Abbasîler Döneminde Yahudilerin Yüksek Din Eğitim Kurumları: Yeşivalar

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 286, 847 - 876, 01.12.2015

Nuh Arslantaş

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.847

Öz

Yahudiler tarih boyunca yaşadıkları acı tecrübelerden sonra cemaat olarak varlıklarını devam ettirmek için eğitim faaliyetlerine önem vermişlerdir. Yahudilerde yüksek din eğitiminin verildiği yeşivalar, İslam öncesi dönemde kurulmuştu. Abbasîler döneminde Irak’ta Sura ve Pumbedita, Filistin’de ise kendi adı ile anılan (Filistin Yeşivası) yeşiva, herhangi bir engelle karşılaşmaksızın faaliyetlerine devam etmiştir. Yeşivalar ekonomik ihtiyaçlarını kendilerine bağlı cemaatlerden gelen aidât ve bağışlarla sürdürmüşlerdir. Yahudiler arasında yeşivalara yardım etmek, ayakta olduğu dönemde Bet ha-Mikdaş’a (Süleyman Mabedi) yapılan yardım kadar sevap kabul edilmiştir. Bu kurumlara yardım yapanlar ise yeşivalar tarafından günümüzdeki “fahri doktora”ya benzer, çeşitli payelerle ödüllendirilmişlerdir. Yeşivaların idarî görevi yanında din adamı yetiştirme, halkı eğitme, akademik çalışmalar yapma ve değişik cemaatlerden gelen sorulara fetvalar (responsa) verme gibi başka görevleri de vardı. Yeşivada eğitim-öğretimin planlanması ve uygulanması, gaonların yetkisindeydi. Yeşivalardan mezun olan öğrenciler ise cemaat hizmetlerinde din adamı ya da idareci olarak istihdam edilirlerdi. Abbasîler döneminde Kudüs’te Karaîlere ait bir yeşiva mevcuttu. Selçuklular’ın Kudüs’e hakim olmasından sonra (1071) kapanan yeşivada sadece İslam dünyası değil, başta Bizans olmak üzere dünyanın değişik bölgelerinde yaşayan Karaî cemaatleri için de din adamı yetiştirilmiştir. Yahudilerin dinî ve etnik kimliklerini kaybetmeksizin tarih boyunca varlıklarını sürdürmesinde yeşivaların büyük katkısı vardır. Bu kurumlardan yetişen öğrenciler cemaatlere hizmet yanında kendi dinî anlayışlarını geniş coğrafyaya yayma imkânı da elde etmişlerdir.

Anahtar Kelimeler

Abbasîler, Yahudiler, Karaîler, Yahudi Tarihi, Karaî Tarihi, Yahudi Eğitim Kurumları, Yahudi Akademileri, Karaî Akademisi, Yeshivas, Eğitim Tarihi

Institutions of Jewish Higher Religious Education in Abbasid Period: The Yeshivas

Öz

Due to painful experiences throughout history, Jews gave high importance to educational activity to keep their existance as a community. Yeshivas, where higher religious education was taught, were established in pre-Islamic period. During the Abbasid Period, Yeshivas of Sura and Pumbeditha in Iraq and Yeshiva of Palestine continued their activities without any obstacles. Yeshivas provided their economical expenses with the donations of the people affiliated. Help to yeshivas was considered among Jews a good deed, as same as help to the Temple of Solomon, when it still was. The donors to educational institutions were awarded with various pillars, such as honorary doctorate or something similar of today. Besides of administrative task, yeshivas had others such as training for clergy, educating people, pursuing academic studies, replying (responsa) to questions of different Jewish communities and etc. The Gaons were the authority in the planning and implementation in yeshivas. Students who graduated from yeshivas were employed as a clergyman or director in community services. In Abbasid period there was a yeshiva in Jerusalem which belonged to Karaites too. Here students were educated as clergymen for Karaite communities who lived in different places of the world, mainly in Byzantium. This yeshiva was closed after Saljuks domination on Jerusalem (1071). Yeshivas have great influence for the Jews throughout history, surviving them from loosing their religious and ethnic identity. Students from the yeshivas had opportunity to spread their religious understandings in wide geography, besides the religious service to communities.

