Osmanlı Vergi Uygulamalarına Bir Örnek: Oktruva Resmi

Yıl 2016, Cilt: 80 Sayı: 288, 531 - 546, 01.08.2016

Mehmet Süme

https://doi.org/10.37879/belleten.2016.531

Öz

Oktruva, şehirlere ticaret amacıyla getirilen her türlü eşyadan alınan vergi için kullanılan bir tabirdir. Menşei itibarıyla Avrupa ülkelerinde oktruva denilen bu vergiye Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında bac daha sonra ise duhuliye adı verilmiştir. Bacresminin uygulamaya konulması devletin kuruluşu ile başlar. İlk Osmanlı kroniklerinden olan Aşıkpaşazade ve Mehmet Neşri tarihlerinde verilen bilgilere göre Osman Gazi’nin ilk tahsil ettiği vergi bac yani oktruva resmidir. Bu resm Osmanlı Devleti’nde belediye teşkilatı kuruluncaya değin ticarete konu olan belde yöneticileri tarafından tahsil edildi. 1857’de Beyoğlu’nda belediye teşkilatının kurulması ve 1868’de İstanbul’un on dört belediye dairesine ayrılması oktruva uygulamalarında bir dönüm noktası oldu. Belediyelerin önemli gelir kalemlerinden biri olan oktruva resmi daha sonraki yıllarda hazırlanan bütün belediye kanunlarında yer aldı. Osmanlı ülkesinde ticaret yapan ve kapitülasyonlardan yararlanan Avrupalı tüccarların oktruva vergisini vermekten kaçınmaları çoğu zaman Osmanlı Devleti ile Avrupa ülkeleri arasında sorun oldu. 24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nda kapitülasyonların kesin olarak kaldırılmasıyla oktruva uygulamasına getirilen bütün sınırlılıklar kaldırıldı.

Anahtar Kelimeler

Oktruva, Bac, Duhuliye Resmi, Vergi, Gümrük, Belediye

A Sample of Ottoman Tax Implementations: The Octroi Tax

Öz

Octroi is a term which is used in the meaning of a tax imposed on all types of goods brought to cities with the purpose of trade.The tax was called “octroi” in Europe and the term comes from Europe, but in the foundation years of OttomanState “bac” -at a future date “duhuliye”- was called for the “octroi” term. Implementation of bac starts with the foundationof the state. In Aşıkpaşazade and Mehmet Neşri’s books, Osman Gazi imposed the first “bac” which means octroi. Foundation of municipality at Beyoğlu in 1857 and division of İstanbul within 14 municipal officials was a turning point in octroi implementations. Octroi tax which was an important source of income for municipalities took place in all municipality laws which were prepared at a future date. European tradesmen who traded in the Ottoman State and benefited from capitulations didn’t want to pay the octroi tax, so this tax was a problem between the Ottoman State and European countries many times. The capitulations were lifted precisely with the Treaty of Lausanne (July 24, 1923), so all restraints on octroi were lifted.

