19. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Tarikatların Devlet Otoritesi Karşısındaki Tutumları

Yıl 2017, Cilt: 81 Sayı: 290, 191 - 226, 01.04.2017

Zekeriya Işık

https://doi.org/10.37879/belleten.2017.191

Öz

Tarih boyunca devletin mutlak otoritesi, idari ve hukuki yaptırımları karşısında toplum içerisinde yer alan fert ve gruplar bir takım yollar ihdas etmek suretiyle kaçış yolları aramışlardır. Şeyh merkezli teşkilatlı yapılar olan tarikatların, şeyh ve dervişlerin de mutlak iktidar karşısında tabi/mâdun kesimlerden birisi olarak oldukça çeşitli metis yol ve yöntemleri geliştirdikleri görülmektedir. Meşâyihin bazen rasyonel, pratik ve pragmatik yani zahiri kanalları bazen de kendine has dinî, mistik yani bâtıni yolları kullanarak -dönemsel farklılıkları yadsımamak kaydıyla- otoritenin kurallarından, kurumlarından ve uygulayıcılarından kaçtıkları anlaşılmaktadır. Osmanlı arşiv vesikalarından yola çıkıldığında tarikat çevrelerinde gizlenme, kılık değiştirme, kaçma, savuşturma, devlet kurumlarına ve bürokrasi kanallarına nüfuz etmek suretiyle fayda sağlama, gerçek dışı beyanda bulunma, uzlaşma, çatışma, kanun boşluklarından faydalanma, simülasyon, taktik geliştirme, kurnazlık, hile vb. olmak üzere çok çeşitli metis yöntemlerinin kullanıldığı görülmüştür. Devlet-tarikat, toplum-tarikat ilişkilerindeki çok yönlülüğe işaret eden bu olaylar aynı zamanda söz konusu kesimlerin bir birlerine karşı geliştirdikleri davranış ve tutumların analitik bir yöntemle daha sağlıklı değerlendirilebilmesi için de ayrıca bir önem arz etmektedir. Osmanlı modernleşmesinin geleneksel kurum ve kuralların tasfiyesini dayattığı, merkezileşmenin hemen her alanda devlet güç ve otoritesini -modern anlamda- yeniden inşa ettiği bir dönemde meşâyihin kendisine çıkış yolu olarak gördüğü kaçış yolları kendi ikballleri kadar devlet ve toplumla olan ilişkilerinde de belirleyici olmuştur.

Anahtar Kelimeler

On dokuzuncu yüzyılda tarikatlar, Mâdun, Gizlenme, Savuşturma taktikleri, Osmanlı, Metis

The Attitudes of Sects Toward State Authority in 19th Century Ottoman Society

Öz

Throughout history, individuals involved in the community and groups against the absolute authority of the state, administrative and legal sanctions; has sought to escape routes by creating a number of ways. It has been observed that sects which sheikh based organized structures, sheiks and dervishes as the parts of subject /subordinate against the absolute authority of the state developed many various metis ways and means. It is understood that sages sometimes by using rational, practical and pragmatic namely virtual ways and sometimes by using idiosyncratic religious, mystical namely esoteric ways escaped the rules of authority, instutions and practitioners, on condition that not abnegate periodical differences. When it has departed from the Ottoman archive documents it has been observed that they used many various metis ways such as hiding in the sect environment, disguise, escape, parry, benefitting by penetrating to bureaucracy channel and state institutions, unreal statements, compromise, conflict, take advantage of the loophole in the law, simulation, strategy development, cunning and trickery. These events pointing to versatility in state-sect, society- sect relationships at the same time it has great importance to be evaluated healthier to being talked about the sections’ behavior and attitudes develop towards each other in an analytical way. Ottoman modernization that imposed the elimination of traditional instutions and rules when the centralization in almost every area rebuilt state power and authority- in modern meaning- escape routes that sages he saw himself as a way out have been decisive for its relations with the state and society and as well as own prosperities.

