOA. HAT. nr. 21/1013.
• BOA. HAT. nr. 121/4904.
• BOA. HAT. nr. 209/11222.
• BOA. HAT. nr. 243/13658.
• BOA. HAT. nr. 254/14435.
• BOA. HAT. nr. 272/15968.
• BOA. HAT. nr. 291/17402.
• BOA. HAT. nr. 341/19466.
• BOA. HAT. nr. 654/31991.
• BOA. HAT. nr. 693/33455B.
• BOA. HAT. nr. 703/33797.
• BOA. HAT. nr. 1084/44138.
• BOA. HAT. nr. 1270/49211.
• BOA. HAT. nr. 1314/51219.
• BOA. HAT. nr. 1316/51330
• BOA. HAT. nr. 1329/51859D.
• BOA. İ. DH. nr. 1695.
• BOA. İ. DH. nr. 62/3095.
• BOA. MVL. nr. 196/42.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, C. 5, Matba‘a-ı Osmaniye, Dersaadet 1309.
• Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eski Zamanlarda İstanbul Hayatı, 2. Baskı, Haz. Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2001.
• Başaran, Betül, “III. Selim ve İstanbul Şehir Siyaseti, 1789-1792”, Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyen NeomiLevy, AlexandreToumakine, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul, Tarih yok, s. 116-134.
• Bayram, Ümmü Gülsüm Filiz, Enverî Târîhi: Üçüncü Cild (Metin ve Değerlendirme), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2014.
• Câbî Ömer Efendi, Câbî Târihi (Târih-i Sultan Selim-i Sâlis ve Mahmûd-ı Sânî) Tahlîl ve Tenkidli Metin, Cilt 1, Hazırlayan: Mehmet Ali Beyhan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003.
• Cezar, Mustafa, Osmanlı Tarihinde Levendler, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, Çelikcilt Matbaası, İstanbul 1965.
• Çadırcı, Musa, “Tanzimat Döneminde Çıkarılan Men‘-i Mürûr ve Pasaport Nizamnâmeleri”, Belgeler Türk Tarih Belgeleri, Cilt 15, Sayı 19, 1993, s. 169-181.
• ---------, “Tanzimat’ın İlanı Sırasında Anadolu’da İç Güvenlik”, Anakara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 13, Sayı 24, Ankara 1980, s. 45-58.
• ---------, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Demirtaş, Mehmet, “Osmanlı Başkentinde Dilenciler ve Dilencilerin Toplum Hayatına Etkileri”, OTAM, Sayı 20, Güz 2006, s. 81-104.
• ---------, “Üsküdar’da Düzeni Tehdit Eden Olaylara Dair Bazı Misaller Alınan Tedbirler ve Karşılaşılan Güçlükler (XVIII, XIX. Yüzyıllar)”, VI. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu (06-09 Kasım 2008 İstanbul) Bildiri Kitabı, Cilt II, Editör Coşkun Yılmaz, Üsküdar Belediyesi Yayınları, İstanbul 2009, s. 499-523.
• ---------, “XIX. Yüzyılda İstanbul’da Göçü Önlemek İçin Alınan Tedbirler: Men-i Mürûr Uygulaması ve Karşılaşılan Güçlükler” Belleten, Cilt LXXIII, Sayı 268, Aralık 2009, s. 739-754.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 11. Baskı, Yayına Hazırlayan: Aydın Sami Güneyçal, Aydın Kitabevi, Ankara 1993.
• Ertuğ, Nejdet, Osmanlı Döneminde İstanbul Hammalları, Timaş Yayınları, İstanbul 2008.
• Gezer, Onur, “Çizginin Dışındakiler: Osmanlı İstanbulu’nun Aykırı Bekârları ve Bekâr Girer “Melek Girmez” Odaları”, II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (27- 29 Mayıs 2014) Bildirileri Kitabı, Editör Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Sefa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014, s. 532-552.