Anahtar Kelimeler

Abbasids, Jews, Karaites, History of the Jews, Educational Institutions of the Jews, Jewish Academies, Karaite Academy, Yeshivas, History of Education

Kaynakça

• Ahima’ets ben Paltiel (1017-1060), Sefer Yuhasin ןיסחוי רפס [The Chronicle of Ahima- az] [Şecere Kitabı], nşr. ve notlarla İng. trc. Marcus Salzman, New York 1966.
• Akpınar, Cemil, “İcâzet”, DİA, XXI, 393-400. Amram (ben Şeşna) Gaon (ö. 871), Seder ןואג םרמע 'ר רודס [Amram Gaon’un Dua Ki- tabı], Part I, Hebrew text with Critical apparatus trans. with notes and Int. by David Hedegard, Motala 1951; Part II, The Order of Sabbath Prayer, Text edition with English trans. and Int. by Av Tryggve Kronholm, Centraltryckeriet: Boras 1974.
• Ankori, Zvi, Karaites in Byzantium, the Formative Years, 970-1100, New York 1957. , “The Correspondence of Tobias ben Moses the Karaite of Constanti- nople”, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, eds.
• Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Press: New York 1959, ss. 1-38.
• Arslantaş, Nuh, Emevîler Döneminde Yahudiler, Gökkubbe yayınları: İstanbul ,İslam Toplumunda Yahudiler, Abbasî ve Fatımî Dönemi Yahudilerinde Hukukî, Dinî ve Sosyal Hayat, İz Yayıncılık: İstanbul 2008. ,Yahudilere Göre Hz. Muhammed ve İslâmiyet, İbranîce Tarih Kitapları Açısından
• Bir İnceleme, İz Yayıncılık, İstanbul 2011. , “İslami Dönemde (638-1099) Filistin’e Yahudi Göçü: ‘Aliya”, TTK Bel- leten 274 (Aralık 2011), ss. 641-689. , “Orta Çağ Yahudi Cemaatlerinin Dinî ve İdarî Merkezi Olarak Bağ- dat”, İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum 7-9 Kasım , MÜİF Vakfı Yayınları, İstanbul 2011, ss. 319-345.
• Ashtor, Eliyahu, [Strauss], “Sifrut ha-Geonim ha-Rişonim ve ha-Gemara תורפס ארמגהו םינושארה םינואגה” [Erken Dönem Gaonlarının Eserleri], Mahanayim 57 (1960- ), ss. 111-114.
• “Kavim li-Dmuta şel ha-Kehila ha-Yahudit be-Mıtsrayim be-Yemey ha-Beynayim םייניב-ימיב םירצמב תידוהיה הליהקה לש התומדל םיווק” [Ortaçağ Mısırı’ndaki Yahudi Cemaatlerinin Bazı Hususiyetleri], Tsiyon 30 (1965), s. 61-78; 128-154.
• Assaf, Simha, Tekufat ha-Geonim ve Sifruteha, Hartza’ot ve Şi’urim פפסו םינואגה פוקת ת םירועישו תואצרה התור [Gaonluk Dönemi ve Edebiyatı], nşr. Mordehay Margoliot, Yeruşa- layim 1955.
• “Kovets şel İgerot Rav Şmuel ben ‘Ali ve Bene Doro ''ר תורגא לש ץבוק ורוד ינבו ילע ןב לאומש” [Rav Şmuel b. Ali ve Muasırlarının Mektuplarının Derlemesi], Tarbits 1 (1929-30), I, 102-130; II, 43-84.
• Baron, Salo Wittmayer (1895–1989), A Social and Religious History of the Jews, I-XI
• Columbia University Press: New York 1957.
• Bashan, Eliezer, “Sura”, EJd, XV, 521-523. Beer, Moshe, “Academies in Babylonia and Erez Israel”, EJd, II, 199-205. , “Rava-Amora”, EJd, XIII, 1579-1581.
