Bilimsel ve Teknolojik Açıdan Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. Yüzyıldan XIX. Yüzyıla Çiçek Aşısı ve Kuduz Aşısı

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 285, 611 - 626, 01.08.2015

İrfan Elmacı

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.611

Öz

Türkiye’deki aşı araştırmaları ve üretimi bilim ve teknoloji bağlamında arzu edilir seviyelerde değildir. Buna karşın, Osmanlı İmparatorluğu son dönemindeki aşı araştırmaları ve üretimindeki gelişmeler dikkate alındığında bugün Türkiye’nin bu alanda yetişmiş insan gücü ile Dünya’da daha iyi bir mertebede olması beklenirdi. Bu beklentiden hareketle, ülkedeki XVIII. ve XIX. yüzyıl merkezli aşı faaliyetlerinin ortaya konulması ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Bu amaca yönelik olarak hazırlanan bu makalede; Osmanlı İmparatorluğu’nda XVIII. ve XIX. yüzyıllardaki çiçek aşısı ve kuduz aşısı hususlarındaki çabalar ve sonuçları Batı’daki bilimsel gelişmelerle karşılaştırılmalı olarak bilim ve teknoloji ekseninde örneklemelerle kısaca açıklanmıştır. Konu, alanında öne çıkan Türk bilim insanları vasıtasıyla zenginleştirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Aşı, Çiçek Aşısı, Kuduz Aşısı, Osmanlı İmparatorluğu, Bilim, Teknoloji

Smallpox Vaccine and Rabies Vaccine in Ottoman Empire from 18th Century to 19th Century in Terms of Science and Technology

Öz

The vaccine researches and production is not convenient level in Turkey in the context of science and technology. However, with its trained manpower, Turkey is expected to be in a better position in the World from the point of view of the vaccine researches and production considering developments in this field in the Late Ottoman Period. In this regard, 18th and 19th Centuries vaccine activities of the Ottoman Empire should be revealed. This essay is prepared in order to show this purpose. In this essay, smallpox vaccine and rabies vaccine activities in the Late Ottoman Period are explained briefly in the center of science and technology in comparison with the developments of Western science and technology. The topic is enriched with the prominent Turkish scientists in this area.

