Silifke Müzesi’ndeki Kilise Formlu Mezar Taşı

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 285, 421 - 430, 01.08.2015

Ayşe Aydın

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.421

Öz

Kilise formlu mezar taşı, Mersin’in Silifke İlçesi’ne bağlı Taşucu Kasabası’ndaki Rum Kilisesi nartheksinin batı cephesi önünde bulunmuştur. Silifke Müzesi’ne 27.12.2005 tarihinde kazandırılan eser, kireçtaşından yapılmıştır. Ön yüzünde bir niş ve yazıt, arka yüzünde ise üç apsis yer alır. Apsislerden ortadaki, diğerlerine kıyasla daha geniş ve yüksektir. Yazıtından anlaşıldığı kadarıyla mezar taşı 16 Aralık 1891 yılında ölen Demetrios oğlu Eleutherios için yapılmıştır. Üzerinde harç izleri olan mezar taşının üst bölümü düzleştirildiği için hangi örtü sistemine sahip olduğu belli değildir. Taşuculu mezar taşı gibi mimari forma sahip taştan eserler Kafkasya’da 7.-17. yüzyıllar arasında yaygın olarak yapılmış ve bani tasvirlerinde yaptıranın elindeki kilise modeli, bazı kiliselerin çatı mahyasının başlangıcında süsleme amaçlı akroter, mimarlar tarafından inşa edecekleri kiliselerin küçük maketi ya da röliker olarak kullanılmışlardır. Erken Hıristiyanlık-Bizans Dönemi ve sonrasında Doğu ve Batı Hıristiyanlığı’nda kubbeli, kare içinde haç ya da bazilikal planlı kilise formuna sahip eserler madenden yapılmış ve artophorion, buhurdan, röliker ya da aydınlatma aracı olarak kullanılmıştır. Taştan kilise formundaki farklı işlevlere sahip eserlerin Erken Hıristiyanlık-Bizans Dönemi ve sonrasında Ermeniler, Bizans sonrası dönemde ise Rumlar tarafından yapıldığı görülmektedir. Anadolu’nun kuzeyinde Trabzon, Hagia Sophia ve Giresun Müzesi bahçesinde Taşucu örneğine benzeyen mezar taşları dikkat çeker. Bunlar ön cephesi nişli, arka cephesinde bir ya da üç apsisli eserlerdir. Düz ya da beşik veya kırma çatılı, az da olsa haç kolları beşik çatılı Yunan haçı formunda çatıya sahiplerdir. Yunanca yazıt ve tarihleriyle 19.yüzyıl sonu20.yüzyıl başında yapıldıkları anlaşılan mezar taşları Rumlara aittir. Silifke Müzesi’nde Taşucu mezar taşının yanı sıra Ulugöz Köyü’nden getirilen kapalı Yunan haçı formlu benzer bir örnek yer alır ve röliker olarak değerlendirilir. Taşucu mezar taşı kilise içinde ya da yakınındaki, yazıtında adı geçen Eleutherios’un mezarı üzerinde yer almış olmalıdır. Ait olduğu mezardan alınan taş, daha sonra 19.yüzyıl ikinci yarısına tarihlendirilen Rum Kilisesi’nin birden fazla evreye sahip nartheks duvar örgüsünde 19.yüzyıl sonları-20.yüzyıl başları arasında tekrar kullanılmış olmalıdır. Mezar taşında bu kullanıma yönelik harç izleri bulunmaktadır. Mezar taşının üst örtüsünün nasıl olduğuna dair konuşmak zordur. Ancak Trabzon ve Giresun’daki benzer örneklere bakarak düz ya da beşik çatılı olduğu düşünülebilir. Silifke Müzesi’nde yer alan ve yazıtıyla 16 Aralık 1891 yılında ölen Demetrios oğlu Eleutherios’a ait olduğu anlaşılan mezar taşı, 19.yüzyılda Anadolu’daki Osmanlı Dönemi Hıristiyan Mimarisi’nde en çok kullanılan bazilikal planlı kilise formuyla ve işleviyle Kafkasya’da yapılan kare içinde haç planlı ya da kubbeli plana sahip örneklerden ayrılmaktadır. Trabzon ve Giresun’daki Rum mezar taşlarıyla birlikte Taşucu mezar taşı, daha çok Rumların bu türe kazandırdıkları bir çeşitleme olarak kabul edilmelidir.

