Musical and Theatrical Arts Education of Ottoman Imperial Harem Cariyes (1677-1687)

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 283, 1033 - 1074, 01.12.2014

Günnaz Özmutlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.1033

Öz

The purpose of this paper is to establish a better understanding of the life in Ottoman Imperial Harem through a comprehensive study of art education given to the cariyes of the Sultan. The archival documents that form the backbone of this work concentrate on the last decade of the reign of Sultan Mehmed IV. They reveal that not only several cariyes who had already been educated in various arts were purchased but also talented cariyes were educated through private lessons or classes offered by famous artists of the time. The classes were not always held in the harem and some of the cariyes were sent to the houses of the artists. We identified the names and the expertise of the artists that educated the cariyes as well as the payments they received for their service from the archival documents. The cariyes that got music education were taught to play a large spectrum of musical instruments including keman, kanun, tanbur, santur, çöğür, nefir, ney and musikar as well as singing. We determined that the education was not limited to music since some of the cariyes were educated in theatrical arts such as puppet and shadow play. During our research we also encountered several documents regarding food, clothing and various expenses of the cariyes. Our findings about the content and the cost of the education given to the cariyes shed light on the statue of the cariyes in the Ottoman Harem.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Imperial Harem, Mehmed IV, Cariye, Music, Performance and Theatrical Arts

Harem Cariyelerinin Musiki ve Seyirlik Oyunlardaki Eğitimleri (1677-1687)

Öz

Bu çalışmanın amacı, Osmanlı saray haremindeki cariyelere verilen eğitimin bir yönü olan sanat eğitimi üzerinde durarak, harem yaşamı hakkında bilinmeyen bazı gerçekleri ortaya koymaya çalışmaktır. Arşiv belgelerine dayalı yapılan kronolojik sınırlama IV. Mehmed’in saltanatının son on yılını kapsamaktadır. IV. Mehmed dönemi saray hareminde, dışarıda eğitim görüp satın alınan veya yeteneklerine göre saray dışında çeşitli hocaların evlerinde eğitilerek tekrar saraya gönderilen çok sayıda cariyenin yetiştirildiği görülmektedir. Cariyelerin eğitimleri, gerek haremde gerekse hocalarının evlerinde, hocalarından birebir ya da gruplar halinde aldıkları derslerle gerçekleşmiştir. Belgelerde, cariyelerin hocalarının isimleri, hangi sanatın ustası oldukları, aldıkları ücret ve nafakalar tespit edilebilmektedir Bu dönemde, haremde musiki alanında eğitim gören cariyelerin içinde, keman, kanun, tanbur, santur, çöğür, nefir, ney, musikar çalan sazende cariyelerin yanı sıra hanende cariyelerin olduğu da bilinmektedir. Cariyelerin hayal ve kukla oyunu başta olmak üzere bazı seyirlik oyunların eğitimini aldıkları da anlaşılmaktadır. Belgelerde, cariyelerin eğitimleri esnasında yapılan yeme-içme, giyim-kuşam ve muhtelif masraflarına ilişkin bilgilere de rastlanmaktadır. Sanat eğitimi alan cariyelerin tespiti, cariyeleri eğiten hocaların kimlikleri, eğitimin niteliği ve eğitim esnasında yapılan harcamalar göz önünde bulundurulduğunda, bu cariyelerin haremdeki konumları ve harem için ne derece önem arz ettikleri anlaşılabilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Saray Haremi, IV. Mehmed, Cariye, Musiki, Seyirlik Oyunlar