• Beer, Moshe-Eliezer Bashan, “Pumbedita”, EJd, XIII, 1384-86.
• Brody, Robert, The Geonim of Babylonia and the Shaping of Medieval Jewish Culture, Yale University Press: New Haven and London 1998. , “le-Hidat şel Seder Rav Amram Gaonןואג םארמע רדס לש תדיחל” [Amram
• Gaon’un Seder’inin Muamması], Kneset Ezra Sifrut ve Hayyim ba-Bet ha-Kneset, Esofot Maamarim Mogeşet le-Ezra Fleischer, eds. S. Elizur-M.D.Herr-G.Shaked-A.Shinan, Ye- ruşalayim 1994, ss. 21-34.
• Buhl, Fr., “Tedmür”, İA, XII/I, 112-114. Cohen, Mark R., Jewish Self-Government in Medieval Egypt, The Origins of the Office of Head of the Jews, Princeton New Jersey 1980.
• Çağatay, Neşet, İslam Dönemine dek Arap Tarihi, TTK Basımevi: Ankara 1989.
• Ephrat, Daphna-Yaakov Elman, “Orality and the Institutionalization of Tra- dition: the Growth of the Geonic Yeshiva and the Islamic Madrasa”, Transmitting Jewish Traditions: Orality, Textuality, and Cultural Diffusion, eds. Yaakov Elman-Israel Gershoni, Yale University Press: New Haven-London 2000, ss. 107-137.
• Fawzi, S., “The Jewish Academy in Abbasid Iraq: Jewish Cultural and Spiritual Life”, SMJR 1 (1993), ss. 189-204.
• Gafni, Isaiah, “‘al Deraşot be-Tsibur be-Bavel ha-Talmudit: ha-Pirke תושרד לע הקרפה ,תדומלת ה לבבב רוביצתב”” [Talmudik Dönem Babili’nde Halka Yönelik Veri- len Vaaz: Pirke], Kneset Ezra Sifrut ve Hayyim ba-Bet ha-Kneset, Esofot Maamarim Mogeşet le-Ezra Fleischer, eds. S. Elizur-M. D. Herr-G.Shaked-A.Shinan, Yeruşalayim 1994, ss. 121-130.
• Gil, Moshe, Documents of the Jewish Pious Foundations from the Cairo Geniza, Leiden: E.J. Brill 1976.
• Erets-Yisrael bi’Tkufat ha-Müslimit ha-Rişonaתימילסומה תפוקתב לארשי-ץרא הנושארה [İlk İslamî Dönemde Filistin], I-III, Yeruşalayim 1983. be-Malhut Yişmael bi’Tkufat ha-Geonim םינואגה תפוקתב לאעמשי תוחלמב [Gaon- luk Döneminde Müslüman Hakimiyetinde (Yahudiler)], I-IV, Yeruşalayim 1997. , “‘Aliya ve ‘Aliya le-Regel bi-Tkufat ha-Kivuş ha-Müslimi ha-Rişona
• (638-1099) הנושארה ימלסומה שוביכה תפוקתב לגרל-היילעו היילע” [İslamî Dönemde (638- ) Yahudilerin Kudüs’e Hac ve Ziyaret Yolculukları], Catedra 8 (1978), ss. 123-146. , “The Jewish Community”, The History of Jerusalem, The Early Muslim
• Period 638-1099, ed. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, ss. 163
• Ginzberg, Louis, Geonica, I, 2nd edition Hermon Press: New York 1968.
• Goitein, Şlomo Dov, A Mediterranean Society, I-V, Berkeley: University of Califor- nia 1967-1988.
• “Minority Selfrule and Government Control in Islam”, SI 31 (Memoriae J. Schacht Dedicato), ss. 101-116. , “The Social Services of the Jewish Community as Reflected in the Ca- iro Geniza Records”, JSS 26 (1964), ss. 3-22; 67-85. , “Roş Yeşivat Erets-Yisrael ke-Roş ha-Yahudim be-Medina ha-Fatımit
