Early Examples of General Levy in the Ottoman Empire and Its Reflection on the Ottoman Social Dynamism

Yıl 2016, Cilt: 80 Sayı: 289, 773 - 796, 01.12.2016

Murat Tuğluca

https://doi.org/10.37879/belleten.2016.773

Öz

The states applied various methods in order to recruit the soldiers who would be sent to the battlefield. These applications were affected from the social and economic sources as well as from the technological and militaristic conditions of the period. Ottoman Empire also applied recruitments in various methods like distribution of income of several places or several goods (dirlik), devshirmeh, mercenary and compulsory military service. In some extraordinary situations like insufficiency of the regular recruitment, Ottomans recruits civilians who are eligible to fight with levy en masse (nefîr-i âmm) and sent them to the campaign. In normal conditions, sending the folks to the campaign as soldiers is not preferred in Ottoman social order. However, such a circumstance had to be applied when it was come up a great enemy attack and it was not possible that the regular troops were not able to turn an attack against this enemy. Ottoman Empire sent the folks to the campaign by means of this method in numerous important wars in the process from its early periods to its demolition. From 1396 Battle of Nicopolis to 1915 First World War, the levy en masse were declared over and over. This study will look at the early examples of this method applied by the Ottoman Empire due to necessity and as out of the system. It will be tried to present the conceptual and theoretical fragments of the subject. Moreover, one of the questions that this study seeks an answer is how the folks respond to such an invitation. Finally, it will be investigated whether the folks whose social status is rayah (reaya) have an opportunity to move up the social ladder.

Anahtar Kelimeler

Levy en masse, Holy War, Battle of Varna, Social Dynamism, Status, Mobilization

Osmanlı’da Nefîr-i Âmm Uygulamasının Erken Dönem Örnekleri ve Toplumsal Dinamizme Yansıması

Öz

Tarihi süreç içerisinde devletler, savaşa sürecekleri askerin alımı için çeşitli yöntemler uygulamışlardır. Bu uygulamalar, devrin teknolojik ve askerî şartları kadar toplumsal ve ekonomik kaynaklardan da etkilenmiştir. Osmanlı Devleti de uzun tarihi boyunca dirlik dağıtımı, devşirme, paralı askerlik, zorunlu askerlik gibi çeşitli usullerde asker alma yöntemi uygulamıştır. Osmanlılar normal asker alma yöntemlerinin yetersiz kaldığı olağan dışı durumlarda nefîr-i âmm uygulamasıyla ahali içerisinden savaşa elverişli kişileri sefere sürmüştür. Normal şartlarda Osmanlı toplum düzeninde ahalinin asker olarak sefere sürülmesine sıcak bakılmamaktadır. Ancak böylesi bir durum, büyük bir düşman saldırısı ile karşı karşıya kalındığında ve muvazzaf birliklerin bu düşmana cevap vermesinin mümkün görülmediği zamanlarda uygulanmak zorunda kalınmıştır. Osmanlı Devleti, erken dönemlerden yıkılışına kadarki süreçte önemli birçok savaşta bu yöntemle ahaliyi sefere sürmüştür. İlki 1396 Niğbolu Savaşında, sonuncusu 1915 I. Dünya Harbinde olmak üzere defalarca nefîr-i âmm ilan edilmiştir. Bu çalışmada Osmanlı’nın zorunluluk sebebiyle sistem dışı olarak uyguladığı bu yöntemin erken dönem örneklerine bakılacaktır. Bu yapılırken konunun fıkhi boyutu ve teorik çerçevesi ortaya konmaya çalışılacaktır. Ayrıca ahalinin böylesi bir davete ne şekilde karşılık verdiği bu çalışmanın cevabını bulmayı hedeflediği sorulardandır. Son olarak toplumsal statüsü reaya olan ahalinin bu yolla statü atlama imkânına sahip olup olamadığı incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Nefîr-i âmm, Gaza, Varna Savaşı, Toplumsal Dinamizm, Statü Atlama, Seferberlik

