Alaş Orda Hareketi

Yıl 2016, Cilt: 80 Sayı: 289, 939 - 976, 01.12.2016

Osman Yorulmaz

https://doi.org/10.37879/belleten.2016.939

Öz

Alaş Orda, 1917 Sovyet Rus Devrimi’ni takip eden günlerde çekirdeğini Kazak gazetesi etrafında toplanan Kazak aydınlarının oluşturduğu milli bir hareket ve bu hareketin kurduğu milli muhtar bir hükümettir. Ruhu günümüze kadar gelen Alaş hareketi, A. Bökeyhanov, A. Baytursunov, M. Dulatov, H. Dosmuhamedov, J. Dosmuhamedov, İ. Jaynakov, B. Alibekov, A. Turlubayev, vd. isimler öncülüğünde Şubat 1917 Rus Devrimi’ni müteakip Kazakların yaşadıkları bölgelerde teşkilatlanarak I. Genel Kazak Kurultayı’nı toplamış ve burada alınan kararla Alaş Partisi kurulmuştur. Bundan kısa bir süre sonra Alaş Partisi’nin organize ettiği II. Genel Kazak Kurultayı’nda ise Alaş Orda Muhtar Hükümeti ilan edilmiştir. A. Sıdıkov öncülüğünde Bişkek merkezli Kuzey Kırgızistan’da da teşkilatlanan ve Başkurt Milli Hareketiyle yakın ilişki içerisinde bulunan Alaş Orda, 1917 Ekim Devrimi’yle başlayan Rus İç Savaşı’nda Kızıllara (Bolşevik Sovyetler) karşı Çarlık yanlısı Beyazlar yanında mücadele vermiştir. Ancak İç Savaşı Kızılların kazanmasıyla Sovyetlere katılmak durumunda kalmıştır. XIX. yy.ın ilk yarısında Kazak Hanlığı’nın bütünüyle ortadan kaldırılmasından sonraki süreçte, yeni bir devlet kurmak için girişilen bu teşebbüs, başta maddi imkansızlıklar, sosyo-ekonomik çöküntü ve Sovyet ideolojisinin halk arasında yarattığı etki olmak üzere sayabileceğimiz daha pek çok sebep yüzünden başarısız olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kazaklar, Kazak gazetesi, Alaş Partisi, Alaş Orda Muhtar Hükümeti, Alihan Bökeyhanov

Alash Orda Movement

Öz

Alash Orda was a national movement established by Kazakh intellectuals around Kazakh newspaper and an autonomous government founded by them. Alash movement, whose spiritual legacy has survived to these days, was organized on the leadership of A. Bokeikhanov, A. Baitursunov, M. Dulatov, Kh. Dosmukhamedov, Zh. Dosmukhamedov, I. Zhainakov, B. Alibekov, A. Turlubaev, etc. following the 1917 February Revolution in the sphere of Kazakh community, and arranged the First General Kazakh Congress. Alash Party was founded as a result of this congress. A short time later, on the Second General Kazakh Congress organized by the Alash Party Alash Orda Autonomous Governmentwas announced. Alash Orda, which was also formed in north Kyrgyzstan with its center in Bishkek by A. Sydykov and established close relations with the Bashkort National Movement, fought on the side of the Whites against the Reds (Bolsheviks) during the civil war started after the 1917 October Revolution. But when the war was won by the Reds, they had to join the Soviets. This step to build a new state in the process following the total annihilation of the Kazakh Khanate in the first half of the 19thcentury, was unfortunately not successful because of a variety of reasons, particularly material shortcomings, socio-economic depression and the influence of the Soviet ideology among the masses.

Anahtar Kelimeler

Kazakhs, Kazakh newspaper, Alash Party, Alash Orda Autonomous Government, Alikhan Bokeikhanov

