Yaş Hiveliler Hareketi ve Hive Hanlığı’ndaki Siyasi Gelişmeler

Yıl 2015, Cilt: 79 Sayı: 285, 713 - 738, 01.08.2015

Nurettin Hatunoğlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2015.713

Öz

Hive Hanlığı, Timur sonrası Türkistan’da oluşan parçalanmış siyasi yapının önemli aktörlerinden biri olmuştur. Rusya’nın işgal ettiği batı Türkistan topraklarında bulunan Hive Hanlığı 1873 yılında Çarlık Rusyası’nın mandası haline gelmiştir. Türkistan’da eğitim ve kültür alanında başlayıp teknik, sosyal ve siyasi alanlarda da reform yapma hareketine evirilen Ceditçilik hareketi doğal olarak Hive Hanlığını da etkilemiştir. İslam coğrafyasında meydana gelen demokratikleşme hareketlerinden de etkilenen Hive’deki Ceditçilik hareketi, Rusya’da meydana gelen 1905 ve 1917 ihtilalları ile önemli kırılmalar yaşamıştır. Osmanlıdaki Jöntürkler (Genç Osmanlılar) hareketinden etkilenerek Yaş Hiveliler adını alan hareket, Bolşevik ihtilalının etkisiyle hanlık idaresini hedef alan siyasi nitelikli devrimci bir harekete dönüşmüştür. Amaçları ülkelerini hanlık idaresi ve Çarlık Rusya’nın baskısından kurtararak çağın gereği demokratik bir devlet kurmak olan Yaş Hivelilerin, bu amaçlarını gerçekleştirmek için Bolşeviklerden yardım istemeleri, Yaş Hiveliler hareketinin kaderini tayin etmiştir. Sözde, halk devrimini gerçekleştirmek isteyenlere yardım etmek için Hive’yi işgal eden kızıl ordu, 1920 yılında hanlık rejimini yıkarak Yaş Hiveliler İhtilal Komitesi kontrolünde Harezm Şuralar Cumhuriyetini kurmuştur. Fakat Sovyetler bu cumhuriyeti daha fazla yaşamasına müsaade etmeyerek 1924 yılında lağvedince Yaş Hiveliler hareketi nihai hedefine ulaşamamıştır.

Anahtar Kelimeler

Yaş Hiveliler, Ceditçilik, Türkistan, İsfendiyar Han, Harezm

The Young Khivans Movement and the Political Events in Khiva Khanate

Öz

Hive Khanate was an important agent of the fragmented political structure of the post-Timirud era in the Turkestan. Hive Khanate of Western Turkestan lands that was occupied by Russia became mandate of Russia in the 1873. Reformist Jadidism movement in the Turkestan, initially focused on reforms in education and culture anf after technical, social and political reforms and naturally the movement also influenced Hive Khanate. Democratic movements in the Islamic world influenced Jadidism movement in the Turkestan experienced to strong effects of risings of 1905 and 1907 in the Russia. With the influence of Jon Turks (Young Ottomans) movement of Ottomans, the movement in Turkestan get Young Khivans name and the Young Khivans movement under the effect of Bolshevik started to become a politically oriented revolutionist movement. Their main purposes was to establish a democratic state while getting rid of oppression of Tsardom of Russia. Thus, to realize their aim they wanted to help of the Bolsheviks that changed the course of the movement. The Red Army for actualizing so-called popular revolution idea of Young Khivans movement, invaded Hive in 1920 and the Army ended up Khanate regime and soon established People’s Republic of Khrorezm under the control of Committee of Revolutionary Young Khivans. However, Soviets disallowed the independence of the regime, afterwards Soviets disbanded the People’s Republic of Khrorezm in the 1924, thus Young Khivans movement could not realize their main goals.

