Osmanlı Hasbahçelerinin Sultanı: Sultaniye Hasbahçesi

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 282, 547 - 598, 01.08.2014

Murat Yıldız

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.547

Öz

Hasbahçeler, Osmanlı Devleti’nde padişahların eğlenme ve dinlenmeleri için kurulmuş bahçelerdir. Başta Yenisaray’daki bahçe olmak üzere, Boğaziçi, Haliç, Edirne, Bursa, İzmit, Amasya ve Manisa’da birçok hasbahçe bulunmaktaydı. Bu bahçelerden biri olan Sultaniye hasbahçesi II. Bayezid tarafından kurulmuştur. Boğaziçi’nde Paşabahçe ile Beykoz arasında yer alan bu bahçe asıl gelişimini I. Süleyman ve III. Murada borçludur. Boğaziçi’nin en büyük bahçelerinden biri olan bu bahçe sadeliğiyle dikkat çekmekteydi. Burada avlanma, cirit, tomak, güreş, atıcılık, musiki fasılları, ziyafet gibi faaliyetler tertip edilirdi. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren önemini kaybeden bu bahçe üzerinde zamanla cam fabrikası, okul, stadyum gibi yapılar kurulmuştur. Bahçenin geriye kalan kısmıysa park hâline getirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bahçe, hasbahçe, bostancı, Sultaniye hasbahçesi

The Sultan of the Ottoman Khass Bagchas (the private garden of the Sultan’s palace): The Khass Bagcha of Sultaniyye

Öz

The Khass Bagchas were gardens which built for having a good time and relaxation of sultans in Ottoman State. There was a lot of khass bagcha firstly the baghca in the Yenisaray and the Bosporus, the Golden Horn, Edirne, Bursa, Amasya and Manisa. The khassbagcha of Sultaniye which was one of these gardens was built by Bayezid II. This garden which locate between Paşabahçe ile Beykoz was indebted its real development to Süleyman I and Murad III. This garden where the one of largest gardens of the Bosporus, attracted attention with its simplicity.In where was organized activities like hunting, jereed, wooden ball, wrestling, marksmanship, musicale and banquet. Above the garden which lost its importance beginning from the second half of 19th century, was built some buildings like school, stadium, glass factory with time. The other part of garden had worked up into park.