Anahtar Kelimeler

Sects in XIX. century, Subordinate, Hiding, Tactics of parry, Ottoman, Metis

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet Tasnifi Maarif (C. MF.), 184/9179.
• Cevdet Tasnifi Evkaf (C. EV.), 430/21752, 513/25928, 349/17705, 522/26354.
• Cevdet Tasnifi Adliye (C. ADL.), 9/568.
• Şûrâ-yı Devlet Defterleri (ŞD.d.), 2128/7.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TSMA.), 7351.
• Zaptiye Nezareti Belgeleri (ZB.), 350/50, 350/82
• Sadaret Mektûbî Kalemi, De‘âvi (A. MKT. DV.), 138/7.
• İrade tasnifi, dâhiliye (İ. DH.), 669/46618, 783/63647.
• Yıldız Esas Evrakı (Y. EE.), 30/86.
• Rumeli Müfettişliği Yanya Evrakı (TFR. I. YN.), 4/348.
• Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV.), 35/37, 98/32, 12/64.
• İradeler Mesâil-i Mühimme (İ. MSM.), 23/591.
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT.), 2356/115, 2316/116, 2121/92, 2153/37, 1737/76, 2018/2, 1181/72, 2294/114, 1555/105, 72/14.
• Sadaret Mektûbî Kalemi, Mühimme (A. MKT. MHM.), 121/14.
• Bâbıâlî Evrak Odası (BEO), 615/46108, 864/64732, 2706/202946, 2987/223992, 2977/223245, 39/2870, 161/12034, 240/17954, 173/12950, 987/73972.
• Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT), 289/17328, 340/19426.
• Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayet (Y. PRK. UM.), 66/114, 27/14.
• Maarif Nezareti Mektûbî Kalemi (MF. MKT.), 361/19, 812/67.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi (MA)
• Meclis-i Meşâyih Müzekkire ve Der-kenâr Defteri, Nr. 1734.
• Tekke Zaviye Defteri, Nr. 1771.
• Tedkîk-i Müellefat Müzekkire ve Tedkîk-i Mesâhif-i Şerîfe Kayıt Defteri, Nr. 1784.
• Yayımlanmış Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi, 6 Numaralı Mühimme Defteri, Başbakanlık Devlet Ar- şivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın nu: 25, Ankara 1995.
• Çorum Kent Arşivi, Çorum Şeriye Sicilleri, haz. Çorum Belediyesi Kent Arşivi, Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, Çorum 2009. Diğer Kaynaklar
• Ahmet Cevdet Paşa, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, haz. Mustafa Gencer, C. I-II, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011.
• Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, çev. Ahmet Hazarfen, Yapı Kredi Yayınları. İstanbul 1999.
• Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’a-Nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, haz. M. Münir Aktepe, C. XI, TTK 1989.
• Ahmed Rasim, Osmanlı Tarihi, haz. Hakkı Dursun Yıldız, C. I-II, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2012.
• Ahmed Rıfkı, Bektâşî Sırrı, haz. Mahmut Yücer, C. I-II, Kesit Yayınları, İstanbul 2013.
• Akhisarlı Şeyh Îsâ Menâkıbnâmesi, haz. Sezai Küçük - Ramazan Muslu, Aşiyan Ya- yınları. Sakarya 2003.
• Akyıldız, Ali, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilatında Reform, Eren Yayınları, İstanbul 1993.
• Alvan, Türkân, “Devrinden Seyrine Sultan III. Murad’ın Kitâbü’l-Menâmât’ta- ki Mektuplarına Dair Bazı Tespitler” Fatih Sultan Mehmet Vakfı İlmî Araştır- malar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Journal of Humanities and Social Sciences, Sayı/Number 3, Bahar/Spring, İstanbul 2014, ss. 27-60
• Arslan, Faruk, Mason Bektaşiler, Karakutu Yayınları, İstanbul 2009.
• Aşçıdede, Halil İbrahim, Hatıralar, haz. Reşad Ekrem Koçu - Mehmed Ali Ak- bay, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul t.y