• Mismahim ‘Ararvim al ha-Geonot ha-Yisraelit םידוהיה שארכ לארשי-ץרא תבישי שאר תילארשיה תונאגה לע םיבררע םיחמשמ ,תימיטפ הנידמב” [Fatımîler Zamanında Yahudilerin Başı Olarak Filistin Gaonu], Erets-Yisrael 10 (1970-1071), ss. 100-113. , “Religion in Everyday Life as Reflected in the Documents of the Cairo
• Geniza”, Religion in a Religious Age, ed. S.D. Goitein, Association for Jewish Studies: Cambridge, Massachusetts 1974 içinde, ss. 3-17 , “New Sources on the Palestinian Gaonate”, Salo Wittmayer Baron Jubilee
• Volume, New York-London 1974, English Section, I, 503-537.
• Goodblatt, David M., Rabbinic Instruction in Sasanian Babylonia, Leiden: E.J. Brill Graetz, Heinrich (1817-1891), History of the Jews, I-VI, The Jewish Publication
• Society of America, Philadelphia 1891.
• Grayzel, Solomon, A History of the Jews, Philadelphia 1952.
• Groner, Zvi, “ha-Geonim םינואגה” [Gaonlar], Manhig ve Hanhaga, Kovets Maama- rim, eds. Irad Malkin-Zeev Tzahor, Yeruşalayim 1992.
• Grossman, Avraham, “The Yeshiva of Eretz Israel: its Literary output and Re- lationship with the Diaspora”, The History of Jerusalem, The Early Muslim Period 638- , eds. Joshua Prawer-Haggai Ben-Shammai, Jerusalem 1996, ss. 225-269.
• “ha-Zika beyn ha-Mivne ha-Hevrati le-Yetsira ha-Ruhanit be-Kehi- lot Yisrael bi’Tkufat ha-Geonim לארשי תוליהקב תינחורה הריציל יתרבחה הנבמה ןיב הקיזה םינואגה תפוקתב” [Gaonluk Dönemi Yahudi Cemaatlerinin Sosyal Yapısı ve Ruhanî Faaliyetler Arasındaki İlişki], Tsiyon 53 (1988), ss. 259-272.
• Ha-Bavlî, Natan (X. asır), “Seder ‘Olam Zuta: אטוז םלוע רדס” [Dünyanın Kısa Tarihi], Seder ha-Hahamim ve Korot ha-Yamim, nşr. Adolf Neubauer, Oxford 1887, II, 88.
• Hirschberg, Hayyim Z’iv, “ha-Yahudim be-Aratsot ha-İslam תוצראב םידוהיה םאלסאה” [İslam İdaresinde Yahudiler], Perekim be-Toldot ha-Aravim ve ha-İslâm, ed. Hava Lazarus Yafe, Tel Aviv 1967, ss. 263-315.
• Hitti, Philip K., Siyasi ve Kültürel İslâm Tarihi, I-IV, trc. Salih Tuğ, İstanbul 1980.
• Kahana, Avraham, Sifrut ha-Historya ha-Yisraelit תילארשיה הירוטסהה תורפס [Yahu- di Tarih Yazıcılığı], I-II, Varşova 1922.
• Kahle, Paul, The Cairo Geniza, Oxford: Basil Blackwell 1959.
• Katz, J., “Jewish Civilization as Reflected in the Yeshivot-Jewish Centers of Higher Learning”, JWH 10 (1966), s. 674-704.
• Kazıcı, Ziya, İslam Müesseseleri Tarihi, İstanbul 1991.
• Krauss, Samuel, “Tekufat ha-Geonim be-Or ha-Gnizaהזינגה רואב םינואגה תפוקת” Geniza Dokümanları Işığında Gaonluk Dönemi], ha-Şiluah 40 (1922), ss. 76-80; ss. 234.
• Kutluay, Yaşar, İslam ve Yahudi Mezhepleri, Ankara 1965.
