Fransız Arşiv Belgelerine Göre 20. Yüzyılın Başlarında Samsun Limanı

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 286, 1039 - 1072, 01.12.2015

Özgür Yılmaz

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.1039

Öz

Samsun sahip olduğu tarımsal potansiyeli ve coğrafik konumu sayesinde 19. yüzyılın ortalarına doğru hızla gelişmeye başlayan yeni bir ticaret merkezi haline geldi. Kırım Savaşı’nın güney Karadeniz limanlarına getirdiği hareketlilik bu gelişmenin etkenlerden biriydi. Fakat asıl önemli etken 19. yüzyılda Osmanlı tarım ürünlerine olan Avrupa talebiydi. Merzifon, Amasya, Tokat, Sivas, Yozgat, Şebinkarahisar, Kayseri, Kırşehir ve Diyarbakır gibi geniş bir hinterlandın dışa açılan kapısı olan Samsun’un yükselişi bu dış talebin desteklediği istikrarlı tarımsal üretim artışından kaynaklandı. Bu sayede yüzyılın sonunda Güney Karadeniz’in en önemli limanı haline gelen Samsun uluslararası ilginin bir yansıması olarak yabancı temsilciliklere de ev sahipliği yapmaya başladı. Bunlardan biri de 1863 yılında kurulan Fransız Konsolosluğu’ydu. Konsolosların her yıl için ayrıntılı olarak hazırladıkları ticaret ve denizcilik raporları 19. yüzyıl Osmanlı şehirlerinin iktisadi yapıları için en önemli kaynaklar arasındadır. 19. yüzyılın ikinci yarısında istikrarlı yükselişi ile daha fazla dikkat çeken Samsun hakkında Fransız arşivlerinde önemli ticaret raporları vardır. Şehrin yükselişini Fransız konsolosların hazırladığı yıllık ticaret raporlarından da izlemek mümkündür. 1895-1906 yılları arasında Samsun’da görev yapan Henri de Cortanze’nin raporları Samsun’un 19. yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarındaki durumunu çok iyi şekilde yansıtmaktadır. Bu bağlamda bu makale Cortanze’nin Samsun Limanı hakkında 1903’te hazırladığı geniş bir raporu incelemeyi amaçlamaktadır. Cortanze’nin konsolosluk dönemindeki diğer raporlarından da istifade edilerek konu daha geniş bir çerçevede ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Samsun, Samsun Limanı, Konsolos Raporları, Fransız ticareti, denizcilik

The Port of Samsun at the Beginning of the 20th Century According to French Archival Documents

Öz

Due to its geographic location and agricultural potential, Samsun began to develop rapidly and became a new trade center in the middle of the 19th century. A factor was the Crimean War that created new opportunities for the southern ports of the Black Sea. But the real and most important factor was the European demand for Ottoman agricultural products in the 19th century. The rise of Samsun as a gateway for wide region like Merzifon, Amasya, Tokat, Sivas, Yozgat, Şebinkarahisar, Kayseri, Kırşehir and Diyarbakir resulted the steady increase in agricultural production supported by this foreign demand. In this way, at the end of the century Samsun became the primary port in the southern Black Sea. As a reflection of this international interest, foreign consulates established in the city. French consulate, established in 1863 was one of them. Annual commercial and maritime reports in detail prepared by consuls for each year are among the most important sources for the economic structures in the 19th century Ottoman cities. There are very valuable documents on trade in the French archives about Samsun that attracting more attention especially in the second half of the century. It is possible to observe the rise of the city from annual commercial reports prepared by French consular agents. The reports of Henri de Cortanze who served in the city between 1895 and 1906 reflect the situation of Samsun at the end of the 19th and the beginning of the 20th century. In this context, this study aims to investigate Cortanze’s detailed report on the port of Samsun in 1903. By using other reports about Cortanze’s consular period, the subject is evaluated in a broad sense.

