Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi Şehir-İçi Hanları Üzerine Değerlendirme

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 286, 877 - 900, 01.12.2015

Evindar Yeşilbaş

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.877

Öz

Araştırmalarımız, Diyarbakır’ın Osmanlı yönetimine geçtiği dönemden, Cumhuriyet dönemine kadar kentte bulunan hanların mimari özellikleri ve şehrin yoğun ticaret potansiyelinin tespitini konu almıştır. Diyarbakır’da Osmanlı Döneminde adı bilinen 25 hanın mevcut olduğu tespit edilmiştir. Bu hanlardan 4 tanesi, günümüze kadar tamamen veya kısmen ulaşmış hanlardan, yalnız dokuzunun yeri mevcut yayın, arşiv belgelerinden yararlanılarak tespit edilebilmekte, diğerlerinin ise adlarından başka bilgiye rastlanmamaktadır. Eserlerin plan, dış kütle, iç görünüş ve malzeme bakımından Osmanlı geleneğine bağlı kaldığı, fakat ekseriyetle bölgesel karakteristikler sergilediği de anlaşılmıştır. Eserlerin örtü sisteminde ahşap kirişlemeli düz tavan, kubbeyle beraber beşik, çapraz ve aynalı tonoz çeşitlemeleri uygulanmıştır. Kubbe geçişleri ise genellikle tromplarla sağlanmıştır. Diyarbakır ticaret binalarında inşa malzemesi çoğunlukla koyu renk bazalt taşı, kesme tekniğiyle kullanımının yanı sıra beyaz veya sarımsı kireç taşıyla alternatif nöbetleşe kullanılmasıyla meydana gelen almaşık örgü tekniği ile de kullanılmıştır. Yapılarda dönemlerinin karakteristiklerini sergileyen süsleme programlarına belli ölçülerde yer verildiği görülmüştür. Abartıdan uzak yalın bir süsleme programı içinde bitkisel, geometrik ve kısmen de yazıdan oluşan düzenlemeler konu edinmiştir. Çok sayıda ve farklı türdeki eserlerle zengin bir mimari dokuya sahip Diyarbakır’da, hem bölgesel hem de uluslararası ticaret ağı içinde ticaretin sağlam koşullarda ve güvenilir bir şekilde devlet eliyle ilerlemesi için çok sayıda binanın inşa edildiğini, ancak bazılarının çeşitli tahribat, bilinçsiz müdahaleler ve bir takım ilavelerle asli özelliklerini büyük ölçüde yitirdiklerini, bazılarının da bakımsız bırakıldıkları ortaya çıkarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Osmanlı, Mimari, Ticaret, Şehir-içi hanı

Evaluation on Khans of the Ottoman Period in Diyarbakır

Öz

Our research is about Diyarbakır’s architectural features and the city’s busy trade potential between the period of the Ottoman rule of Diyarbakir and the Republican term. It was found that there were 25 caravansaries that were known their name in Diyarbakir until the period of Ottoman. Only four of these caravansaries reached completely or partially up to now; when it comes to the location, only nine of them could be identified by archival documents; there was no information about the other structures except their names. The planning , the external mass, the internal appearance and the material used in these architectures remain connected with the Ottoman tradition, but they mainly exhibit regional characteristics. According to our data, all the inns which we identified their planning styles, were built by doing some user spaces around a courtyard. The flat roofs with wooden girder, the crib with a dome, mirrored and cross vaults were applied variations. The dome transitions were provided by squinches. Diyarbakır trade buildings were mostly made of dark basalt stone in cutting method as well as white or yellowish lime that were ordered alternatively. It was concluded that the structures had decoration styles exhibiting characteristics of their period to a certain extent. The simple decoration style away from exaggeration was in floral, geometric, and partly written arrangements. It was found that in Diyarbakır which has a rich architecture with numerous and different types of structures, several buildings were built by state for the progress of trade in both regional and international trade network in reliable ways and stable conditions; however, some of these structures lost their essential features because of several damages, unconscious interventions and some additions while some others were neglected.