• Avcıoğlu, Doğan, Türkiye’nin Düzeni-I, Bilgi Yayınevi, Ankara 1971.
• Nihat, Azamat, “İbrahim Gülşenî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 21, Ankara 2000, ss. 301-304.
• “Hacı Bayram-ı Veli”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. 14, İstan
• bul 1996, ss. 442-447, s. 445.
• Balıvet, Michel, Şeyh Bedreddin-Tasavvuf ve İsyan, çev. Ela Gültekin, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011
• Barkey, Karen, Farklılıklar İmparatorluğu, çev. Ebru Kılıç, Versus Yayınları, İstan- bul 2011.
• Çapcıoğlu, İhsan, Modernleşen Türkiye’de Din ve Toplum, Otto Yayınları, Ankara 2011.
• Çeşmî-zâde Mustafa Reşîd, Çeşmî-zâde Tarihi, haz. Bekir Kütükoğlu, İstanbul Fe- tih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1993.
• Defteri Dervişan, Yenikapı Mevlevîhânesi Günlükleri, haz. Bayram Ali Kaya - Sezai Küçük, Zeytinburnu Beled. Kült. Yayınları, İstanbul 2011.
• Demir Baba Velâyetnâmesi, haz. Filiz Kılıç - Tuncay Bülbül, Grafiker Yayınları, Ankara 2011.
• Ebû Abdirrahmân Es-Sülemî, Tasavvufun Ana İlkeleri Sülemî’nin Risaleleri, çev. Sü- leyman Ateş, Ankara Üniv. Basımevi, Ankara 1981.
• Elvan Çelebi, Menakıbu’l-Kudsiyye fi Menâsibi’l-Ünsiyye, haz. İsmail E. Erünsal-Ah- met Yaşar Ocak, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
• Erdoğan, Necmi, “Devleti İdare Etmek, Mâduniyet ve Düzenbazlık”, Toplum ve Bilim, Sayı 83, Kış 1999/2000, ss. 8-30.
• Ertem, Adnan, “Osmanlı’dan Günümüze Vakıflar”, Vakıflar Dergisi, c. 36, Aralık 2011, ss. 26-65.
• Mehmed Es’ad Efendi, Üssi Zafer, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2005.
• Vak’a-nüvis Es‘ad Efendi Tarihi, haz. Ziya Yılmazer, Osmanlı Araştırmala
• rı Vakfı Yayınları, İstanbul 2000.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam- Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
• F.W., Hasluck, Bektaşi İncelemeleri, haz. Mehmet Kanar, çev. Râgıp Hulûsî, İstan- bul Say Yayınları 2012.
• Gencer, Bedri, İslam’da Modernleşme, Doğubatı Yayınları. Gencer, Ankara 2012.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin ve Menâkıbı, Milenyum Yayınları, İstanbul 2008.
• Gündüz, İrfan, Osmanlılarda Devlet-Tekke Münasebetleri, Seha Neşriyat, Ankara 1989.
• Hücvirî, Keşf’ul Mahcûb-Hakikat Bilgisi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınla- rı, İstanbul 2010.
• Işık, Zekeriya, Şeyhler Ve Şahlar-Osmanlı Toplumunda Devlet Tarikat İlişkilerinin Geli- şim Ve Değişim Süreçleri, Çizgi Kitabevi, Konya 2015.
• İnalcık, Halil, Devlet-İ ‘Aliyye: Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul 2012.
• İslamoğlu, Huri, “16. Yüzyıl Anadolu’sunda Köylüler, Ticarileşme Ve Devlet İkti- darının Meşrulaştırılması”, Osmanlı Toprak Mülkiyeti Ve Ticari Tarım, (Editörler Çağlar Keyder, Faruk Tabak), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• Kara, İsmail, “Bir Tenkit/Tasfiye Alanı Olarak Tasavvuf ve Tarikatlar”, Osman- lı Toplumunda Tasavvuf, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2005.
• Kara, Mustafa, Tekkeler ve Zaviyeler, Dergâh Yay. İstanbul 1999
• Karal, Enver Ziya, Selim III. Ün Hattı Hümayunları, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Karpat, Kemal, İslam’ın Siyasallaşması, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. İs- tanbul 2010.