Anahtar Kelimeler

Samsun, Port of Samsun, Consular Reports, French Trade, Navigation

Kaynakça

• DH. MKT, 1794/34; DH. MKT, 313/46; DH. MKT, 1794/34.
• ŞD. 327/14; ŞD, 1846/5; ŞD. 327/14.
• A. MKT. MHM, 364/18.
• A. MKT. MVL, 120/57.
• İ. ŞD. 64/3760; İ. ŞD. 64/3760.
• İ. DH., 46/2287.
• İ. MVL., 387/169/03; İ. MVL, 437/19324.
• A. MKT. NZD, 160/59; A. MKT. NZD, 158/67.
• MVL, 593/65; MVL, 671/48.
• AMAEF, Paris, Correspondance politique des Consuls, Erzeroum: Tome 4.
• AMAEF, Paris, Correspondance Consulaire et Commerciale, Trébizonde: Tome 10.
• AMAEF, , Ambassade, Constantinople, Série D, Trébizonde: Tome 4, 8, 9.
• AMAEF, CADN, Consulats, Trébizonde: Tome 83, 84.
• (TVS), 1319 (1901); (TVS), 1321 (1903).
• A&P, 1860, vol. 65, Report by Mr. Kühn Acting Consul at Samsoon, on Trade, of that port for the year 1858.
• A&P, 1861, vol. 58, Trebizond, Report by Mr. Stevens, British Consul at Trebizond, on the Trade of that Port and Pashalic during the year 1858.
• A&P, 1868-1869, vol. 59, Report on the Province of Trebizond, Sivas, Kastemouni, and Part of Angora, by Mr. Consul W. Gifford Palgrave.
• A&P, 1873, vol. 76, Trebizond, Report by Vice-Consul Biliotti on the Trade of Trebizond for the Year 1873.
• Annales du Commerce Extérieur, 1654, Turquie, Port de Trébizonde, Mouvement Commerciale en 1862.
• Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera, İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2007.
• Baskıcı, M. Murat, 1800-1914 Yıllarında Anadolu’da İktisadi Değişim, Turhan Kitabevi, Ankara 2005.
• ______, “XIX. Yüzyılda Samsun: İktisadi Değişim ve Yükseliş”, Samsun Sempozyumu, 13-16 Ekim 2011, c. III, ed. M. Aydın-B. Şişman-S. Özyurt-H. Atsız, Samsun Valiliği Yayınları, Samsun 2012, ss. 489-502.
• ______, “Osmanlı Anadolu’sunda Sigorta Piyasası”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 57/4 (2002), ss. 1-33.
• Bıjışkyan, P. Minas, Pontos Tarihi, çev. Hrand D. Andreasyan, Çiviyazıları Yayınevi, İstanbul 1998.
• Collas, Bernard Camile, 1864’te Türkiye, çev. Teoman Tunçdoğan, Bileşim Yayınları, İstanbul 2005.
• Çadırcı, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara 1997.
• Çağlayan, K. Tuncer, “İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre 1841 Yılında Samsun ve Çevresinde Ticaret”, Geçmişten Geleceğe Samsun 1. Kitap, ed. C.
• Yılmaz, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2006, ss. 283-298.
• Dığıroğlu, Filiz, “Samsun Duhan Çarşısı’ndan Samsun Tütün Borsasına”, Prof. Dr. Haydar Kazgan’a Armağan: Yakın Tarihimizin İktisadi Panoraması, haz. E. Tokdemir-Ö. Günçavdı-S. S. Kayam, TTK, Ankara 2011, ss. 95-112.
• Ekinci, İlhan, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Samsun’da Deniz Ulaşımı”, Geçmişten Geleceğe Samsun, c. 2. Kitap, ed. C. Yılmaz, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2007, ss. 113-139.
• Erler, M. Yavuz, - Edinsel K., “ Samsun’da Tütün Üretimi (1788-1919)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4/18 (2011), ss. 230-247
• “Karadeniz’de Avrupai Bir Kent: Samsun (1865–1875)”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu, c. I, Karadeniz Teknik Üniversitesi Yayınları, Trabzon 2007, ss. 541-569.
• Farley, J. L., The Ressources of Turkey, London 1862.
• Faroqhi, S., “Ṣāmṣūn” Encyclopaedia of Islam, 2nd Edition, Brill 2011. (http:// brillonline.nl/subscriber/entry?entry=islam_SIM-6590) (23 Eylül 2011).
• Güler, İbrahim , “Türkiye Dışındaki Bazı Arşivlerin Türk Tarih İncelemelerine Kazandırılması (Tunus ve Fransa Arşivleri Örneği)”, I. Milli Arşiv Şurası (20-21 Nisan 1998, Ankara), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1998, ss. 295-318.
• Issawi, Charles, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago 1980.
• ______, “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830–1900: The Rise and Decline of A Route”, International Journal of Middle East Studies, I (1970), ss. 18-27.