Anahtar Kelimeler

Diyarbakır, Ottoman, Architecture, Commerce, Public House

Kaynakça

• Acun, Hakkı (Ed.), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları, Ankara 2007.
• Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999.
• Ainsworth, William Francis, Travels and Researches in Asia Minor, Mezopotamia, Chaldea and Armenia, V.I-II, London, 1842.
• Akbulut, İlhan, Diyarbakır, Diyarbakır 1998.
• Akozan, Feridun, “Türk Han ve Kervansarayları”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri I, İstanbul 1963, s. 133-167.
• Aktepe, Münir, “İzmir Hanları ve Çarşıları Hakkında Ön Bilgi”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 25, İstanbul 1971, s. 105-154.
• Altun, Ara, “Behram Paşa”, İslam Ansiklopedisi, C.5, İstanbul 192, s. 356-357.
• Andreasyan, Hrand Der, Polonyalı Simeon’un Seyahatnamesi, İstanbul 1964.
• Atay, Çınar, Kapanan Kapılar İzmir Hanları, İzmir 2003.
• Ayverdi, E. Hakkı, Osmanlı Mi’marisinde Fatih Devri, 855-886/ 1451-1481, C. III, İstanbul 1973.
• Osmanlı Mimarisinin İlk Devri, I, İstanbul 1966.
• Baran, Mine, “Osmanlı Dönemi Diyarbakır Hanları’nda Yöresel ve Mimari Üslup”, II. Uluslar Arası Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Diyarbakır Sempozyumu (Diyarbakır, 15- 17 Kasım 2006), Bildiriler, C.II, Ankara 2008, s. 557-569.
• Baş, Gülsen, Diyarbakır’daki İslami Dönem Mimarisinde Süsleme (T.C. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2006.
• Bay, Emre, Diyarbakır Hanları, (T.C. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1990.
• Berchem, Max Van, Arabische Inschriften aus Armenien und Diyarbekr, Berlin 1907.
• Berchem, Max Van - Strzygowski, Josef - Bell, Gertrude L., Amida, Heidelberg 1910.
• Beşbaş Nermin - Denizli, Hikmet, Türkiye’de Vakıf Abideler ve Eski Eserler III, Ankara 1983.
• Beysanoğlu, Şevket, Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, (3. Baskı), C.I-II, Ankara 1998.
• “Kuruluşundan Günümüze Kadar Diyarbakır Tarihi”, Diyarbakır: Müze Şehir, İstanbul, 1999, s. 38-80.
• Bütün Cepheleriyle Diyarbakır, İstanbul 1963.
• Bilici, Z. Kenan, Kastamonu’da Türk Devri Mimarisi ve Şehir Dokusunun Gelişimi (18. Yüzyıl Sonuna Kadar), (T.C. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1991.
• Bizbirlik, Alpay, 16. Yüzyıl Ortalarında Diyarbekir Beylerbeyliği’nde Vakıflar, Ankara 2002.
• Bruinessen, Martin Van - Boeschoten, Hendrik, (Çev: T. Güney), Evliya Çelebi Diyarbekir’de, İstanbul 2003.
• Buckingham, James Silk, Travels in Mezopotamia, London 1827.
• Cantay, Gönül, Anadolu’da Osmanlı Devri Kervansaraylarının Gelişimi (T.C. İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Türk ve İslam Sanatları Kürsüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1972.
• Cebe, Mehmet, Diyarbakır Sülüklü Han’ının Sağlıklaştırılıp Değerlendirilmesi, T.C. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2002.
• Cezar, Mustafa, Tipik Yapılariyle Osmanlı Şehirciliğinde Çarşı ve Klasik Dönem İmar Sistemi, İstanbul 1985.
• Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classical Period and The Ottoman Construction System, İstanbul 1983.