Kaynakça

• BOA, A. DVNS. ŞKT. d, Akit Şikayet Defteri 10.
• BOA, A. DVNS. ŞKT. d, Akit Şikayet Defteri 13.
• Ata Melik Alaüddin-i Cüveynî, Tarih-i Cühanküşa Tercümesi, c. I, çev. T. Okbatan, TTK, Ankara 1938.
• Fetâvâ-yı Hindiyye (Fetâvâ-yı Alemgiriyye), çev. Mustafa Efe, Akçağ Yayınları, t.y.
• Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üze- rinde Anonim Gazavatnâme, haz. Halil İnalcık ve Mevlud Oğuz, TTK, Ankara 1989.
• Hasan Kâfi El-Akhisari, Usûlü’l- Hikem fî Nizâmi’l- Âlem, haz. Kenan Ziya Taş, Diyarbakır 1999.
• İbrahim Müteferrika,Usûlü’l-Hikem fî Nizâmü’l-Ümem, Demirbaş No: 6931 [Süley- maniye Yazma Bağışlar Nüshası], t.y.
• İdris-i Bitlisî, Heşt Bîhîşt, c. II, haz. Mehmet Karataş ve diğerleri, BETAV, Ankara 2008.
• Kâtip Çelebi, Düstûru’l-amel lî-ıslâhi’l-halel, 22 Sel 2168/1 [Selîmiye Nüshası] t.y.
• Kur’an-ı Kerîm Meâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 2013.
• Mehmed b. Mehmed Mevkûfâtî, Şerh-i Mültekâl-Ebhur, 06 Mil Yz A 5217/1, t.y.
• Mevlana Mehmed Neşri, Cihannümâ [Osmanlı Tarihi (1288-14859], haz. Necdet Öztürk, Çamlıca Yayınları, İstanbul 2008.
• Muhammad ibn Yakub el-Firuzabadi, El-Okyânûsu’l-Basît Fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l- Muhit Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi, Mütercim: Asım Efendi, haz. Mustafa Koç ve Eyyüp Tanrıverdi, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, c. III, İstanbul 2014.
• Redhouse, James W., Turkish and English Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul 2001.
• Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi, Solakzade Tarihi, c. V, Kültür Bakanlığı Ya- yınları, Ankara 1989.
• Şemsettin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitabevi, 1989.
• Topçular Kâtibi Abdülkadir Efendi Tarihi, c. I, haz. Ziya Yılmazer, TTK, Ankara 2000
• Ágoston, Gábor, Barut, Top ve Tüfek Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, çev. Mehmet Tanju Akad, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.Ágoston, Gábor, Osmanlı’da Savaş ve Serhad, çev. ve haz. Kahraman Şakul, Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
• __________, Osmanlı’da Strateji ve Askeri Güç, çev. M. Fatih Çalışır, Timaş Yayınları, İstanbul 2012.
• __________, “Savaş (Osmanlı Dönemi)”, DİA, İstanbul 2009, c. XXXVI, ss. 196-200.
• Aydın, M. Akif, “Kanunnâmeler ve Osmanlı Hukuku’nun İşleyişindeki Yeri”, Osmanlı Araştırmaları, c. XXIV, İstanbul 2004, ss. 37-46.
• Barkan Ömer L., Türkiye’de Toprak Meselesi, İstanbul 1980.
• __________, “Tımar”, İA, c. XII, MEB, İstanbul 1979, ss. 286-333.
• Barkey, Karen, Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, çev. Z. Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2011.
• Baykal, Bekir Sıtkı, Tarih Terimleri Sözlüğü, TDK, Ankara 1974.
• Beldiceanu, Nicoara, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti’nde Tımar, çev. M. A. Kılıçbay, Teori Yayınları, Ankara 1985.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslamiye ve Istılah-ı Fıkhiye Kamusu, c. III, Bilmen Yayınevi, İstanbul 1985.
• Chase, Kenneth, Ateşli Silahlar Tarihi, çev. Füsun Tayanç ve Tunç Tayanç, Türkiye İş Bankası, İstanbul 2008.
• Dickie, Iain, “Niğbolu 1396”, Dünya Savaş Tarihi Haçlı Seferleri Selçuklular, Eyyübiler ve Osmanlılara Karşı 1097-1444, c. V, çev. Emir Yener, Timaş, İstanbul 2012, ss. 188- 194.