Anahtar Kelimeler

Röliker, Model, Kilikya ve İsaurya, Silifke Müzesi, Taşucu, Mikromimari

A Church-Form Gravestone at Silifke Museum

Öz

A church-form gravestone has been found on the west side of the narthex of the Greek Church in Taşucu. This gravestone made of lime was registered to the Silifke Museum on December 27, 2005. Its facade bears a niche and an inscription and on the back there are three apses. The central apse is wider and higher than the other two. Via the inscription we learn that this gravestone was made for Eleutherios, son of Demetrios, who has passed away on December 16, 1891. Since the upper section of the gravestone was flattened it is hard to determine its roofing system. Stone objects with architectural forms like our example from Taşucu were frequently used in Caucasia between the seventh and seventeenth centuries. In the descriptions the model of the church was either held by the protector of the church or they were sometimes used as an acroterion at the front of the roof ridge; as a model of the church or as a reliquary. During the Early Christian-Byzantine period and later on in the Eastern and Western Christianity church-formed objects in cross-in-square plan; a basilical-plan or a dome were made of metal and have functioned as artophorions, censers, reliquary or as illuminating objects. Stone objects in church form with different functions seem to be made by the Armenians during the Early Christian-Byzantine Periods and later. Whereas after the Byzantine Period they must have been prepared by the Greeks in Anatolia. Similar gravestones which are at the north part of Anatolia; in the Trabzon Hagia Sophia and the garden of the Giresun Museum are worth mentioning. These examples bear a niche on the facade and one or three apses on their back sides. Their roofs are flat, saddle or hipped with arms in the form of Greek crosses. With dates and inscriptions written in Greek these gravestones must have been made at the end of the 19th and the beginning of 20th century and belonged to Greeks who lived in Anatolia. Besides the gravestone from Taşucu, there is yet another similar example in almost the same form cross-in-square plan at the Silifke Museum which was brought from Ulugöz Village and considered as a reliquary. The gravestone from Taşucu must have been at the grave of Eleutherios, mentioned in the inscription, probably within or in the vicinity of the church precinct. The gravestone must have been removed from its orijinal place and reused on the wall of the Greek Church dated to the second half of the 19th century. There are traces of plaster on it due to this final usage. It is hard to comment about the roofing of the gravestone yet taking into consideration the similar examples in Trabzon and Giresun we may conclude that it was either a flat or a saddle roof. This gravestone, situated at the Silifke Museum and belonging to Eleutherios, son of Demetrios, who died on December 16, 1891, differs from the various examples by domes or cross-in-square plan examples in Caucasia, by its frequently used basilical form and function in Anatolia during the 19th century Christian Architecture in the Ottoman Empire. Together with the Greek gravestones found in Trabzon and Giresun, the Taşucu tombstone can be counted as a variation introduced mainly by the Greeks.