• Lauterbach, Jacob Z., “The Name of the Rabbinical Schools and Assemblies in Babylon”, HUCA Jubilee Volume (1875-1925), ed. D. Philipson et al. Cincinnati, 1925, ss. 211-222.
• Mann, Jacob, Texts and Studies in Jewish History and Literature, I-II, Hebrew Union College Press: Cincinnati, Ohio, USA, 1931. , The Jews in Egypt and in Palestine under the Fatimid Caliphs, I-II, Oxford
• University Press: Oxford 1969.
• “The Responsa of the Babylonian Geonim as a Source of Jewish His- tory”, JQR n.s. 10 (1920-1921), ss. 121-151; ss. 309-365.
• Margoliouth, G(eorge)., “Ibn al-Hiti’s Arabic Chronicle of Karaite Doctors”, JQR o.s. 9 (1897), ss. 429-443.
• “The Writings of Abu’l-Faraj Furkan Ibn Asad”, JQR o.s. XI (1899), ss.
• Mirsky, Samuel K., “Types of Lectures in the Babylonian Academies”, Essays on Jewish Life and Thought, Presented in Honor of Salo Wittmayer Baron, eds. Joseph L. Balu-Philip Friedman-Arthur Hertzberg-Isaac Mendelsohn, Columbia University Press: New York 1959, ss. 375-401.
• Nemoy, Leon, “Jacob ben Simeon”, EJd, IX, 1223.
• Petachia (Ratisbonlu) (XII. asır), Tudelalı Benjamin&Ratisbonlu Petachia Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın Avrupa, Asya ve Afrika Gözlemleri, trc. Nuh Arslantaş, İstanbul 2001, ss. 93-121.
• Poznanski, Samuel Avraham, “‘Inyanim Şonim ha-Noge’im li’Tkufat ha-Geo- nim םינואגה תפוקתל םיעגינה םינוש םינינע” [Gaonluk Dönemine Dair Değişik Konular], ha-Kedem no.1-4 (1907), ss. 133-148.
• “The Karaite Literary Opponents of Saadiah Gaon in the Eleventh Century”, JQR o.s. 19 (1907), ss. 59-83.
• Schechter, S., Saadyana, Geniza Fragments of Writings of Saadya Gaon and Others, Cambridge 1903.
• Schur, Nathan, Toldot ha-Karaim םיארקה תודלת [Karaî Tarihi], Yeruşalayim 2003.
• Schwartz, Matthew B., “Appeals in the Jewish Courts of Palestine in the Third Century, CE.”, HUCA 49 (1978), ss. 187-203.
• Sklare, David E., Samuel ben Hofni Gaon and his Culturel World, Texts and Studies, E.J. Brill: Leiden-New York-Köln 1996.
• Şeelot u’Tşıvot ha-Geonim min ha-Gniza aşar be-Mıstrayim, לש תובושתו תולאש םירצמב רשא הזינגה ןמ םינואג, nşr. Louis Ginzberg, New York 1968.
• Şerira Gaon (906-1006), İgeret Rav Şerira Gaon-Meturgam le-Laşon ha-Kodeş בר תרגא ןואג הרירש [Rav Şerira Gaon’un Mektubu], nşr. ve İbranîceye trc. R. Nosson Dovid
• Rabinowich, Yeruşalayim 1991; İng. trc. The Iggeres of Rav Sherira Gaon, trc. R. Nosson
• Dovid Rabinowich, Yeruşalayim 1988.
• Şohat, Azriel, “Sugiyot bi’Tkufat ha-Geonim םינואגה תפוקתב תויגוס [Gaonluk Dönemine Dair Bazı Meseleler], Mahkarim be-Toldot ‘am Yisrael ve Erets-Yisrael, eds. B. Oded-U. Rappaport-A. Shochat-J. Shatzmiller, Haifa 1972, II, 63-82.
• “Tobias ben Moses ha-Avel”, EJd, XV, 1182-1183.