• Goodwin, Godfrey, Yeniçeriler, 2. Baskı, çev. Derin Türkömer, Doğan Kitap Yayınları, İstanbul 2004.
• Göktaş, Uğur, “Külhanbeyleri” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt 5, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yurt Yayınları Ortak Yayını, İstanbul.
• İnalcık, Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkiler”, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Editör. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011, s. 169-195.
• Karal, Enver Ziya, Selim III’ün Hatt-ı Hümayunları-Nizam-ı Cedid- Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988.
• Kırlı, Cengiz, “Kahvehaneler ve Hafiyeler: 19. Yüzyıl Ortalarında Osmanlı’da Sosyal Kontrol”, Tanzimat, Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Editör. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011, s. 601-624.
• Mehmed Es‘ad Efendi, Üss-i Zafer, Matba‘a-ı Süleyman Efendi, İstanbul 1293.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 2, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1993, s. 473.
• Sakaoğlu, Necdet, “Bekâr Odaları”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, C. II, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 123-124
• Saner, Yasemin, “Osmanlı’nın Yüzlerce Yıl Süren Cezalandırma ve Korkutma Refleksi: Prangaya Vurma”, Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyen Neomi Levy, Alexandre Toumakine, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul, Tarih yok, s. 163-189.
• Saydam, Abdullah, “Kamu Hizmeti Yaptırma ve Suçu Önleme Yöntemi Olarak Osmanlılarda Kefâlet Usûlü”, Tarih ve Toplum Dergisi, C. 28, S. 164, Ağustos 1997, s. 4-12.
• Sezer, Hamiyet, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Seyahat İzinleri (18, 19. Yüzyıl)”, Anakara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 21, Sayı 33, Ankara 2003, s. 105-124.
• Sönmez, Ali, ”Zaptiye Teşkilatı’nın Düzenlenmesi (1840-1869), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 25 Sayı: 39, 2006, s. 199-219.
• Şânî-Zâde Mehmed Atâ‘ullah Efendi, Şânî-Zâde Tarihi (Osmanlı Tarihi 1223-1237/1808- 1821), Cilt II, Hazırlayan: Ziya Yılmazer, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2008.
• Tamdoğan, Işık, “Atı Alan Üsküdar’ı Geçti Ya da 18. Yüzyılda Üsküdar’da Şiddet ve Hareketlilik İlişkisi”, Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyen: Neomi Levy, Alexandre Toumakine, Tarih Vakfı Yurt yayınları, İstanbul, Tarih yok, s. 80-95
• Tanilli, Server, “Geçen Yüzyılda İstanbul’da Kabadayılar ve Külhanbeyleri”, Osmanlı İmparatorluğunda Yaşamak, İstanbul’da Yaşamak, Ed. François Georgeon, Paul Dumont, Çev. Maide Selen İletişim Yayınları, İstanbul 2003, s. 138.
• Turna, Nalan, “Osmanlı İstanbulu’nda İç Pasaport: Mürûr Tezkeresi”, II. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (27-29 Mayıs 2014) Bildirileri Kitabı, Editör Feridun M. Emecen, Ali Akyıldız, Emrah Sefa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi- İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 2014, s. 389-403.
• Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi, C. 1, 6, Hazırlayan: Ahmet Hezarfen, Tarih Vakfı ve Yapı Kredi Ortak Yayını, İstanbul 1999.
• Yaşar, Ahmet, İstanbul Hanları: 18. Yüzyıl Sonu ve 19. Yüzyıl Başı, I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu (29 Mayıs-1 Haziran 2013) Bildirileri Kitabı, Editör Feridun M. Emecen, Emrah Sefa Gürkan, İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, İstanbul 2013, s. 511-524.
• Yerasimos, Stefan, “Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine”, çev. Ali Berktay, Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Editör. Halil İnalcık, Mehmet Seyitdanlıoğlu, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2011, s. 505-524.