Kaynakça

• 1917 god v Kazahstana, Dokumentı i Materiyalı, (Sost., F. N. Kireyev, P. A. Abdullina), Alma-Ata 1977. (Eser, belge neşridir)
• Abdirov, M. J., İstoriya Kazaçestva Kazahstana, Almatı 1994.
• Alaş Kozğalısı, (Kucattar men materialdar jınağı, Sevir 1901j.-celtoksan 1917j.) / Dvijeniye
• Alaş, (Sbornik dokumentov i Materialov, Aprel 1901 g.-dekabr 1917 g.),T. I, Almatı 2004. (Eser, belge neşridir)
• Alaş Orda (Sbornik Dokumentov), Sost. N. Martınenko, Alma-Ata 1992. (Eser, belge neşridir)
• Amanjolova, D. A., Kazahskiy Avtonomizm i Rossia, Moskva 1994.
• __________, Na İzlome. Alaş v Etnopolitikeçkoy İstorii Kazahstana, Almatı 2009.
• Bekmahanov, E., Kazahstan XIX. Ğasırdın 20-40 Jıldarında, Almatı 1994.
• Bekmahanova N. E., Mnogonatsianalnoye Naseleniye Kazahstana i Kirgizi v Epohu Kapitalizma (60-e godı XIX v..-1917 g.), Moskva 1986.
• Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, T. 3, 26, Moskva 1970, 1977.
• Bökeyhanov, A., Şığarmalar, Haz. M. Koygeldiyev, Almatı 1994. (Eser, belge neşridir)
• Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, T. I, Moskva 1957.
• Gürbüz, Y. E., Caught between Nationalism and Socialism: The Kazak Alash Orda Movement in Continuity, [Milliyetçilik ve Sosyalizm arasında: Kazak Alaş Orda Hareketinin Mücadelesinde Süreklilik], Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (basılmamış doktora tezi), Ankara 2007.
• Hayit, B., Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara 2004.
• İstoriya Bukeyevskogo Hanstva (1801-1852) (Sbornik Dokumentov i Materialov), Almatı 2002. (Eser, belge neşridir)
• İstoriya Kazahskoy SSR s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, T. IV, Alma-Ata 1977.
• İstoriya Kazahstana s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney (Oçerk), Almatı 2006.
• İstoriya Kazahstana s Drevneyşih Vremen do Naşih Dney, T. III, Almatı 2000.
• Kaharlı 1916 Jıl (Kujattarmen Materialdar Jınağı)/Groznıy 1916-y god (Dokumentov i Materialov), T. I, Almatı 1998. (Eser, belge neşridir)
• Kara, A., Türkistan Ateşi Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Mücadelesi, İstanbul 2002.
• Kenesarin, A., Sultanı Kenesarı i Sızdık, Haz. Ye. T. Smirnov, Alma-Ata 1992.
• Koygeldiyev, M., Alaş Kozğalısı, Almatı 1995.
• Kul-Muhammed, M., Alaş Bağdarlaması: Kıyanat pen Akikat / Programma “Alaş”: Falsifikatsiya i Deystvitelnosti, Almatı 2000.
• Kurat, A. N., Rusya Tarihi, Ankara 1987.
• Lenin, V. İ., Polnoye Sobraniye Soçineniy, T. 35, Moskva 1962.
• Lenin, V. İ., - Stalin, Yo. Dj., “Deklaratsiya Prav Narodov Rossii”, Pobeda Velikoy Oktyabrskoy Sotsioliçeskoy Revolutsii v Kazahstane 1917-1918 gg., Sbornik Dokumentov i Materialov, T. I, Alma-Ata 1957, s. 155-157.
• Materialı po İstorii Politiçeskogo Stroya Kazahstana, T. I, Alma-Ata 1960. (Eser, belge neşridir) Mihaylov, V., Velikiy Djut, Astana 2002.
• Natsionalno-Osvoboditelnaya Borba Kazahskogo Naroda pod Predvoditelstvom Kenesarı Kasımova, (Sbornik Dokumentov), Almatı 1996. (Eser, belge neşridir)
• Noveyşaya İstoriya Kazahstana, Sbornik Dokumentov i Materialov (1917-1939 gg.), (Sost. K. Karajanov, A. Takenov), T. I, Almatı 1998. (Eser, belge neşridir)
• Nurpeyisov, K., Alaş hem Alaşorda, Almatı 1995.
• Nurpeyisulı, K., Alaş Akikatı, Almatı 2010.
• Osmonov, O. Dj., İstoriya Kırgızistana (S drevneyşih vremen do naşih dney), Bişkek 2012.
• Sereda, N., Bunt Kirgizskogo Sultana Kenesarı Kasımova (1838-1847), Ural 1992.
• Sıdıkov, Ye., “Alaş Kalası Cane Ondağı Tarihi Orındar”, Alaştanu Meseleleri, I, Semey 2010, s. 147-175
• Şahmatov, V. F., Kazahskaya Pastbişçno-koçevaya Obşçina, Alma-Ata 1964.
• Togan, Z. V., Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul 1981.
• Togan, Z. V., Hatıralar, Ankara 1999.
• Ünal, F., Sultan Kenesarı, İstanbul 2010.
• Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya Revolyutsiya v Kazahstane (Letopis Sobıtiy), AlmaAta 1967. (Eser, belge neşridir)
• Yorulmaz, O., Kazak Türkleri ile Çarlık Rusyası Arasındaki Siyasi İlişkiler, Ankara 2013.