• İpek, Nedim, “Kuruluşundan Cumhuriyet’e Canik Sancak Merkezi Samsun Şehri”, İlkçağlardan Cumhuriyete Canik, ed. Cevdet Yılmaz, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2012, ss. 164-223.
• ______, “Orta ve Doğu Karadeniz Limanlarındaki Ticari Faaliyetlerin Kent Nüfusuna Etkisi (1838-1900)”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 1 (2006), ss. 107- 121.
• Kahya, Fatih, Osmanlı Devleti’nde Sigortacılık, Libra Kitapçılık, İstanbul 2010.
• Kaya, Şennur, “Bazı Liman Kentlerindeki Örnekler Işığında Tanzimat Dönemi ve Sonrasında İnşa Edilen Gümrük Binalarının Mimari Özellikleri”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksek Okulu Sosyal Bilimler Dergisi, 1 (2010), ss. 73-92.
• Kütükoğlu Mübahat S., “XIX. Yüzyılda Trabzon Ticareti”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Birinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri (13-17 Ekim 1986), Eser Matbaası, Samsun 1998, ss. 97-108.
• ______, “Osmanlı İktisad Tarihi Bakımından Konsolosluk Raporlarının Ehemmiyet ve Kıymeti”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 11-12 (1983), ss. 151-166.
• ______, Osmanlı İngiliz İktisadi Münasebetleri II (1838-1850), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1976.
• Mazak, Mehmet, Osmanlı’nın Deniz Hamalları İstanbul Mavnaları, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
• Quataert, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), çev. Sabri Tekay, Yurt Yayınları, Ankara 1987.
• ______, “19. Yüzyıla Genel Bir Bakış, Islahatlar Devri 1812-1914”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, c. II, çev. Süphan Andıç, ed. Halil İnalcık, Donald Quataert, Eren Yayınları, İstanbul 2004, ss. 885-1051.
• Sources de l’histoire du Proche-Orient et de l’Afrique du nord dans les archives et bibliothèques français, Tome I-II, K.G. Saur, München, New Providence, Paris-London 1996.
• Temizer, Abidin, “Kırım Savaşı’nın Lojistiğinde Samsun’un Yeri”, Samsun Sempozyumu, 13-16 Ekim 2011, c. III, ed. M. Aydın-B. Şişman-S. Özyurt-H. Atsız, Samsun Valiliği Yayınları, Samsun 2012, ss.687-691.
• Thobie, Jacques, Intérêts et impérialisme français dans l’Empire ottoman: 1895-1914, Publication de la Sorbonne, Paris 1997.
• ______, L’administration générale des phares de l’Empire ottoman et la société Collas et Michel, 1860-1960, L’Harmattan, Paris 2004.
• Topal, Coşkun, “Cumhuriyetin İlk Yıllarında Samsun Limanı”, Geçmişten Geleceğe Samsun, 1. Kitap, Yay. Haz. C. Yılmaz, Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Samsun 2006, ss. 327-331.
• Tozlu, Selahattin, Trabzon-Erzurum-Bayezid Yolu, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1997.
• Tural, Erkan, “Bir Bürokrat ve Bir Seyyah Gözüyle Canik (Samsun) Sancağı”, Çağdaş Yerel Yönetimler, 17 (2008), ss. 75-91.
• Turgay, A. Üner, “Ottoman-British Trade Through Southeastern Black Sea Ports During the Nineteenth Century”, Economie et Sociétés dans L’empire Ottoman (fin du XVIIIe- début du XXe siècle), der. J.-Louis Bacqué-Grammont, P. Dumont, Editions du Centre national de la recherche scientifique, Paris 1983, ss. 297-315.
• Uygur, Kocabaşoğlu, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• Vadala, R., Samsoun: passé, présent, avenir, Poul Geuthner, Paris 1934.
• Yılmaz, Özgür, “Fransız Arşiv Belgelerinde Samsun: Şehirde Fransız Konsolosluğunun Kurulması ve Şehrin Durumu 1840-1870”, Samsun Sempozyumu, 13-16 Ekim
• 2011, c. III, ed. M. Aydın-B. Şişman-S. Özyurt-H. Atsız, Samsun Valiliği Yayınları, Samsun 2012, ss. 673-686.
• ______, “19. Yüzyıl Trabzon’unda Buharlı Gemi Taşımacılığı ve Deniz Ticareti”, Türk Deniz Ticareti Tarihi Sempozyumu, Doğu Karadeniz Bildiriler Kitabı, KTÜ Yayınları, İstanbul 2012, ss. 285-306
• _____, Tanzimat Döneminde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• Yolalıcı, M. Emin, XIX. Yüzyılda Canik (Samsun) Sancağı’nın Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara 1998.