Anahtar Kelimeler

Vaccine, Smallpox Vaccine, Rabies Vaccine, Ottoman Empire, Science, Technology

Kaynakça

• Aşçıoğlu, Reşit, Işık ve Işından Büyük Buluşlara Ulaşan Pasteur ve Röntgen, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1997.
• Bekman, Muzaffer, Türkiye’de Bakteriyoloji’nin Başlangıç Tarihi ve Ordinaryüs Profesör Bakteriyolog Dr. Ahmet Refik Güran, Hüsnütabiat Basımevi, İstanbul 1948.
• Berkes, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2012.
• Erdoğan, Yusuf, “Konyalı Hekim Hacı Paşa’ya Göre: Kuduz Hastalığı ve Tedavisi”, Konyalı Hekim Hacı Paşa 1335-1423), Erciyes Üniversitesi Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü Yayın No:3, Erciyes Üniversitesi Matbaası, Kayseri 1986, ss. 33-38.
• Ertürk, Ömer-Arda, Mustafa, Genel Bakteriyoloji, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Yayınları: 240 Ders Kitabı: 142, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1969.
• Yalçın, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2008, s. 287.
• Güran, Refik, “İstanbul’da ilk Bakteriolojihane tarihi hakkında”, Tıp Dünyası No:2 1947’den ayrı basım, İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü 10-1947, Kader Basımevi, İstanbul 1947, ss. 3-10.
• Kazancıgil, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji, 2. Baskı, Ufuk Kitapları:8, İstanbul 2000.
• Kâhya, Esin, “D. Karasszon, A Concise History of Veterinary Medicine”, Erdem Dergisi, Cilt:7 Ocak 1991 Sayı:19, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Ayrı- basım, Ankara 1993, ss. 307-309.
• __________, Ondokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitimi ve Türk Hekimleri, Atatürk Yük- sek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 44, Türk Kültüründen Görüntüler Dizisi:34, Ankara 1997.
• __________, “Şanizâde Mehmed Ataullah Efendi”, Erdem Dergisi, Cilt:5/15 Eylül 1989 Sayı:15, Ata- türk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Ayrıbasım, Ankara 1991, ss. 847-861.
• __________, “18. ve 19. Yüzyıllarda Genel Çizgileriyle Osmanlılarda Bilim”, Erdem Dergisi, Cilt:3 Mayıs 1987 Sayı:8, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi, Ayrıbasım, Ankara 1987, ss. 491-525.
• Kâhya, Esin, Erdemir, Ayşegül D., Bilimin Işığında Osmanlıdan Cumhuriyete Tıp ve Sağlık Kurumları, Türki- ye Diyanet Vakfı Yayınları / 302, Yayın No:302, Osmanlı Serisi:1, Ankara 2000.
• __________, Medical Studies and Institions in the Ottoman Empire, 1. Basım, Nobel Yayın Dağıtım A.Ş., Ankara 2008.
• Körez, Nafiz, “İstanbul Kuduz Müessesesinin Kuruluşunun 70 inci Yıl Dönümü Münasebetiyle İstanbul’da Toplanan Beynelmilel Kuduz Sempozyumunu Açılış Hitabesi”, Milletlerarası Mik- robiyoloji Cemiyetleri Avrupa Seksiyonu Tarafından Tertiplenen Symposium’lar, Editör: Dr. Zekâi Mu- ammer Tunçman, TC Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti İstanbul Kuduz Tedavi Enstitüsü Neşriyatı, Kader Basımevi, İstanbul 1959, s. X.
• Lady Montagu, Türkiye Mektupları 1717-1718, Çeviren: Aysel Kurutluoğlu, Tercüman 1001 Temel Eser 12, Kervan Kitapçılık A.Ş., İstanbul 1973.
• Mcclellan III, James E., Dorn, Harold, Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, 2. Baskı, Çeviri: Haydar Yal- çın, Arkadaş Yayınevi, Ankara 2008.
• __________, Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, 3. Baskı, Çeviri: Haydar Yalçın, Akılçelen Kitaplar, Ankara 2013.
• Merdivenci, Ahmet, Türkiye’de Mikroskop ve Tarihi, Hilâl Matbaacılık Kolektif Şirketi, İstanbul 1975.
• Şehsuvaroğlu, Bedi N., “Osmanlı Tababetinde Garplılaşma Cereyanları”, İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü Çalışmalarından, Tıp Fakültesi Mecmuası, Cilt:19, Sayı:2, 1956 sayısından ayrı basım, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1956, ss. 168-183.
• Topdemir, Hüseyin Gazi, Unat, Yavuz, Bilim Tarihi, I. Baskı, Pegem Akademi, Ankara 2008.
• Uludağ, Osman Şevki, “Tıp İlmi ve Osmanlı Türkleri”, İkinci Türk Tarih Kongresi, Devlet Basımevi, İstanbul 1937.
• Unat, Ekrem Kadri, Osmanlı İmparatorluğunda Bakteriyoloji ve Viroloji, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Yayınları, Çeltüt Matbaacılık Kolektif Şirketi, İstanbul 1970.
• Uzluk, Feridun Nafiz, Aşılar-Serumlar, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Yayınlarından, Ankara 1948.
• Ünver, A. Süheyl, “Tarihimizde «Pasteur» den Önce Kuduza Karşı Başvurulan Maddî ve Manevî Çareler Üzerine Bir Toplama ve Kuduz Müessesesi Tarihi”, Milletlerarası Mikrobiyoloji Cemiyet- leri Avrupa Seksiyonu Tarafından Tertiplenen Symposium’lar, Editör: Dr. Zekâi Muammer Tunçman, TC Sıhhat ve İçtimaî Muavenet Vekâleti İstanbul Kuduz Tedavi Enstitüsü Neşriyatı, Kader Basımevi, İstanbul 1959, ss. 1-28.
• __________, “Türkiye’de Son Bir Buçuk Asırlık Çiçek Aşısı Tarihimize ve Kısaca Dünya Yüzünde Tarihine Bir Bakış”, Türkiye’de Çiçek Aşısı ve Tarihi, İstanbul Üniversitesi Tıp Tarihi Enstitüsü No:38, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1948, ss. 5-15.
• Ünver, A. Süheyl, Şehsuvaroğlu, B., “İstanbul’da Louis Pasteur’ün İki Mühim Mektubu ve Kartvi- zitleri”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası’nın Ayrı Baskı, Cilt:27, Sayı:2, Sene:1964, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul 1964, ss. 100-101.
• Yıldırım, Cemal, Bilim Tarihi, 14. Basım, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.