Akıncı Ocağına Dair Önemli Bir Kaynak: 625 Numaralı Akıncı Defteri Üzerine Bazı Düşünceler

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 285, 473 - 500, 01.08.2015

Emine Erdoğan Özünlü

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.473

Öz

Osmanlı öncü kuvvetleri içerisinde önemli bir yere sahip olan Akıncılar, sınır boylarını düşmandan korudukları gibi yaptığı akınlarla söz konusu kuvvetlerin etkisiz hâle getirilmesinde, Rumeli’nin Türkleşmesi, İslâmlaşması ve dolayısıyla iskân sürecinde önemli katkılarda bulunmuşlardır. Akıncı Ocağına ait bilgi veren en önemli kaynak gruplarından biri, Akıncı defterleridir. Şu ana kadar bu kaynak grubundan üç adet defter hakkında malumat vardır. Bu defterlerden ikisi (1472 ve 1560 tarihli) Sofya Milli Kütüphanesi’nde, bir diğeri ise (1586 tarihli) İstanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde muhafaza edilmektedir. Bu makalede, Başbakanlık Osmanlı Arşivi Tapu Tahrir Defterleri Kataloğunda 625 numarayla muhafaza edilen ve üçüncü defter olan H.994/M.1586 tarihli defter ele alınmıştır. Söz konusu defter içerisindeki veriler, yapılan incelemeler neticesinde sorgulanmış ve Akıncı Ocağı hakkında önemli bilgilere ulaşılmıştır. Defterin tahlili neticesinde Rumeli Eyâletine bağlı Niğbolu, Silistre, Kırkkilise, Çirmen, Paşa (Sofya), Köstendil, Vidin ve Üsküb sancaklarında akıncıların bulunduğu yerleşim birimleri tespit edilebildiği gibi, Ocağın teşkilâtlanmasında etkili Ocak görevlilerine ve akıncıların sosyo-ekonomik hayatlarına (isimleri, meslekleri, nerden geldikleri vs.) dair önemli bilgilere de ulaşılmıştır. Bu yönüyle makale, şu ana kadar Akıncı Ocağı hakkında yapılan çalışmalara katkı sağlamayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Akıncılar, Akıncı Ocağı, Akıncı defteri, Osmanlı Devleti, Rumeli, 16.yüzyıl

An Important Source on the Akıncı Guild: Some Considerations on the Akıncı Register Numbered 625

Öz

Akıncı guild, which has an important place in the Ottoman vanguard, as well as guarding the border, had had valuable contributions in making ineffective the border forces of the enemy, in Turkification and Islamization of Rumelia, and therefore in the settlement process in those places. Akıncı registers are one of the most important sources about the guild. Up to the present, there is information about only three of these sources. Two of them (dated 1472 and 1560) are in National Library of Sofia, the other one (dated 1586) is in the Office of the Prime Minister Ottoman Archives in Istanbul. In this article, the third register, H.994/M. dated 1586 and kept in the catalogue of the Office of the Prime Minister Ottoman Archives Tapu Tahrir Defterleri numbered as 625 is analysed. The information given in the said register was questioned during the analysis and important information have been revealed concerning the Akıncı guild. Thanks to the result of this analysis, as dwelling units of the Akıncı soldiers in the Rumelian Sanjaks of Niğbolu, Silistre, Kırkkilise, Çirmen, Paşa (Sofya), Köstendil, Vidin and Üsküb has been identified, important information related to the socio-economic lives (their names, occupations, where they came from, etc.) of the Akıncıs and important officials in the guild organization have been revealed, as well. In this respect, the article aims to contribute to the existing research conducted on the Akıncı guild.

