Turkish Matter in Foreign Capital Companies in the First Years of the Republic and After the National Struggle

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 283, 1135 - 1156, 01.12.2014

Asaf Özkan

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.1135

Öz

In the last decade of Ottoman Empire, the foreigners who invest in the empire with privileges or not, were using their own language instead of Turkish in their companies. That is why foreigners or non-muslim Ottoman citizens used to be hired mostly in such corporations. In the years of First World War, the government of Union and Progress made a law obligating the use of Turkish in companies which had been established with foreign capital. Due to long years of war, this law had not been implemented properly, but it was re-enforced at the beginning of 1923. With the enforcement of law, it was thought that the foreingers and non-muslim citizens were to be purged and Turkish Muslims were to be hired instead. Despite the preperations made in this direction, the implementation had not been as expected. The last step about this issue was taken in Republican era with the enforcement of a new law in 10 April 1926. Therefore, defining itself as nation state, Turkish Republic took an important step forward both in terms of cultural and economical nationalism.

Anahtar Kelimeler

Foreign capital companies, Turkishification, National Economy, Minorities, non-active officers

Millî Mücadele’den Sonra ve Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Yabancı Sermayeli Şirketlerde Türkçe Meselesi

Öz

Osmanlı Devleti’nin son yüzyılında Osmanlı ülkesine imtiyazlı veya imtiyazsız olarak sermaye yatıran yabancılar, müesseselerinde Türkçe yerine kendi dillerini kullanıyorlardı. Bu nedenle bu kuruluşlarda çoğunlukla yabancılar veya Osmanlı vatandaşı olan Gayr-i Müslimler istihdam ediliyordu. I. Dünya Savaşı yıllarında İttihat ve Terakki Hükümeti bir kanun çıkararak yabancı sermayesi ile kurulmuş şirketlerde Türkçe’nin kullanılmasını zorunlu hale getirdi. Uzun savaş yılları nedeniyle tam anlamıyla uygulanamayan bu kanun 1923 yılı başlarından itibaren tekrar yürürlüğe konuldu. Kanunun yürürlüğe geçirilmesi ile birlikte yabancı sermayeli şirketlerde çalışan yabancı ve yerli gayr-i Müslimlerin tasfiye edilerek yerlerine Müslüman Türklerin istihdam edileceği düşünüldü. Bu yönde yapılan bütün hazırlıklara rağmen uygulama beklendiği gibi olmadı. Bu konudaki son adım Cumhuriyet döneminde 10 Nisan 1926 tarihinde yeni bir kanun çıkarılması ile atıldı. Böylece kendisini ulus devlet olarak tanımlayan Türkiye Cumhuriyeti, hem kültürel hem de iktisadi milliyetçilik açısından önemli bir adım atmış oldu.

Anahtar Kelimeler

Yabancı Sermayeli Şirketler, Türkçeleştirme, Milli İktisat, Lozan Konferansı, Azınlıklar, Gayr-i Faal Memurlar

Kaynakça

• Ahmet Hamdi Başar’ın Hatıraları, “Gazi Bana Çok Kızmış”, I, (Yayına Hazırlayan: Murat Koraltürk), Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2007.
• Aktar, Ayhan, Varlık Vergisi ve Türkleştirme Politikaları, İletişim Yayınları, 8. Baskı, İstanbul, 2006, s.117.
• Bali, Rıfat N., Cumhuriyet Yıllarında Türkiye Yahudileri Bir Türkleştirme Serüveni (1923-1945), İletişim Yayınları, 8. Baskı, İstanbul, 2010.
• Boratav, Korkut, Türkiye’de Devletçilik, İmge Kitabevi, 2. Baskı, Ankara, 2006.
• Düstûr, Tertip: II, Cit:8, Evkaf Matbaası, İstanbul, 1928.
• Düstûr, Tertip: III, Cilt:7, (İkinci Tabı), Devlet Matbaası, Ankara, 1944.
• Ebuzziyazade [Velid], “Şirketlerin Muhaberâtı Türkçe Olmak Mecburiyeti”, Tevhîd-i Efkâr, 20 Şubat 1339/1923, No:612-3640.
• Esirgen, Seda Örsten, “Lozan Barış Görüşmelerinde İmtiyazlar Sorunu”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, XXVIII/83, Temmuz 2012, ss.87-114.
• Hamitoğulları, Beşir, “İktisadî Sistemimizin Oluşumunda Lozan Andlaşmasının Etkiler”, Lozan’ın 50. Yıl Armağanı, İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1978, ss.177-185.
• Koçak, Cemil, Belgelerle Heyet-i Mahsusalar, İletişim Yayınları, İstanbul, 2005.
• Koraltürk, Murat, Erken Cumhuriyet Döneminde Ekonominin Türkleştirilmesi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2011.
• Ökçün, A. Gündüz, 1920-1930 Yılları Arasında Kurulan Türk Anonim Şirketlerinde Yabancı Sermaye, 2 Baskı, Sermaye Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara, 1997
• Özkan, Asaf, II. Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Askerî ve Mülkî Bürokraside Tasfiyeler, Askerî ve Mülkî Heyet-i Mahsûsalar, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2014.
• Sakal, Fahri, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Yabancı Sermayeli Şirketlerde Dil Kavgası”, XIV
• Türk Tarih Kongresi, (Ankara 9-13 Eylül 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, Cilt:II, Kısım:II, Ankara, 2005, ss.1082-1088.
• Şafak, Ali, Ansiklopedik Hukuk Sözlüğü, Selim Kitabevi, 4. Baskı, Ankara, 2002.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Genişletilmiş 2. Baskı, Yurt Yayınları, Ankara, 1982.
• Toprak, Zafer, Türkiye’de “Milli İktisat” (1908-1918), Yurt Yayınları, Ankara, 1982.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: I, Cilt:27.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: II, Cilt:2.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: II, Cilt:24.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre: II, Cilt:4.
• Türkiye İktisat Kongresi 1923-İzmir (Haberler-Belgeler-Yorumlar), (Hazırlayan: A. Gündüz Ökçün), Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları: 471, Ankara, 1981.
• Yakup Kadri, “Şirketler ve Türkler”, İkdâm, 8 Mart 1339/1923, No:9331.