Anahtar Kelimeler

Young Khivans, Jadidism, Turkestan, İsfendiyar Khan, Khrorezm

Kaynakça

• Abdirashidov, Zaynabidin, İsmail Gansprinskiy ve Turkistanda Ceditçilik, Merkezi Asyani Tadkik Faransuz İnstitutı, Taşkent 2008.
• Ahmedov, Sıraciddin, “Tarihi Hakikat”, İsmail Gasprinskiy ve Turkistan, Mesul Muharrir: Naim Keri- mov, Şark Neşriyatı, Taşkent (2005), ss. 24-39.
• Andican, Ahat, Cedidizimden Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, Emre Yayınları, İstanbul 2003.
• Babahocayev, A. N. Pantürkizm: Emperyalizming İdeologik Kuralı, Kızıl Ozbekistan, Pravda Vostaka ve Ozbekıstan-ı Surh Birleşken Neşriyatı, Taşkent 1954.
• Baldauf, Ingeborg, XX Asr Ozbek Edebiyatıde Çizgıler, Mesul Muharrir Naim Kerimov, Maneviyat Neş- riyatı, Taşkent 2001.
• Becker, Seymour, Russia’s Protectorates İn Central Asia (Bukhara And Khiva, 1865-1924, RoutledgeCurzon, Newyork 2004.
• Coraev M, R. Nurulin, S. Kamalov, R. Recepova, A. Galavanov, A Mavrulov, R Abdullaev, S. Azam- hocaev, D. Alimova, N. Karimov, B. Koşanov, K Akılov, E Arifhanova, L.Tetenova, Ş Turdi- ev, Ozbekıstannıng Yengı Tarihi, Ozbekıstan Sovyet Mustemlekeçılıgı Devrıde, 2. Kitap, Şark Neşrı- yatı, Taşkent 2000.
• Dalimov, U., “Buhara ve Hive’de Cedit Milli Dunyevi Başlangıç Talimining Rıvacı” Turkistan Ceditligi Milli Oyganış Devrı Tarihi, Namangan Neşriyatı, Namangan (2012), ss. 34-46.
• Dalimov, Uluğbek, Turkistanda Cedit Mekteplerı, Universıtıt Neşriyatı, Taşkent 2006.
• Devlet, Nadir, Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917), TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Erşahin, Seyfettin, “Türkistan’ın Verilen Bağımsızlıktan, Alınan Bağımsızlığa Yürüyüşü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”, AÜİFD, Cilt XLIV Sayı 1, (2003), ss. 313-343.
• Gulamov, Y. G., Harezmning Suğarılış Tarihi: Tarihi Kadimki Zamanlerden Hazırgeçe, Ozbekıstan SSR Fenler Akademiyası Neşriyatı, Taşkent 1959.
• Halbayev, S., Palvanov N., “Hive Hanlıgıde Cedit Milli Demokratik Konstıtuyevi Monarhiye Devlet Başkeruvınıng Ornetılışı”, Turkistan Cedıtçılıgı Milli Oyğanış Devrı Tarihi, Nemengan Neşriyatı, Nemengan (2012), ss. 197-211.
• Harezm Şuralar Cumhuriyeti Kanun-i Esasisi, Halk Nazırler Şurası Neşriyatı, Hive 1920.
• Hayit, Baymirza, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadele Tarihi, TTK Yayınları, Ankara 1995.
• Hemdanov, N., Hive Hanlığınıng Ağderılışı ve Harezm Sovyet Halk Respublikasınıng Tuzılışı, Ozbekıstan SSR Devlet Neşriyatı, Taşkent 1960.
• Hudaybergenov, Kamılcan, Hive Hanlerı Tarihiden, Ozbekıstan Respublıkesı Medeniyet ve Sanat işleri Vezırlıgı Hive Devlet İçenkale Muzeyı Korıkhanesı Neşriyatı, Urgenç 2008.
• Kanlıdere, Ahmet, “Sovyet ve Türk Tarih Yazıcılığında Rusya Müslümanlarının Düşünce Tarihi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Cilt 2, Sayı 1, (2004), ss.149-181.
• Kayumov, M., “XX Asr Başıde Hive Hanlıgıde Islahatçılık Hereketlerining Başlenışı (Vezir Seyyid İslam Hoca Faaliyetı Misalıde)”, Ozbekıstan Tarihi, San 3, (2004), ss.53-59.
• Khalid, Adeeb, “Ceditçilik ve Orta Asya’daki Yeni Kimliklerin Ayrıntılarına Giriş”, Çev: Müfit Bala- banlılar, Türkler, Cilt 18, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara (2002), ss. 636-643.
• Koşcanov, Atamurad, Palvanov, Nimetcan, Harezmdekı İctimai – Siyasi Cereyanler ve Hereketler, Abu Mat- buat-Konsalt Mıç, Taşkent 2007.
• Mahmudov, M., Harezm Tarihi İstiklal Kuzgusıde, Taşkent Tıbbiyat Akademisi Urgenç Filıalı, Urgenç 2006.
• Matkarimova, Nezaket Maksudovna, Harezmde Demokratik Hareketlerning Rivaclenışı Tarihi, 1900-1924, Urgenç Devlet Unıversıtıtı Tarih Magıstırı Derecesını Alış İçun Disertetya, Urgenç 2002.
• Matniyazov, M., Harezm Tarihi, Cilt I, Harezm Tahrirat Naşr Bolımı, Urgenç 1996.
• Palvanov, Nimet, Harezmdeki İctimai Hareketler ve Siyasi Partiyeler Tarihi, 1900-1924, Akademnashr Neş- riyatı, Taşkent 2011.
• Rahmanov, K., Hive- Harezm Halk Revolitsiyesınıng Beşıgı, Ozbekıstan SSR Fan Naşrıyatı Taşkent 1970.
• Recebov, K., B. Kandov, I.Şatmerdova, Ozbekistan Tarihining Muhim Senelerı, Ozbekistan Neşriyatı, Taş- kent 2012, s.147.
• Sadıkov, A., Hive Halk Revolitsiyesining Galabesı, Ozbekıstan SSR Fan Naşriyatı, Taşkent 1967.
• Saray, Mehmet, Özbek Türkleri Tarihi, Nesil Matbaacılık ve Yayıncılık, İstanbul 1993.
• Şeripov, Ömerbek Atacanoviç, Hive Hanlıgı Tarihi, 1511-1920, El Harezmi Namıdekı Urgenç Devlet Unıversıtıtı, Tarih Fenlerı Namıdekı İlmi Derecesını Alış İçun Takdim Kılıngen Disertetiya, Urgenç 2009.
• Taşkulov, C., “Yaş Hivelikler: Siyasi Kereşlerıning Tedrici Rivaclenışı”, Halk ve Demokratiye, No, 3-4. (1992), ss. 55-61.
• Togan, A. Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Cilt I, Enderun Kitabevi, İstanbul 1981.
• Vurgun, Seda Yılmaz, “XIX Yüzyılda Kongratlar Döneminde Hive Şehri”, Turkish Studies, Sayı 8/7, Ankara (2013), ss. 765-781.
• Yarkın, İbrahim, “Hive Hanlığı’nın Ortadan Kaldırılarak, Harezm Halk Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Sonunda Sovyetler Birliğine İlhakı”, Türk Kültürü, S.99, Yıl IX, (Ocak 1971), ss. 237-245.
• Yusupov, Palvan Niyaz Hacı, Yaş Hiveliler Tarihi (Hatıralar), Naşırge Teyyarlegen M. Metniyazov, Ha- rezm Neşriyatı, Urgenç 1999.