Anahtar Kelimeler

Akıncı, the Akıncı Guild, Akıncı Registers, Ottoman State, Rumelia, the 16th Century

Kaynakça

• İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Tapu Tahrir Defteri, No: 625.; Bosna Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, No:56
• Ankara, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Niğbolu Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Eski no:381/42, Yeni no:151.; Silistre Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Eski no:399/86, Yeni no:175, c.II.
• Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri (937/1530), Dizin ve Tıpkıbasım, c. I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 2003.
• Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri (937/1530), Dizin ve Tıpkıbasım, c. I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 2001.; c. II, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara
• Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 1993.
• Numaralı Mühimme Defteri (972-/1564-1565). (Özet-Transkripsiyon-İndeks), c. II, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yay., Ankara 1995.
• Âşık Paşazade, Osmanoğulları’nın Tarihi, (haz. Kemal Yavuz - M. A. Yekta Saraç), İstanbul 2003.
• Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, Osmanlı İmparatorluğu’nda Toprak Tasarruf Sistemi’nin Hukukî ve Mâlî Müeyyede ve Mükellefiyetleri, haz. Midhat Sertoğlu, İstanbul 1992. c) Diğer Kaynaklar
• Ahmet Refik, Türk Akıncıları, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1933.
• Akdağ, Mustafa, “Osmanlı Müesseseleri Hakkında Notlar”, AÜDTCF Dergisi, c. XIII, sy. 1-2 (Mart- Haziran 1955), ss. 37-38.
• Akgündüz, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 3. Kitap Yavuz Sultan Selim Devri Kanunnâmeleri, Fey Vakfı yay., İstanbul 1991.; 4. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri, I. Kısım Merkezî ve Umumî Kanunnâmeler, Fey Vakfı yay., İstanbul 1992.; 6. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri, I.Kısım Eyâlet Kanunnâmeleri II, Fey Vakfı yay., İstanbul 1993.; 7/I. Kitap Kanunî Devri Kanunnâmeleri (IV), 7/II.Kitap II.Selim Devri Kanunnâmeleri, Osmanlı Araştırmaları Vakfı yay., İstanbul 1994.
• Alkan, Mustafa, “Osmanlı Devleti’nde Akıncı Ocağının Sonu”, Gazi Akademik Bakış, c. 7, sy. 13 (Kış 2013), ss. 107-116.
• Aslan, H. Çetin, Türk Akıncı Beyleri ve Balkanların İmarına Katkıları (1300-1451), T.C. Kültür Bakanlığı yay., Ankara 2001.
• Babinger, F., “Turakhan Beg”, EI, c. X, ss. 670-672.
• __________, “Mikhâl-oghlu”, EI, vol. VII, ss. 34-35.
• Barkan, Ö.Lütfi, “Çiftlik”, İA, c. III, ss. 392-397.
• __________, “Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fa- kültesi Mecmuası, c. 13, No 1-4 (Ekim 1952-Temmuz 1952), ss. 56-78.; “Bir İskân ve Koloni- zasyon Metodu Olarak Sürgünler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, c. 15, no 1-4 (Ekim 1953-Temmuz 1954), ss. 209-237.
• __________, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, sy. II (1942), ss. 279-386.
• Başar, Fahamettin, “Evranosoğulları”, DİA, c.11, ss. 539-541.
• __________, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hizmeti Görülen Akıncı Aileleri-I Mihalo- ğulları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 6/63 (Mart 1992), ss. 20-26.
