Salnamelere Göre Doğu Karadeniz Bölgesi Muvakkithaneleri

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 283, 907 - 930, 01.12.2014

Tülay Zorlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.907

Öz

Tarih boyunca İslam’ın yayıldığı her farklı şehir farklı bir enlem, farklı bir boylam anlamına gelmekte böylelikle vakit tayini ve kıble yönü için ayrı bir gözlem ve hesaplama gerektirmekteydi. İslam dünyası bu problemi hafife almamış, konuyla ilgili bilgi ve tecrübeler arttıkça önceki devirlerde de var olan güneş saati gibi aletler daha hassas ve detaylı olacak şekilde geliştirilmiştir.. İlerleyen yüzyıllarda bu işler muvakkit denilen özel astronomlara emanet edilmiş ve bir dönem sonra (hemen hemen) her büyük camiye bu uzmanlara ait bir mimari birim olan muvakkithane ilave edilmiştir. Muvakkithaneler, güneşin konumunun izlendiği, saatlerin ayarlandığı, namaz vakitlerinin belirlendiği kendilerine özgü mimarisi olan mekânlardır. Osmanlı-Türk medeniyetinde, imaret adıyla bilinen kamu binalarından olup şehirlerde ve kasabalarda belli mescit veya camilerin avlusunda kurulan muvakkithaneler, özellikle İstanbul'un fethinden sonra külliyelerin bir unsuru olarak yaygın bir şekilde tesis edilmiş ve faaliyetlerini külliye'nin bir unsuru olarak vakıf gelirleri ile sürdürmüşlerdir. Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde mekanik saatlerin artması, özellikle Sultan II. Abdülhamid döneminde saat kulelerinin yapılmaya başlanması ile muvakkitliğe olan ilgi azalmıştır. Cumhuriyetin ilânından sonra baş muvakkit tarafından idare edilen muvakkithaneler 20 Eylül 1952 yılında kapatılıncaya kadar çalışmalarına devam etmişlerdir. Çalışmanın birinci bölümünde tarihimiz ve kültürümüzde önemli bir yeri olan fakat bugün önemini yitirmiş kurumlarımızdan muvakkithanelerin tanıtılması amaçlanmıştır. Muvakkithaneler ve çalışma sistemleri hakkında genel bilgiler verildikten sonra ikinci bölümde literatürde yer alan bilgi ve dokümanlar, eski ve yeni fotoğraflar, rölöve çalışmaları ile Doğu Karadeniz Bölgesindeki muvakkithaneler hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Muvakkithaneler, Muvakkit, Doğu Karadeniz Bölgesi, Trabzon’daki Muvakkithaneler, Rize Muvakkithanesi

The East Blacksea Region Muwaqqithanes Through Yearbooks (Salnâme)

Öz

Throughout history some cities in which Islam spread over, meant different geographic latitude and longitude thus the determination of prayer time and the direction of qibla required a seperate observation and calculation.The muslim world did not underestimate this problem and with the growing information and experiences about this issue, instruments such as sundial were modified into a more delicate more detailed form. In the next centuries these missions were commended to special astronomers called muwaqqit and after a period of time, the office of muwaqqithane which is an architectural unit belonged to these specialists was added almost every big mosque. the offices of muwaqqithane are places which has distinctive architecture and in which sun’s location is monitored, time of azaan and salaah are announced to community . In the Otoman-Turkish civilization, the offices of muwaqqithane which were some of the public buildings known as soup kitchen or /imaret are important education institutions in our history.These buildings constructed in the yards of particular mosques and small mosques in the cities and towns, were widely instituted as a component of social complexes especially after the conquest of Istanbul and continued their activities with the islamic foundation incomes as a component of social complexes. At the last days of Ottoman Empire, increased numbers of mechanical watches and particularly, because of clock towers which was built at the age of Sowdan Abdülhamit II. Decreased interests in the muwaqqit. After Republic the offices of muwaqqit ruled by head-muwaqqit functioned until the shutdown on September 20, 1952. In the first chapter of this study ,which aims to introduce the office of muwaqqit that are some of our institutions which have great importance in our history and our culture yet we are losing today, after general information was given about the office of muwaqqithane and working systems, in the second chapter by editing information and documents which have a place in the literature, past and present photographs and survey workings, unsought the office of muwaqqit in East Blacksea region are introduced.