• Doğru, Halime, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yaya Müsellem Taycı Teşkilatı (XV. Ve XVI. Yüzyılda Sultanönü Sancağı, Eren Yayıncılık, İstanbul 1990.
• Emecen, Feridun M., Osmanlı Klasik Çağında Savaş, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• __________, “Gazâya Dair-XIV. Yüzyıl Kaynakları Arasında Bir Gezinti” İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi, İstanbul 2010, ss. 75-85.
• Ertaş, Mehmet Yaşar, Sultanın Ordusu (Mora Fethi Örneği 1714-1716), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2007.
• __________, “Evliya Çelebi’nin Seyahatnâmesi’nde Gazâ”, Tarih İncelemeleri Der- gisi, c. XXVII/ sy. 1 (Temmuz 2012), ss. 79-100. Erişim: http://egeweb2.ege.edu.tr/ tid/dosyalar/XXVII-1_2012/TIDXXVII-2012-05.pdf (05.01.2015).
• Fodor, Pál, “Making a Living on the Frontiers Volunteers in the Sixteenth-Cen- tury Ottoman Army”, Ottomans, Hungarians and Habsburgs in the Central Europe the Military Confines in the Era of Ottoman Conquest, ed. G. David and P. Fodor, Brill Leiden/Boston/ Köln 2000, ss. 229-263.
• Goodwın, Godfrey, Yeniçeriler, çev. Derin Türkömer, Doğan Kitap, İstanbul 2001.
• Göçek, F. Müge, “Nefîr”, EI2, c. VIII, Leiden, 1995, s. 3.
• Hadduri, Macid, İslam Hukukunda Savaş ve Barış, çev. Fethi Gedikli, Yöneliş, İstanbul 1999.
• Has, Şükrü Selim, “Mülteka’l-Ebhur”, DİA, c. XXXI, ss. 549-552.Heınzalmann, Tobias, Cihaddan Vatan Savunmasına Osmanlı İmparatorluğu’nda Genel Askerlik Yükümlüğü 1826-1856, çev. Türkis Noyan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2009.
• Imber, Colin, Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 İktidarın Yapısı, çev. Şiar Yalçın, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2006.
• __________, Varna Savaşı, çev. Ayda Arel, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• __________, “Osman Gazi Efsanesi”, Osmanlı Beyliği (1300-1389), Ed. Elizabeth Alizabeth A. , İstanbul 2000, ss. 68-77.
• İnalcık, Halil, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu”, Türkler, c. IX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 66-88.
• __________, “Osmanlı İdare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle İlgili Belgeler. Bursa Kadı Sicillerinden Seçmeler”, Belgeler, c. X/ sy. 14 (1980-81), ss. 1-91.
• __________, “Tımar”, EI, c. X, Leiden Brill 2000, ss. 502-507.
• İnbaşı, Mehmet, Ukrayna’da Osmanlılar Kamaniçe Seferi ve Organizasyonu (1672), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2004.
• Jennıngs, Ronald C., “Gazi Tezi Üzerine Bazı Düşünceler”, der. Oktay Özel ve Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara 2000, ss. 429-442.
• Kafadar, Cemal, Kim var imiş biz burada yoğ iken Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun, Metis Yayınları, İstanbul 2009.
• __________, Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu İki Cihan Âresinde, çev. Ceren Çıkın, Birleşik Yayınevi, Ankara 2010.
• Kaldy-Nagy, Gyula, “The Conscription of Müsellem and Yaya Corps in 1540”, Hungaro-Turcica Studies in Honour of Julius Németh, ed. Gyula Kaldy-Nagy, Lorand Eöt- vös University, Budapest 1976, ss. 275-281.