Kaynakça

• AE. SMMD. IV. 3633, 3656, 5203, 5205, 5227, 5228, 5322, 5453, 6156, 6158, 6159, 7146, 7637, 7638, 7639, 7640, 7641, 7642, 7664, 8118, 8604, 10807, 10816, 10817, 11834, 11837, 11838, 11839, 11845.
• İE. SM. 276, 549, 552, 555, 710, 877, 882, 883, 884, 885, 946, 949, 980, 999, 1082, 1121, 1122, 1265.
• DBŞM. D. 215, 315, 373
• KK. 1711, 1980, 1983, 1986, 1987, 1990.
• MAD. 4039, 4040, 4042, 4047, 4501, 4754, 4959.
• Topkapı Sarayı Arşivi D.01219.0004.00
• Abdurrahman Abdi Paşa Vekâyi ‘-Nâmesi, (Haz. Fahri Ç. Derin), Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2008.
• Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey’in Anıları: Topkapı Sarayı’nda Yaşam, Sunan ve Notlayan- lar: Stephanos Yerasimos, - Annie Berthier, Çev. Ali Berktay, Kitap Yayınevi, İstan- bul 2002.
• Akgündüz, Ahmed, İslam Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem, OSAV, İstanbul 2000.
• Aksoy, Bülent, Avrupalıların Gözüyle Osmanlılarda Musiki, Pan Yayıncılık, İstanbul 2003.
• _____________, Geçmişin Musiki Mirasına Bakışlar, Pan Yayıncılık, İstanbul 2008.
• _____________, “Itrî”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı, C.4, s. 114-115.
• Aksüt, Sadun, Türk Musikîsinin 100 Bestekârı, İnkılâp Kitabevi, 1993.
• And, Metin,“Karagöz Üzerindeki Bilgilere Yeni Katkılar”, Karagöz Kitabı, Haz. Sevengül Solmaz, Kitabevi, İstanbul 2005, s. 21-48.
• ___________, Kırk Gün Kırk Gece, Taç Yayınları, İstanbul 1959.
• ___________, Osmanlı Tasvir Sanatları: 1 Minyatür, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstan- bul, 2004.
• ___________,“Sanatçı Cariyeler”, Sanat Dünyamız, Yaratıcı Osmanlılar, S. 73, İstanbul 1999, s. 69-77.
• Angiolello, Giovan Maria, Fatih’in İçoğlanı Anlatıyor, Fatih Sultan Mehmed, Orijinal Adı: Historia Turchesca, Çev. Pınar Gökpar, Profil Yayıncılık, İstanbul 2011.
• Arslan, Mehmet, Türk Edebiyatında Manzum Sürnameler (Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri), Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1999.
• Ata, Songül Karahasanoğlu, “Osmanlı Dönemi Halk Müziği Örneklerine Bir Bakış”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, C. 10, Ankara 1999, s. 735-738.
• Behar, Cem, Ali Ufkî ve Mezmurlar, Pan Yayıncılık, İstanbul 1990.
• __________, Aşk Olmayınca Meşk Olmaz, YKY, İstanbul 2006.
• __________,Musikiden Müziğe- Osmanlı/ Türk Müziği: Gelenek ve Modernlik, YKY. İstanbul 2008.
• ___________, Şeyhülislâm’ın Müziği-18. Yüzyılda Osmanlı/ Türk Musikisi ve Şeyhülislâm Es’ad Efen- di’nin Atrabü’l Âsâr’ı, YKY, İstanbul 2010.
• Çalışlar, Aziz, Tiyatro Ansiklopedisi, TC. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1995.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekaiyât, Haz. A. Özcan, T.T.K., Ankara, 1995.
• D’ohsson, I.M., “Harem-i Hümayun”, Çev. Ayda Düz, Hayat Tarih Mecmuası, S.9, İstanbul 1972, s. 1-32.
• Duyuran, Dürrüşehvar, Topkapı Sarayındaki Tasvirleriyle Karagöz, Arkeoloji Ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2000.
• Eralp, Nejat, “Osmanlı’da Mehter”, Osmanlı, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, C. 10, Ankara 1999, s. 741-750.
• Esemenli, Deniz, “Harem”, TDİA, C. 16, İstanbul 1997, S. 138- 152.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, 1. Kitap, Haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, YKY, İstanbul 2006.
• Farmer, Henry George, On Yedinci Yüzyılda Türk Çalgıları, (Çev. İlhami Gökçen), TC. Kültür Bakanlığı, Ankara 1999.
• Fatih Sultan Mehmed, Kanunnâme-i Âl-i Osman, Haz. Abdülkadir Özcan, Kitabevi İstanbul 2007.
• Feldman, Walter, “Hala Gizemini Koruyan Bir Besteci Itrî”, Çev. İdil Eser, Sanat Dünyamız (Yaratıcı Osmanlılar), S. 73, İstanbul 1999, s.250-254.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik”, Beyan Yayınları, İstanbul 1996.
• Fonton, Charles, 18. Yüzyılda Türk Müziği, Çev. Haz. Cem Behar, İstanbul 1987.
• Gürsu, Nebver, Türk Dokumacılık Sanatı-Çağlar Boyu Desenler, Redhouse Yayınevi, İstan- bul 1988.
• Hammer-Purgstall, Joseph, Freiherr Von, Büyük Osmanlı Tarihi, (Mehmet Ata, Mümin Çevik, Erol Kılıç), Üçdal Neşriyat İstanbul 1998.