• Cuinet, Vital, La Turque d’Asie,C.II, Paris 1891.
• Çerkez, Murat, Merzifon’da Türk Devri Eserleri (T.C. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2005.
• Çetintaş, Sedat, Türk Mimari Anıtları, Osmanlı Devri, Bursa’da İlk Eserler, İstanbul 1946.
• Demiriz, Yıldız, Osmanlı Mimarisi’nde Süsleme, I, Erken Devir (1300-1453), İstanbul 1979.
• Denizli, Hikmet, Sivas Tarihi ve Anıtları, Sivas 1998.
• Dündar, Abdülkadir, Kilis’teki Osmanlı Dönemi Mimari Eserleri, Ankara 1999.
• Erdmann, Kurd, Das Anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts, Band I-II, Berlin 1961.
• Ersoy, Bozkurt, “Ankara Çengel Hanı”, Kültür ve Sanat, S.3/11, Ankara1991, s. 56-59. , İzmir Hanları, Ankara 1991.
• “Ankara Hasan Paşa Hanı (Sulu Han)”, Ankara Dergisi, C.1, S.3, Ankara 1992, s. 39- 52.
• “Diyarbakır Deliller Hanı”, Kültür ve Sanat, Ankara 1995, S. 28, s. 21-23.
• “Osmanlı Şehir-İçi Hanları-Plan Tasarımı ile Cephe ve Malzeme Özellikleri”, Sanat Tarihi Dergisi, C.VII, İzmir 1994, s. 75-97.
• Erzen, Jale, Mimar Sinan. Estetik Bir Analiz, İstanbul 1996.
• Evliya Çelebi, (Sad: Y. Dağlı- S. A. Kahraman), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C.I, İstanbul 2001.
• Eyice, Semavi, “Elçi Hanı”, T.C. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 24, İstanbul 1970, s. 93-130.
• Fırat, Nurcan İnci, “Kervansaray ve Hanların Otel Olarak Değerlendirilmesi”, Kültür ve Sanat, Ankara 1990, S. 7, s. 46-52.
• Gabriel, Albert, Monuments Turcs D’Anatolie, Tome II, Paris 1934.
• Voyages Archéologiquesdans la Turquie Oriantale, Paris 1940.
• Görür, Muhammet, Beylikler Dönemi Mimarisinde Taş Süsleme (1300-1453), (T.C. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 1999.
• Göyünç, Nejat, “Eski Malatya’da Silahdar Mustafa Paşa Hanı”, T.C. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.1, İstanbul 1970, s. 63-92.
• Göyünç, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara 1991.
• Gündüz, Sema, “Hanlar”, Birecik, Halfeti, Suruç, Bozova İlçeleri ile Rumkale’deki Taşınmaz Kültür Varlıkları, (ed. Aynur Durukan), Ankara 1999, s.127-129.
• Güneli, Zülküf- Kejanlı, Türkan, “Diyarbakır Osmanlı Dönemi Mimari Yapılarından Günümüzde Ayakta Kalan Hanlar ve Özellikleri”, Diyarbakır: Müze Şehir, İstanbul 1999, s.253-257.
• Güran, Ceyhan, Türk Hanlarının Gelişimi ve İstanbul Hanları, İstanbul 1978.
• İlhan, M. Mehdi, “1518 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre Amid Sancağında Tımar Dağılımı”, T.C. İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.XXII, İstanbul 1982, s. 85-100.
• “XVI. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır Şehrinin Nüfusu ve Vakıfları: 1518 ve 1540 Tapu Tahrir Defterlerinden Notlar”, T.C. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XVI, S. 26, Ankara 1999.
• Amid (Diyarbakır): 1518 Detailed Register, Ankara 2000.
• İlter, İsmet, Tarihi Türk Hanları, Ankara 1969.
• Karamağaralı, Haluk, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları”, Önasya, C.VI, S.61-62, Ankara 1970, s. 4-5.