• Kasaba, Reşat, Bir Konar Göçer İmparatorluk, Osmanlıda Göçebeler, Göçmenler Ve Sığın- macılar, çev. Ayla Ortaç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
• Kazancı, Musa, “Althusser, İdeoloji Ve İletişimin Dayanılmaz Ağırlığı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi Dergisi, 57-1/2002, ss. 55-87.
• Koç, Ahmet, “Mevleviler ve Devlet: Ankara Mevlevihanesi Örneği (Ekonomik Statü, Vakıflar ve Yönetim)”, Belleten, 276, Cilt: LXXVI-Sayı: 276-Yıl: 2012 Ağustos, ss. 527-552.
• Kuşeyrî Risalesi, haz. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 1991.
• Lindner, Rudi Poul, Ortaçağlar Anadolu’sunda Göçebeler Ve Osmanlılar, çev. Müfit Gü- nay, İmge Yayınları, Ankara 2000.
• Lowry, Heath, Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• Melikoff, Irene, Uyur İdik Uyardılar-Alevilik Bektaşilik Araştırmaları, Demos Yayın- ları, İstanbul 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babailer İsyanı, Dergâh Yayınları, İstanbul 2011.
• “Osmanlı Resmi (Yahut İmparatorluk) İdeolojisi Meselesi”, Doğu Batı
• Yayınları, 29/2004, ss. 73-82.
• Okumuş, Ejder ve Cihan, Ahmet ve Avcı, Mustafa, Osmanlı Devleti’nde Eğitim, Hukuk ve Modernleşme, Ark Yayınları. İstanbul 2006.
• Özer, Ekrem, Osmanlı’da Tekke ve Tarîkat Islahâtları -II. Mahmud Dönemi Ve Sonrası-, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslâm Bilimleri Anabi- lim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2007.
• Öztürk, Nazif, Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1995.
• Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, haz. Bekir Sıtkı Baykal, C. II, Kültür Ba- kanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Râşid Mehmed Efendi - Çelebizâde İsmâil Âsım Efendi, Tarîh-i Râşid ve Zeyli, haz. Abdülkadir Özcan - Yunus Uğur - Baki Çakır - Ahmet Zeki İzgör, C. I-II-III, Klasik Yayınları. İstanbul 2013.
• Savaş, Saim, Bir Tekkenin Dinî ve Sosyal Tarihi Sivas Ali Baba Zaviyesi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1992.
• Soyyer, A. Yılmaz, 19. Yüzyılda Bektaşîlik, Frida Yayınları, İstanbul 2012.
• Şimşek, Halil İbrahim, “Türk Modernleşmesi Sürecinde Tasavvuf Alanında Ortaya Çıkan Bazı Yöntem Tartışmaları”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl 2006, 5/9, ss. 7-40
• Şirvanlı Fatih Efendi, Gülzâr-ı Fütûhât, haz. Mehmet Ali Beyhan, Kitabevi Ya- yınları, İstanbul 2011.
• Taşğın, Ahmet, Dile Gelen Alevilik, Çizgi Yayınları, İstanbul 2013.
• Türer, Osman, “Osmanlı Anadolu’sunda Tarikatların Genel Dağılımı”, haz. Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda Tasavvuf ve Sufiler, TTK, Ankara 2005.
• Terzi, Emine Yeni, “Divan Şiirinde Osmanlı Devletindeki Sosyal, Ahlâkî Ve İk- tisadî Çözülmenin Akisleri”, Selçuk Üniversitesi Uluslar Arası Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 7-9 Nisan 1999 –Bildiriler, Konya 2000, s. 361-377.
• Varol, Muharrem, Bektaşiliğin İlgası Sonrasında Osmanlı Devleti’nin Tarikat Politikala- rı (1826-1866), Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 2011.
• Yurdakul, İlhami, Osmanlı İlmiye Merkez Teşkilâtı’nda Reform (1826-1876), İletişim Yayınları, İstanbul 2008.
• Yurtseven, Yılmaz, “Osmanlı Klasik Döneminde İdeoloji, Din Ve Siyasi Meşrui- yet Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. XI, Sa.1-2, Yıl 2007, ss. 1255-1283.