• __________, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hizmeti Görülen Akıncı Aileleri- II”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 6/64 (Nisan 1992), ss. 47-50.
• __________, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hizmeti Görülen Akıncı Aileleri III-Tura- hanoğulları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 6/65 (Mayıs 1992), ss. 47-50.
• __________, “Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Döneminde Hizmeti Görülen Akıncı Aileleri IV- Malkoçoğulları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 6/66 (Mayıs 1992), ss. 47-50.
• Beldiceanu-Steinherr, Irène, “En marge d’un acte concernant le pengyek et les aqinğı”, Revue des études islamıques, XXXVII, f.1, Paris 1969, ss. 21-47.
• Canatar, Mehmet, “Kethüdâ”, İA, c. 25, ss. 332-334.
• Çalık, Sıddık, Çirmen Sancağı Örneğinde Balkanlar’da Osmanlı Düzeni (15. ve 16. Yüzyıllar), Ankara 2005.
• Decei, A., “Akindji”, EI, c.I, ss. 340.
• Delibalta, A. Mehmet, “Balkanlarda ve Batı Trakyada Akıncı Hareketleri III-“Rumeli Akıncı Beyle- rinin Atası “Gazi Mihal Oğulları”, Evlâd-ı Fatihân, 44 (Kasım 2002), ss. 20-21.
• Demir, Alpaslan, “XVI. Yüzyıl Anadolusunda Dış Göçler: Şarkiyan”, Karadeniz Araştırmaları, Balkan, Kafkas, Doğu Avrupa ve Anadolu İncelemeleri Dergisi, sy. 28 (Kış 2011), ss. 51-66.
• Dimitriadis, Vassilis, “Via Egnatia Üzerindeki Vakıflar”, Sol Kol, Osmanlı Egemenliğinde Via Egnatia (1380-1699), (çev. Özden Arıkan, Ela Gültekin, Tülin Altınova), (ed. Elizabeth A. Zacharia- dou), Tarih Vakfı Yurt yay., İstanbul 1999, ss. 92-104.
• Erdoğan Özünlü, Emine, “Kırgız ve Osmanlı Toplumunda Muharip Unsurlar: Baatır ve Akıncı Örneği”, M.Cihat Özönder Armağanı, (Ed. Hayati Beşirli), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yay., Ankara 2012, ss. 255-264.
• Gazimihal, Mahmut R., “İstanbul Muhasaralarında Mihaloğulları ve Fatih Devrine Ait Bir Vakıf Defterine Göre Harmankaya Malikanesi”, Vakıflar Dergisi, sy. 4 (1958), ss. 125-137.
• Gökbilgin, M. Tayyib, XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livâsı Vakıflar-Mülkler-Mukataalar, İstanbul Üni- versitesi Edebiyat Fakültesi yay., İstanbul 1952.
• __________, “Kanunî Sultan Süleyman Devri Başlarında Rumeli Eyaleti, Livaları, Şehir ve Kasaba- ları”, Belleten, XX/78 (1956), ss. 247-285.
• __________, Rumeli’de Yürükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fatihân, İstanbul Üniversitesi yay., İstanbul 1957.
• Gültek, Vedat, Rusça-Türkçe Sözlük, Bilim ve Sanat vakfı yay., Ankara 2004.
• Gümüşçü, Osman, “International Migrations in Sixteenth Century Anatolia”, Journal of Historical Geography, 30 (2004), ss. 231-248.
• Halaçoğlu, Yusuf, “XVI. Asırda Çirmen Sancağı’nın Sosyal ve Demografik Tarihi”, X. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 22-26 Eylül 1986, Kongreye Sunulan Bildiriler), c. IV, Ankara 1993, ss. 1795-1801.
• İnalcık, Halil - Mevlûd Oğuz (yay.), Gazâvât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, İzladi ve Varna Savaşları (1443-1444) Üzerinde Anonim Gazavâtnâme, TTK yay., Ankara 1989.
• İnalcık, Halil, “Çiftlik”, DİA, c. 8, ss. 313-314.
• __________, “Osmanlı Devleti’nde Uc (Serhad)lar”, Doğu Batı Makaleler, c. II, Ankara 2009, ss. 45- 60.
• __________, “Osmanlı Timar Rejimi ve Sipahi Ordusu”, Türk Kültürü, sy. 34, yıl III (Ağustos 1965), ss. 758-765.