• __________, “The First Centuries of the Ottoman Military Organization”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, c. XXXI/ sy. 2 (1977), ss. 147-183. Erişim: http://www.jstor.org/discover/10.2307/23682672?uid=3739192&uid=2134&uid= 2&uid=70&uid=4&sid=21104456928707 (13.08.2014)
• __________, “Osmanlı İmparatorluğu’nun İlk Yüzyıllarında Kutsal Savaş (Cihat)”, Söğütten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel ve Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara 2000, ss. 397-406.
• Keegan, John, Savaş Sanatı Tarihi, çev. Selma Koçak, Doruk Yayımcılık, İstanbul 2007.
• Koç, Yunus, “Osmanlıda Toplumsal Dinamizmden Celali İsyanlarına Giden Yol ya da İki Belgeye Tek Yorum”, Bilig, sy. 35 (Güz 2005), ss. 229-243.Lewıs, Bernard, İslam’ın Siyasal Söylemi, Cep Kitapları, çev. Ünsal Oskay, İstanbul 1997.
• Lowry, Heath W., Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı, çev. Kıvanç Tanrıyar, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• Murphey, Rhoads, Osmanlı’da Ordu ve Savaş 1500-1700, çev. Mehmet Tanju Akad, Homer Kitabevi
• Özünlü, Emine Erdoğan, “Osmanlı Ordusunda Bir Motivasyon ve Terfi Kaynağı: ‘Terakki’ Tevcihi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, c. III/ sy. 11 (2010), ss. 238-244. Erişim: http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt3/sayi11pdf/erdogan_emine.pdf
• Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. II, MEB, Ankara 1993.
• Rosettı, R., “Notes on the Battle of Nicopolis (1396)”, The Slavonic and East Eu- ropean Review, c. XV/ sy. 45 (1937), ss. 633-635. Erişim: http://www.jstor.org/sta- ble/4203281.
• Şakul, Kahraman, “Osmanlı Askerî Tarihi Üzerine Bir Literatür Değerlendirmesi”, TALİD, c. I/ sy. 2 (2003), ss. 529-571.
• __________, Savaş, Teknoloji ve Deneysel Çalışmalar Yeni Bir Askerî Tarih Özlemi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2013.
• Şayin, Cevat - Yıldız, Gültekin, Osmanlı Askerî Tarihini Araştırmak: Yeni Kaynaklar Yeni Yaklaşımlar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012.
• Uyar, Mesut - Erickson, Edward J., Osmanlı Askeri Tarihi, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail H., Osmanlı Tarihi, c. I, TTK, Ankara 1995.
• Vryonıs, Speros, “Selçuklu Gulamı ve Osmanlı Devşirmesi”, Söğüt’ten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, der. Oktay Özel ve Mehmet Öz, İmge Kitabevi, Ankara 2000, ss. 517-554.
• Wılson Peter, “Eski Rejimde Savaşlar 1648-1789”, Top, Tüfek ve Süngü Yeniçağda Savaş Sanatı 1453-1815, ed. J. Black, çev. Yavuz Alogan, Kitap Yayınevi, İstanbul 2010, ss. 76-103.
• Wıttek Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu, çev. Fatmagül Berktay, Kaynak Yayınları, İstanbul-Ankara 1984.
• Yaltkaya, Şerafettin, “İlhaniler Devri İdari Teşkilatına Dair Nasireddin Tûsî’nin Bir Eseri”, THİTM, c. II, 1939, ss. 7-19.
• Yaman, Ahmet, “Savaş”, DİA, c. XXXVI, İstanbul 2009, ss. 189-194.
• Yeşil, Fatih, Nizâm-ı Cedid’den Yeniçeriliğin Kaldırılışına Osmanlı Kara Ordusunda Değişim 1793-1826, Yayınlanmamış doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara 2009.
• Yıldız, Gültekin, Neferin Adı Yok Zorunlu Askerliğe Geçiş Sürecinde Osmanlı Devleti’nde Siyaset, Ordu ve Toplum (1826-1839), Kitabevi, İstanbul 2009.
• Yıldız, Hakan, Haydi Osmanlı Sefere Prut Seferi’nde Organizasyon ve Lojistik, İş Bankası Kültür Yayınları