• Karaca, Nursel, Seyahatnamelere Göre Diyarbakır’ın Osmanlı Dönemi Mimari Dokusu Üzerine Bir Değerlendirme, (T.C. Van Yüzüncüyıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), Van 2010.
• Kejanlı, Türkan, “Diyarbakır Hanları ve Kervansarayları”, I. Uluslararası Nebiler, Sahabiler, Krallar ve Azizler Kenti Diyarbakır Sempozyumu (25-27 Mayıs 2009), Ankara 2010, s. 383-394.
• Kılcı, Ali, “Diyarbakır’ın Vakıf Mimari Eserleri ve Vakıfları Üzerine Bazı Notlar”, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, Diyarbakır 2011.
• Kirch, Max, Von Berlin nach Ispahan, Berlin-Leipzig 1927.
• Korkmaz, Mustafa, Şer’iyye Sicillerine Göre 1824-1834 Yıllarında Diyarbakır’da Sosyal, İktisadi Tarih (T.C. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1988.
• Köprülü, İ., “Deliller Hanı’nın Otel Olarak Düzenlenmesi”, Vakıf Haftası, V, Ankara 1987, s. 71-83.
• Kurt, Yılmaz, “ XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbekir Eyaleti’nde Sanayi ve Ticaret”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, S.5, İzmir 1990, s.191-229.
• Kuyulu, İnci, “Anadolu Selçuklu Kervansarayları ile Orta Asya Kervansaraylarının Karşılaştırılmasına Yönelik Bir Deneme”, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Dergisi, VIII, İzmir 1996, s.51-78.
• Madran, Emre - Bakırer, Ömür, “Ankara Kent Merkezinde Özellikle Hanlar ve Bedestenin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi”, Tarih İçinde Ankara I, Ankara 2000, s.105- 128.
• Mülayim, Selçuk, Değişimin Tanıkları, İstanbul 1999.
• Naumann, Edmund, Vom Goldnen Horn zu den Quellen des Euphrat, MünchenLeipzig 1893.
• Nayır, Zeynep, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), İstanbul 1975.
• Niebuhr, Carsten, (Yay. Haz. Herbert Scurla), Reisen im Orient: Berichte deutscher Forscher aus dem 18. Und 19. Jahrhundert, Berlin 1961, 2. Baskı.
• Ögel, Semra, Anadolu Selçukluları’nın Taş Tezyinatı (2. Baskı), Ankara 1987.
• Öney, Gönül, Ankara’da Türk Devri Dini ve Sosyal Yapıları, Ankara 1971.
• Özbek, Yıldıray, Osmanlı Beyliği Mimarisinde Taş Süsleme, Ankara 2002.
• Özçoşar, İbrahim, 315 numaralı Hicri 1155/1741-1742 tarihli Diyarbakır Şer’iyye Sicilinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (T.C. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Diyarbakır 2000.
• Özdemır, Hatice, Bergama’da Türk İslam Mimarisi, İzmir 2009.
• Özdeş, Gündüz, Türk Çarşıları, Ankara 1954.
• Özer, Mustafa, Tire’deki Ticaret Yapıları (T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1992.
• Trabzon Hanları, (T.C. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi, Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü, Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1989.
• Özergın, M. Kemal, “Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları”, T.C. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, C.XV, S.20, İstanbul 1965, s. 141-170.
• Özkarcı, Mehmet, “Gaziantep’de Dört Han”, Vakıflar Dergisi, S. XXVI, Ankara 1997, s. 301.
• “Gaziantep’de Üç Han”, Osmanlı Döneminde Gaziantep Sempozyumu (Gaziantep, 22 Ekim 1999), Gaziantep 2000, s.243–268.