• __________, “Rumeli”, İA, c. 9, ss. 766-773.
• __________, “Türkler ve Balkanlar”, Balkanlar, Eren yay., İstanbul 1993, ss. 9-32.
• __________, Devlet-i ‘Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, Türkiye İş Bankası yay., İs- tanbul 2009.
• İsen, Mustafa, “Rumeli’de Türk Kültür ve Sanatını Besleyen Bir Kaynak Olarak Akıncılık”, Balkanlar’da Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslar arası Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000, Şumnu-Bulgaristan), c. I, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı yay., Ankara 2001, ss. 391- 397.
• Káldy-Nagy, Gyula, “The First Centuries of the Ottoman Military Organization”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, tom. XXXI (1977), ss. 147-183.
• Kâni K., “Evrenos Bey-I”, Kaynak Balıkesir Halkevi, yıl 36 (1936), ss. 923-925.
• __________, “Evrenos Bey-II”, Kaynak Balıkesir Halkevi, yıl 37 (1936), ss. 17-22.
• __________, “Evrenos Bey-III”, Kaynak Balıkesir Halkevi, yıl 38 (1936), ss. 60-64.
• Kayapınar, Levent, “Yunanistan’da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması (1361-1461), Türkler, c.9, Ankara 2002, ss. 187-195.
• __________, “Osmanlı Uç Beyi Evrenos Bey Ailesinin Menşei, Yunanistan Coğrafyasındaki Faali- yetleri ve Eserleri”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi -Journal of Social Sciences, c. 2004-1, sy. 8 (2004), ss. 133-142.
• __________, “Teselya Bölgesinin Fatihi Turahan Bey Ailesi ve XV. – XVI. Yüzyıllardaki Hayır Ku- rumları”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi- Journal of Social Sciences, c. 2005-1/sy.10, ss. 183-196.
• __________, “Mora’da Tourkokratia’nın Kurulması (1387-1461), XIV. Türk Tarih Kongresi (Ankara: 9-13 Eylül 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, kısım 1, Ankara 2005, ss. 3-21.
• Kayapınar, Ayşe, “Balkanlar’da Mihaloğullarına Tâbi Akıncıların Bektaşilikle Bağlantısına Dair Onomastik ve Toponomik Bir Araştırma”, Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli, ed. Filiz Kılıç, Ankara 2009, ss. 39-57.
• __________, “Dobruca Yöresinde XVI. Yüzyılda Gayr-i Sünnî İslam’ın İzleri”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, sy.1 (Almanya, Yaz 2009), ss. 85-104.
• __________, “Malkoç Oğlu Bali Bey Vakfı ve Bayezid Baba Âsitânesi”, Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, sy. 1 (Almanya, Yaz 2009), ss. 105-116.
• __________, “Bulgaristan’da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması: Dönemlendirme Sorunu ve İskân”, Türk Tarihinde Balkanlar, Balkans in the Turkish History, Ed.Zeynep İskefiyeli-M.Bilal Çelik-Ser- kan Yazıcı, Sakarya 2013.
• __________, “Kuzey Bulgaristan’da Gazi Mihaloğulları Vakıfları (XV-XVI. Yüzyıl)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi- Journal of Social Sciences, c. 2005-1/sy.10, ss. 169-181.
• __________, “İki Balkan Şehri Tırnova ve Vidin’de Türkler (Bulgar Çarlığından Osmanlı İmpara- torluğuna)”, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Journal of Social Sciences, c. 2004-2, sy. 9, ss. 117-141.
• Kiprovska, Mariya, The Military Organization of the Akıncıs in Ottoman Rumelia, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bilkent Üniversitesi, Ankara 2004.