Anahtar Kelimeler

The Office of Muwaqqit, Muwaqqit, East Blacsksea Region, Muwaqqit-khânas of Trabzon, Rize Muwaqqit-khâna

Kaynakça

• Acar, M. Şinasi, “İrtıfa-I Vakte Alatdır Etem Rub’u Tahtaları”, Yapı Dergisi, sy. 232, (2001), ss.84-94.
• Akozan, Feridun, “Türk Külliyeleri”, Vakıflar Dergisi, IIX, (1969), ss. 303-308.
• Albayrak, Hüseyin, Trabzon Orta Hisar ve Çevresi, Trabzon, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Ankara, 1998.
• Aydüz, Salim, “Muvakkithane”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 31, İstanbul, 2006, ss. 413-415.
• -----------------------------, “Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, (I), (1996), ss.159-207. Emiroğlu, 1999, a.g.e., s. 207.
• -----------------------------, “Osmanlı Devletinde Küçük Gözlemevleri Muvakkithaneler”, Yeni Türkiye Dergisi (33), (2000), ss.684-685.
• -----------------------------, “Osmanlı Astronomi Müesseseleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, c.2/ sy.4, (2004a), ss.411-453.
• -----------------------------, “İstanbul’da Zamanın Nabzını Tutan Mekânlar Muvakkithaneler”, İstanbul Dergisi, (2004/b).
• Bilecik, Gülberk, “Gözden Kaçan Bir Kültür Mirasımız: Yeni Cami Muvakkithanesi”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi, 10. sy., (2006), ss.43-53.
• Bölükbaşı, Atilla, Anılarda Trabzon, Serander Yayınları, c.I, Trabzon, 2006.
• -----------------------------, Anılarda Trabzon, Serander Yayınları, c.II, Trabzon, 2006a.
• Charette, Francois, Mathematical Instrumentation in Fourteenth-century Egypt and Syria, Brill, the illustrated treasite of Najm al-Din-Misri, New York, 2003.
• Cohen, H. Floris, The Scientific Revolution: A Historiographical Inquiry, University of Chicago Press, Chicago, 1994.
• Çam, Nusret, Osmanlı Güneş Saatleri, Kültür Bakanlığı Yayınları, Bilim ve Teknoloji Dizisi : 1, Ankara, 1990.
• Emecen, Feridun M. ve İhsanoğlu, Ekmeleddin, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, İslam Ta- rih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), No:1-2, (1994).
• Emiroğlu, Kudret, (1871 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 3, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999.
• -----------------------------, (1872 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 4, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999a.
• -----------------------------, (1873 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 5,Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kül- tür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999b.
• -----------------------------, (1874 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 6, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999c.
• -----------------------------, (1875 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 7, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999d.
• -----------------------------, (1876 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 8, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999e.
• -----------------------------, (1904 yılı) Trabzon Vilayeti Salnamesi, cilt 22, Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, Ankara, 1999f.
• İhsanoğlu, Ekmeddin, “An Overview of Ottoman Scientific Aktivities”, Foundation For Science Technology And Civilization, 2-12, (2006).