• Öztürk, F., Gaziantep Hışva ve Anadolu Hanı, (T.C. Ankara Üniv. D.T.C.F. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Bölümü Yayınlanmamış Lisans Tezi), Ankara 1989.
• Palalı, İlhan, Diyarbakır Vilayeti Salnamelerine Göre Maarif (1292-1323) (T.C. Ankara Üniversitesi, Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 1987.
• XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Diyarbakır (Vilayet Salnameleri ve Mahalli Kaynaklara Göre) (1869-1905) (T.C. İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi), Malatya 1999.
• Rogers, J. Michael, “Royal Caravansarays and Royal Inscriptions in Seljuk Anatolia”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi (Prof. Albert Louis Gabriel Özel Sayısı), Ankara 1978, s.397-432
• Schweiger Lerchenfeld, A.F.V., Der Orient, Wien-Pest-Leipzig 1882.
• Sözen, Metin, Diyarbakır’da Türk Mimarisi, İstanbul 1971.
• Sunay, Serkan, Tokat Şehir-İçi Hanları (T.C. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2003.
• Tavernier, Jean Baptiste, Les Six Voyages de Jean Babtiste Tavernier en Turkue,en Perse et aux İndes, Tome. I- IV, Paris 1679.
• Tellioğlu, Ömer ve diğerleri, Salname-i Diyarbekir (Diyarbekir Salnameleri), 5 cilt, İstanbul 1999.
• Texier, Charles, Description de l’Armenie, la Perse et la Mesopotamie, Tome I-II, Paris 1842-1852.
• Tuncer, O. Cezmi, Diyarbakır Evleri, Ankara 1999.
• Ülgen, A. Saim, (Yay. Haz: F. Yenişehirlioğlu; E. Madran), Mimar Sinan Yapıları, C.2, Ankara 1989.
• Yavuz, A. Tükel, “Beypazarı Sulu Han”, III. Eyüp Sultan Sempozyumu (İstanbul 28-30 Mayıs 1999) Tebliğleri, İstanbul 2000, s.58-93.
• “Osmanlı Döneminde Diyarbakır Hanları”, Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi, Diyarbakır 2011, s. 141-185.
• Yeşilbaş, Evindar, Diyarbakır’da Osmanlı Dönemi Ticaret Mimarisi, T.C. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2013.
• Yıldız, Abdulvahap, 135/313 Nolu Şer’iye Siciline Göre 1135/1722-1213/1798 Yıllarında Amid Diyarbakır Sancağında Sosyal ve Ekonomik Durum (T.C. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa 1994.
• Yılmazçelik, İbrahim, “Şer’iye Sicillerinin Toplu Kataloğuna Doğru Diyarbakır Şer’iye Sicilleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, S.90, İstanbul 1994, s. 41-62.
• “Amid Sancağı (1567 Tarihli Tapu Tahrir Defterine Göre)”, Osmanlı Araştırmaları /The Journal Of Ottoman Studies, S. XVI, İstanbul 1996, s. 121-162.
• “XVIII. Yüzyıl ile XIX. Yüzyılın İlk yarısında Diyarbakır Eyaletinin İdari Yapısı ve İdari Teşkilatlanması”, Haçlı Seferlerinin 900’üncü Yıldönümünde Uluslararası Selahaddin-i Eyüzyılubi Sempozyumu (Diyarbakır, 23-24 Kasım 1996), Diyarbakır 1997, s.161-179.
• “XVIII. Yüzyıl’da Diyarbakır Eyaleti’nin İdari Yapısı”, Askeri Tarih Bülteni, S.19/36, Ankara 1994, s. 135-142.
• Diyarbekir Şer’iyye Sicilleri (katalog ve fihristleri), Ankara 2001.
• “Osmanlı Hakimiyeti Süresince Diyarbekir Eyaleti’nin İktisadi ve Sosyal Durumu”, Diyarbakır: Müze Şehir, İstanbul 1999, s. 471-511.
• XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara 1995.