• İpşirli, Mehmet, “Harem”, TDİA, C. 16, İstanbul 1997, s. 135-138.
• İrepoğlu, Gül, Levnî (nakış, şiir, renk), T.C Kültür Bakanlığı, İstanbul 1999.
• Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, 2 Cilt, Say Yayınları İstanbul 2009.
• Kantemiroğlu, Kitab-ı İlm-ül Mûsikî’ alâ vechi’l-Hurûfât (Mûsikîyi Harflerle Tespit ve İcra İlminin Kitabı), Haz. Yalçın Tura, I. C., YKY İstanbul 2001.
• Kazan, Hilal, XV ve XVI. Asırlarda Osmanlı Sarayının Sanatı Himayesi, Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2007.
• Koçu, Reşad Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Kültür Yayınları, Anka- ra 1969.
• Kütükoğlu, S. Mübahat, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, Enderun Kitabevi, İstanbul 1983.
• Levend, Agâh Sırrı, Nabi’nin Sûrnamesi, İnkılâp Kitabevi, İstanbul 1944.
• Mehmet Halife, Târih-i Gılmânî, Haz. Kamil Su, Kültür Bakanlığı 1000 Temel Eser:74, İstan- bul 1976.
• Montagu, Lady Mary Wortley, The Turkish Embassy Letters, Text Edited and Annotated by Malcolm Jack, Published by Virago Press, London 2007.
• Mufassal Osmanlı Tarihi, Haz. Mustafa Cezar, Server R. İskit, Zarif Orgun, Nail İnal, IV. Cilt, Baha Matbaası, İstanbul 1960.
• Nutku, Özdemir, IV. Mehmet’in Edirne Şenliği (1675), TTK, Ankara 1987.
• Özaydın, Abdülkerim-Bozkurt, Nebi, “Harem”, TDİA, C. 16, İstanbul 1997, s. 132-135.
• Özcan, Abdülkadir, “IV. Mehmed”, TDİA, C. 29, Ankara 2004, s. 414-418.
• _________________, “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa”, TDİA, C. 29, Ankara 2004, s. 246- 249.
• Öztuna, Yılmaz, Türk Mûsikîsi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 2000.
• _______________, Itrî, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları: 810, Ankara 1987.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 3 Cilt, MEB, İstanbul 1971.
• Pamuk, Şevket, İstanbul ve Diğer Kentlerde 500 Yıllık Fiyatlar ve Ücretler 1469-1998, T.C Başbakan- lık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara 2000.
• Peirce, P.Leslie, Harem-i Hümayun - Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, Çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• Redhouse, Sir James W., Turkish and Englih Lexicon, Çağrı Yayınları, İstanbul 2006.
• Sahillioğlu, Halil,”Onbeşinci Yüzyılın Sonu ile Onaltıncı Yüzyılın Başında Bursa’da Kölelerin Sosyal ve Ekonomik Hayattaki Yeri”, ODTÜ Gelişim Dergisi, 1979-1980 Özel Sayısı (1981) , s. 67-138.
• Sevengil, Refik Ahmet, İstanbul Nasıl Eğleniyordu, İletişim Yayıncılık, İstanbul 1990
• Sûrnâme. Sultan Ahmed’in Düğün Kitabı, Yayın Koordinatörü: Ahmed Ertuğ, Bern 2000.
• Şemseddin Sami, Kâmus-ı Türkî, Kapı Yayınları İstanbul 2009.
• Şenocak, Lucienne Thys, Hadice Turhan Sultan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Kadın Baniler, Çev. Ayla Ortaç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2009.
• Taner, H., and M., Nutku Ö., Tiyatro Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi 1966.
• Tanrıkorur, Çinuçen, Osmanlı Dönemi Türk Musikisi, Dergah Yayınları, İstanbul 2005.
• Tezcan, Hülya, Atlaslar Atlası: Pamuklu, Yün ve İpek Kumaş Koleksiyonu, Çev. Robert Bragnir, YKY, İstanbul 1993.
• Thevenot, Jean, 1655-1656 Türkiye, (Çev. Nuray Yıldız), İstanbul 1978.
• Timur, “Müftü Bahaî Efendi, Bektaş Ağa ve İngiliz Elçisi: 1649-1651”, Yapıt, S. 49/4 Ni- san/Mayıs 1984, s. 40-43.
• Uluçay, M. Çağatay, Harem II, TTK Ankara 1992.
• Uslu, Recep, “XVII. Yüzyılın Büyük Bestekârlarından Itrî”, Yeni Türkiye Osmanlı Özel Sayısı IV, S. 34., Temmuz-Ağustos 2000, s.533-537.
• Uzunçarşılı, İ.H., Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK Basımevi, 1988.
• _________________, Osmanlı Tarihi, C.III/ I. ve II. Bölüm, TTK Basımevi, Ankara 2009
• _________________,“Osmanlılar Zamanında Saraylarda Musiki Hayatı”, Belleten C. XLI, S. 161, TTK Basımevi Ankara, 1977, s. 79-114.
• Withers, Robert, Büyük Efendi’nin Sarayı, Çev. Cahit Kayra, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2010.
• Yılmaz, Fehmi, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Bilimevi Basın Yayın, İstanbul 2010.
• http://www.ttk.gov.tr/takvim.asp.
• http://www.tdk.gov.tr/