Anahtar Kelimeler

Octroi, Bac, Duhuliye Resmi, Tax, Customs, Municipality

Kaynakça

• Abdurrahman Vefik Sayın, Tekâlif Kavaidi (Osmanlı Vergi Sistemi) Maliye Bakanlığı APK Yayınları, Ankara, 1999.
• Ana Britanica, C.17, Ana Yayıncılık, İstanbul, 2004. s. 73.
• Aşıkpaşaoğlu Tarihi, Hazırlayan: A. Nihal Atsız, KBY. Yayınları, Ankara, 1985.
• Babacan, Hasan, “Milli Mücadelenin Gelir Kaynaklarından Oktruva Vergisi ve Isparta’da Uygulanması” Arayışlar, S. I. Isparta 1999, ss.113-122.
• BCA. (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi) Nr. 490/01-1238-1231.
• BOA. (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) MV. Nr. 18/61, s.1,2 (5 Receb 1304/30 Mart 1887).
• BOA. A. MKT. MHM. Nr. 490/20 s. 1 (7 Şevval 1303/9 Temmuz 1886).
• BOA. A. MKT. MHM. Nr.1377 / 37 (12 Safer 1303 / 20 Kasım 1885).
• BOA. C. DRB. Nr. 45/ 2243 ( 29 Zi’l-kade/1166 /27 Eylül 1753).
• BOA. C. ML. Nr. 38/1718 (17 Muharrem 1174 / 29 Ağustos 1760).
• BOA. C. ML.Nr. 39/ 1773 ( 19 Zi’l-kade 1178 / 10 Mayıs 1765).
• BOA. C. TZ. Nr. 125 / 6235 ( 29 Cemaziye ‘l evvel 1171 / 8 Şubat 1758).
• BOA. C.EV. Nr. 13/640 (25 Şevval 1208/ 24 Mayıs 1794).
• BOA. CML. Nr. 171/ 7212 ( 26 Cemaziye’l-evvel 1128/18 Mayıs 1716).
• BOA. CML. Nr. 58 /2669 ( 19 Zi’l-kade 1209 / 7 Haziran 1795).
• BOA. DH. İD. Nr. 40-2/ 13 s.1 (27 Ramazan 1331/ 5 Şubat 1913).
• BOA. DH. İD. Nr.40-2/13 s. 2. (27 Rebi’ül-evvel 1331/6 Mart 1913).
• BOA. DH. MKT. Nr. 2440 / 116 (27 Şevval 1318 / 17 Şubat 1901).
• BOA. DH. MKT. Nr. 2485/44 (27 Muharrem 1319/ 16 Mayıs 1901).
• BOA. DH. MKT. Nr. 569/41 (28 Cemaziye’l-evvel 1320/2 Eylül 1902).
• BOA. DH. UMVM. Nr. 149 / 19 (2 Muharrem 1333 / 20 Kasım 1914) .
• BOA. DH. UMVM.Nr. 108 /32 ( 6 Ramazan 1333 / 18 Temmuz 1915).
• BOA. DH. UMVM. Nr.148 / 19 (2 Muharrem 1333/20 Kasım 1914).
• BOA. HR. TO. Nr. 199/73, s.1 (15 Haziran 1862).
• BOA. TŞRBNM. Nr. 26/37 (19 Safer 1281/24 Temmuz 1863).
• BOA. Y.MTV. Nr. 200/70 (202 Zi’l-kade 1317/ 22 Mart 1900).
• BOA. Y.MTV. Nr. 202/158 (9 Muharrem 1318/9 Mayıs 1900).
• Çağatay, Neşet, “Osmanlı İl Kanunnamelerinden Örnekler” A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 2. S. 2-3 Ankara 1994, ss. 338-352.
• Ergin, Osman Nuri, Mecelle-i Umur-ı Belediyye, C.1 Yayın Yönetmeni Cengiz Özdemir, İBB Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1995.
• Ertürk, Ahmet Çetin, Fransızca-Türkçe, Türkçe-Fransızca Sözlük, Ankara, 2002.
• İpşirli, Mehmet, “Bilâd-ı Selâse”, DİA., C.6, İstanbul, 1992, ss. 151-152.
• İstanbul Ticaret Odası İktisat Komisyonu Tarafından Tanzim Edilen Rapor, 29 Kanun-ı Sani 1340-26 Teşrin-i Sani, 1340-1924 Osmanlıcadan çeviren: Aynur Karayılmazlar, Sadeleştiren: Ekrem Karayılmazlar, İTO Yayınları, İstanbul, 2006.
• Köprülü, Mehmed Fuad, “Bac”, İ.A. C.2. İstanbul, 1979, ss. 187-190.
• Kütükoğlu, Mübahat S., Osmanlı- İngiliz İktisâdî Münâsebetleri I (1580-1838), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1974.
• Neşri Tarihi, Hazırlayan: M. Altay Köymen, KBY. Yayınları, C. I, Ankara, 1983.
• Süleyman Sudi, Osmanlı Vergi Düzeni (Defter-i Muktesid), Hazırlayan: Mehmet Ali Ünal, Fakülte Kitapevi, Isparta, 2008.
• Sanayi Kongresi Raporlar Zabıtlar, Neşreden: Milli İktisat ve Tasarruf Cemiyeti Umum Merkezi, ASO Yayınları, Ankara, 2008.