• Karpuz, Haşim, Trabzon, Kültür Bakanlığı Yayınları: 1127, Tanıtım Eserleri Dizisi:34, Anka- ra, 1990.
• -----------------------------, Rize, Kültür Bakanlığı Yayınları / 1406, Tanıtma Eserleri dizisi/48, Türk Tarih Kurumu Basımevi, s: 31 Ankara, 1992.
• King, David A., On the Role of Muezzin and Muwaqqit in Medieval Islamic Society,Tradition, Transmission, Transformation, Der. F. J. Ragep, Sally P., E. J. Brill, New York, 1996.
• -----------------------------, Memluk Astronomy and the Institution of the Muwaqqit, The Mamluks in Egyptian Politics Society, Der. T. Philipp and U. Haarmann, Cambridge University Press, Londra, 1998.
• Kumbasar, Zeliha, Osmanlı Dönemi İstanbul Muvakkithaneleri, yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimarlık Bölümü, Yıldız Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, İstanbul, 2008.
• Renda, Günsel, “Amasya II. Bayezıd Külliyesindeki Muvakkithane”, Sanat Tarihi Yıllığı, (VI), (1976), ss.181-206.
• Sabra, Abdelhamid I., “The Appropriation and Subsequent Naturalization of Greek Science in Medieval Islam: A Preliminary Statement” Tradition, Transmission, Transformation, Der. F.J. Ragep ve P. Sally, E. J. Brill, New York, 1996.
• Saliba, George, A History of Arabic Astronomy, Planetery Theories During The Golden Age of Islam, New York University Press, Newyork and London, 1994.
• Sayılı, Aydın, Observatory in Islam: and Its Place InThe General Hıstory Of The Observatory, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1960.
• Uluengin, Mehmet Bengü, Secularızıng Anatolıa Tıck By Tıck: Clock Towers In The Ottoman Empıre And The Turkısh Republıc, Int. J. Middle East Stud. (42) , (2010), ss.17–36.
• Unat, Yavuz, İslâm’da ve Türklerde Zaman ve Takvim, Türk Dünyası, Nevruz Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Editör: Öcal Oğuz, Ankara, 2004.
• URL 1. http://www.akat.org/ast_tarihinden/osmanli_astronomisi/ XVI. Yüzyılda Osmanlı Astronomisi ve Müesseseleri Prof.Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu İ.Ü. Edebiyat Fakültesi (16.02.2009)
• URL1. http://islamvebilim.bloguez.com/islamvebilim/page6/(16.02.2009)
• URL2. http://beyondthestarsastrology.wordpress.com/2010/04/19/the-wonder-and-beauty- of-the-astrolabe/(16.02.2009)
• URL3. http://dunia.pelajar-islam.or.id/dunia.pii/arsip/umat-islam-dan-sains.html (16.02.2009)
• URL4.http://www.arkas.com.tr/pages/arkas_news/agustos_2003/haber10.html(16.02.2009)
• URL5.http://www.forumalev.net/osmanli-devleti/335676-osmanli-gunes-saati.html (16.02.2009)
• URL6. http://tr-tr.facebook.com/note.php?note_id=122606291102399 (18.02.2009)
• URL7.http://mekaniksaat.blogspot.com/2008_08_01_archive.html (18.02.2009)
• URL8.http://www.google.com.tr/imgres?q=usturlab&hl=tr&sa=X&biw=1311&bih=603&t bm= isch&prmd=imvns&tbnid=Y2MW2qScXNiM_M:&imgrefurl=(Şubat, 2012)
• Ünver, Süheyl, “Osmanlı Türkleri İlim Tarihinde Muvakkithaneler”, Atatürk Konferansları 1971-1972 XVII. Dizi, Sayı: 5, TTK Basımevi, Ankara 1975, s. 217-257.
• Tomar, Erdal Zeki, Anadolu Muvakkithaneleri, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, 2011.
• Yüksel, Murat, Trabzon’da Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, Cilt I, İstanbul T.C.Trabzon Valiliği Yayınları, 1991.
• Zorlu, Tülay ve Yılmaz, Demet, “Kültürel Süreklilik Bağlamında Muvakkithaneler: Trabzon Örneği”, Safranbolu Saat Kulesi ve Zaman Ölçerler Sempozyumu, 2010, s. 269-283.