Anahtar Kelimeler

Reliquary, model, Cilicia and Isauria, Silifke Museum, Taşucu, microarchitecture

Kaynakça

• Aktok, Kaşgarlı Mahmut, “Kilikia Ermeni Baronluğu’nun Tarihinin Belgelerle İspatlanması”, XI. TTK, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. V, (1994), ss. 1861-1871.
• Angar, Mabi, “Stiftermodelle in Byzanz und bei Christlich-Orthodoxen Nachbarkulturen”, Kratzke, Ch.-Albrecht, U. (Hrsg.), Mikroarchitektur im Mittelalter. Ein Gattungsübergreifendes Phänomen Zwischen Realität und Imagination, Leipzig 2008, ss. 433-453.
• Aslan, İzzet, Silifke Tarihi, Adana 1988.
• Aydın, Ayşe, Lahit Formlu Rölikerler. Reliquaries of the Sarcophagus Type, İstanbul 2011.
• Balta, Evangelia, “The Greek Orthodox Community Of Mersina (Mid-19th Century-1921)”, Kolokyum. 19.yüzyılda Mersin ve Akdeniz Dünyası, Mersin 2002, ss. 39-43.
• Bayram, Fahriye, Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul 2005.
• Chahin, Mack, The Kingdom of Armenia, London-New York-Sidney 1987.
• Cuinet, Vital, La Turquie d’asie VI. L’anatolie Centrale Angora, Koniah, Adana, Mamouret-ul-Aziz, Sivas, İstanbul 2001.
• Cuneo, Paolo, “Les modèles en pierre de l’architecture arménienne”, Revue des Édutes Arméniennes, c. VI, (1969), ss. 201-231. Pl. LXXVIII-CXVIII.
• Durand, Jannic v.d. (Ed.), Armenia Sacra. Mémoire chrétienne de Arméniens (IVe -XVIIIe ), Paris 2007.
• Elbern, Victor H, “Liturgische Geräte”, RBK, c. V (1995), ss. 737-738.
• Ersan, Mehmet, “Kilikia Ermeni Krallığı”, Artun E.- Koz M.S. (Ed.), Efsaneden Tarihe, Tarihten Bugüne Adana: Köprü Başı, Adana 2000, ss. 327-343.
• Evans, Helen C.- Wixom William D., The Glory of Byzantium Art and Culture of the Middle Byzantine Era, A.D. 843-1261, New York 1997.
• Grabar, Igor Emmanuilovich, Geschichte der Russischen Kunst II, Dresden 1958. Haldon, John, Bizans Tarih Atlası, çev. A. Özdamar, İstanbul 2007.
• Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, İstanbul 1970.
• Hootz, Reinhardt, Kunstdenkmäler in Jugoslawien, Leipzig 1981.
• __________, Kunstdenkmäler in Rumänien, Darmstadt 1986.
• __________, Kunstdenkmäler in Bulgarien, Darmstadt 1986.
• Kadiroğlu, Mine-İşler, Bülent, Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara 2010.
• Kazarian, Armen, “Relics in Medieval Armenien Architekture”, Lidov, A. (Hrsg.), Eastern Christian Relics, Moskau 2004, ss. 93-120.
• Keil, Josef-Wilhelm, Adolf, Denkmäler aus dem Rauhen Kilikien, Mama III, Manchester 1931.
• Keşoğlu, Münevver, “Silifke Müzesinde Kilise Biçiminde Rölik Mahfazası”, STY, sy. VIII-1978, (1979), ss. 95-107.
• Museum Bochum-Der Stiftung für Armenische Studien, Bochum (Hrsg.), Armenien. 5000 Jahre Kunst und Kultur, Tübingen 1995.
• Mutafian, Claude, “Königreich Kilikien Zuflucht und Neubeginn”, Museum Bochum-der Stiftung für Armenische Studien, Bochum (Hrsg.), Armenien 5000 Jahre Kunst und Kultur, Tübingen 1995, ss. 175-182.
• Mutafian, Claude, “La génese du royaume d’arménie en Cilicie (XIIe Siécle)”, Durand, J. v.d. (Ed.), Armenia Sacra. Mémoire chrétienne de Arméniens (IVe -XVIIIe ), Paris 2007, ss. 229-233.
• Mutafian, Claude, “Le dernier royaume d’arménie (1198-1375)”, Durand, J. v.d. (Ed.), Armenia Sacra. Mémoire chrétienne de Arméniens (IVe -XVIIIe ), Paris 2007, ss. 234-241.
• Onasch, Konrad, Liturgie und Kunst der Ostkirche in Stichworten, Leipzig 1981.
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, çev. F. Işıltan Ankara 1995.
• Rice, David Talbot, Kunst aus Byzanz, München 1959.
• Stiftung, Preussischer Kulturbesitz-Staatliche Museen (Hrsg.), Ausgewählte Werke, Berlin 1963.
• Stützer, Herbert Alexander, Ravenna und seine Mosaiken, Köln 1989.
• __________, Frühchristliche Kunst in Rom, Köln 1991.
• Şerif, Ahmet, Anadolu’da Tânin I, haz. M.Ç. Börekçi, Ankara 1999.
• Tekindağ, M.C. Şehâbettin, “Silifke”, TED, sy. 2 (1971), ss.141-152.
• Volbach, Wolfgang Fritz, Frühchristliche Kunst, München 1958
• Weitzmann, Kurt (Ed.), Age of spirituality: Late Antique and Early Christian Art, Third to Seventh Century: Catalogue of the Exhibition at the Metropolitan Museum of Art, November 19, 1977, through February 12, 1978, New York 1979
• Yalçın, Ayhan, Geç Devir Osmanlı Silifkesi (1860-1904), Mersin 2004.
• Yerasimos, Stephan, Konstantinopel. Istanbuls historische Erbe, Köln 2000