• Kiel, Machiel, “The Oldest Monuments of Ottoman-Turkish Architecture in the Balkans”, Sanat Tarihi Yıllığı, XII (1982), İstanbul 1983, ss. 117-144.
• __________, “Dimetoka”, DİA, c. 9, ss. 305-308.
• Levend, Agâh Sırrı, Gazavât-nâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavât-nâmesi, TTK yay., Ankara 2000.
• Lowry, Heath W., Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1550, Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi, Türkçesi: Ahmet Cemal, Bahçeşehir Üniversitesi yay., İstanbul 2008.
• __________, The Nature of the Early Otoman State, New York 2003. (Eserin Türkçe çevirisi: Heath W. Lowry, Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı, çev. Kıvanç Tanrıyar, İstanbul Bilgi Üniversitesi yay., İstanbul 2010).
• __________, The Evrenos Family&the City of Selânik (Thessaloniki): Who Built the Hamza Beğ Câmi’i & Why?, Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı?, Bahçeşe- hir University Press, İstanbul 2010.
• __________, Fourteenth Century Ottoman Realities, In Search of Hâcı-Gâzî Evrenos (On Dördün- cü Yüzyıl Osmanlı Gerçekleri, Hacı-Gazi Evrenos’un İzinde), Bahçeşehir Üniversitesi yay., İstanbul 2012.
• Malkoç, Nami, “Akınlar, Akıncılar ve Büyük Akınlar”, Süvari Mecmuası, sy. 97 (1936), ss. 68-89.
• Mèlikoff, I., “Ewrenos”, EI, vol. II, ss. 720.
• Ocaklı, Nuray, Demographic Structure and Settlement Patterns of North-Eastern Bulgaria: A Case Study on Niğ- bolu Sandjak (1479-1483), (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bilkent Üniversitesi, Ankara
• Özcan, Abdülkadir, “Akıncı”, DİA, c. 2, ss. 249-250.
• __________, “Osmanlı Askerî Teşkilâtı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, c.I, ed. Ekmeleddin İhsa- noğlu, IRCICA yay., İstanbul 1994, ss. 337-370.
• __________, “Osmanlı Devleti’nin Askeri Yapısı”, Türkler, c.10, Yeni Türkiye yay., Ankara 2002, ss. 107-121.
• Öztuna, Yılmaz, “Akıncı”, Tarih ve Politika Ansiklopedisi, Ötüken yay., İstanbul 2006, ss. 15-22.
• Sabev, Orlin, “The Legend of Köse Mihal Additional Notes”, Turcica, Tom 34 (2002), ss. 241-253.
• Sertoğlu, Mithat, “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Toprak Dirliklerinin Çeşitli Şekilleri”, VI. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 20-26 Ekim 1961) Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara 1967, ss. 281-291.
• __________, “Osmanlı İmparatorluğu Ordu Teşkilatı ve Kıyafetleri”, Resimli Tarih Mecmuası, c. 7, sy. 7-79 (Mart 1955-Temmuz 1956), ss. 454.
• Süer, Aydın, Lehçe-Türkçe Sözlük, Başkent Yayınevi, Ankara 1993.
• Sümer, Faruk, “Osman Gazi’nin Silah Arkadaşlarından Mihal Gazi”, Türk Dünyası Araştırmaları Der- gisi, sy. 50 (Şubat 1991), ss. 3-8.
• Tacan, Necati, Akıncılar ve Mehmed II., Bayazıt II. Zamanlarında Akınlar, İstanbul 1936.
• Tuncel, Metin, “Kırklareli”, DİA, c. 25, ss. 479-481.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, “Akıncı”, İA, c.I, ss. 239-240.
• __________, “Evrenos”, İA, c.4, ss. 414-418.
• __________, Osmanlı Tarihi, c. I, TTK yay., Ankara 1988.
• Üçok, Coşkun, “Osmanlı Devleti Teşkilâtında Tımarlar”, A.Ü. Hukuk Fakültesi Dergisi, c. II, sy. 1 (1944), ss. 73-95.
• Vásáry, István, Kumanlar ve Tatarlar. Osmanlı Öncesi Balkanlar’da Doğulu Askerler (1185-1365), çev. Ali Cevat Akkoyunlu, YKY yay., İstanbul 2008.