Anahtar Kelimeler

Bagcha, khass bagcha, bostanji, the khass bagcha of Sultaniye

Kaynakça

• Ali Emirî, Mehmed IV (AE.SMMD.IV), nr. 807.
• Bâb-ı Âlî Evrak Odası (BEO), nr. 491/36756, 3962/297084.
• Bâb-ı Asafi Ruus Kalemi Defteri, (A.RSK), nr. 1455.
• Cevdet Bahriye (C.BH), nr. 122/5902.
• Cevdet Belediye (C.BLD), nr. 4583.
• Cevdet Dâhiliye (C.DH), nr. 183/9144.
• Cevdet Saray Mesalihi (C.SM), nr. 116, 1440, 1460, 1744, 2306, 2976, 4404, 5818, 7918, 8292, 8332.
• Dahiliye Emniyet-i Umumiye Asayiş Kalemi Evrakı (DH.EUM.AYŞ), nr. 69/5.
• Dahiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT), nr. 911/9.
• Haritalar (HRT.h), nr. 198, 2089.
• İbnülemin Hatt-ı Hümayun (İE.HAT), nr. 602.
• Kâmil Kepeci (KK.d), nr. 7100, 7097.
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT), nr. 1063/28.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d)., nr. 435, 720, 724, 804, 1714, 1729, 1730, 2345, 3254, 3363, 3951, 4063, 4297, 4311, 4763, 5190, 5347, 5721, 5724, 5976, 6139, 6146, 6297, 6342, 6347, 6365, 6425, 6559, 6580, 6757, 6821, 6911,6953, 6987, 7054, 7165, 10195, 10250, 10259, 10306, 10415, 16258, 16260, 16285, 16296, 16297, 16687, 16727, 16754, 17256, 17426, 17635, 17884.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), nr. 211/155.
• Mühimme Defterleri (A.DVN.MHM.d), nr. 14.
• Yıldız Perakende Evrakı Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA), nr. 2/19.
• Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.), nr. 484/15.
• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d), nr. 840, 2765/1, 5120, 6052, 9636, 10153.
• II. Abdülhamid’in İlk Mâbeyn Ferîki Eğinli Said Paşa’nın Hâtırâtı I-II, (1876- 1880), haz. Davut Erkan, Bengi, İstanbul 2011.
• Ahmed Refik, Eski İstanbul Manzaraları, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul 1931.
• Akın, Tülay, “Sultaniye Çayırı Çeşmesi ve Namazgâhı” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. VII, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, İstanbul 1994, s. 69-70.
• Altuntaş, Halil – Şahin, Muzaffer, Kur’ân-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Diyanet İşleri Başkanlığı, 11. Baskı, Ankara 2006.
• Amicis, Edmondo De, İstanbul (1874), çev. Beynun Akyavaş, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
• Atasoy, Nurhan, Hasbahçe - Osmanlı Kültüründe Bahçe ve Çiçek, Koç Kültür Sanat Tanıtım, İstanbul 2003.
• ---------------------------, 15. Yüzyıldan 20. Yüzyıla Osmanlı Bahçeleri ve Hasbahçeler, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul 2005.
• Banoğlu, Niyazi Ahmet, Tarihi ve Efsaneleriyle İstanbul Semtleri, Selis Kitaplar, İstanbul 2007.
• Barakat, Heba Nayel, Between Eden & Earth, Garden of The Islamic World, The Islamic Arts Museum Malaysia, Kuala Lumpur 2003.
• Beyhan, Mehmet Ali, Saray Günlüğü (1802-1809), Doğu Kütüphanesi, İstanbul 2007.
• Bilir, Ali, Çeşmibülbüle Gizlenmiş Âbıhayat Beykoz, Kitabevi, İstanbul 2008.
• Bostan Çelebi, Süleymannâme, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Bölümü, nr. 3317.
• Câbî Târîhi (Târîh-i Sultân Selîm-i Sâlis ve Mahmûd-i Sânî), c. II, haz.
• Mehmed Ali Beyhan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• Demirkazık, Hacı İbrahim, 18. yy. Şairi Mustafa Fennî Dîvân(İnceleme - Tenkitli Metin - Dizin), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Marmara Üni versitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, İstanbul 2009.
• Dethier, P.A., Boğaziçi ve İstanbul, çev. Ümit Öztürk, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• Ekmekçibaşı, İpek, XVI.-XVII. Yüzyıl Osmanlı Minyatürlerinde Bahçe Teması, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 1996.
• Eldem, Sedad H., Türk Bahçeleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1976.
• Erdoğan, Muzaffer, “ İstanbul’un “Has Bahçe” ve Bahçeleri”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, sayı 90 (2004), s. 101-108.
• ---------------------------, “Osmanlı Devrinde İstanbul Bahçeleri”, Vakıflar Dergisi, c. IV (1958), s. 152-182.
• Eremya Çelebi Kömürciyan, İstanbul Tarihi-XVII. Asırda İstanbul, çev. Hrand. D. Andreasyan, Eren Yayıncılık, İstanbul 1988.
• Eşref Edib, Mehmet Âkif Hayatı ve Eserleri ve Yetmiş Muharririn Yazıları, Sebilürreşad Neşriyatı, İstanbul 1960.
• Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Robert Dankoff, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, c. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2003.
• Evyapan, Gönül Aslanoğlu, Eski Türk Bahçeleri ve Özellikle Eski İstanbul Bahçeleri, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara 1972.
• ---------------------------,Tarih İçinde Formel Bahçenin Gelişimi ve Türk Bahçesinde Etkileri, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara 1974.
• ---------------------------, “Bahçe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. IV, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991, s. 477-481
• Eyice, Semavi, “Ayazma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. IV, Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1991, s. 229-230.
• Eyyubi Efendi Kanunnamesi: Tahlil ve Metin, haz. Abdülkadir Özcan, Eren Yayıncılık, İstanbul 1994.
• Galitekin, Ahmed Nezih, Beykoz Kitâbeleri, c. I, Beykoz Belediyesi Kültür Yayınları, İstanbul 2008.
• Galland, Antoine, İstanbul’a Ait Günlük Anılar (1672-1673), c. II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1987.
• Gemici, Nurettin, “Osmanlı’da Çevre Anlayışının Bir Tezahürü Olarak Bahçe ve Mesire Yerleri”, Çevre ve Din Uluslar Arası Sempozyumu Bildiri Metinleri, c. II, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, İstanbul 2008, s. 381-396.
• ---------------------------, “Evliya Çelebi Seyahatnamesinde İstanbul Bahçeleri”, 1453 İstanbul Kültür ve Sanat Dergisi, sayı 8 (2010), s. 110-117.
• Göktürk, Hakkı, “Beykoz Körfezi”, İstanbul Ansiklopedisi, Reşat Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Neşriyatı, İstanbul 1961, c. V, 2661- 2662.
• ---------------------------, “Fatin Hoca İlk Okulu”, İstanbul Ansiklopedisi, Reşat Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Neşriyatı, İstanbul 1971, c. X, s. 5570.
• Gyllius, Petrus, İstanbul Boğazı, çev. Erendiz Özbayoğlu, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• Hadîkatü’l-Cevâmi‘, İstanbul Câmileri ve Diğer Dinî-Sivil Mimarî Yapılar, haz. Ahmed Nezih Galitekin, İşaret Yayınları, İstanbul 2001.
• Hafız Hızır İlyas Ağa, Osmanlı Sarayında Gündelik Hayat-Letâif-i Vekâyi’-i Enderûniyye, haz. Ali Şükrü Çoruk, Kitabevi, İstanbul 2011.
• III. Selim’in Sırkâtibi Ahmed Efendi Tarafından Tutulan Rûznâme, haz. V. Sema Arıkan, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1993.
• İnciciyan, G.V., Boğaziçi Sayfiyeleri, çev. Orhan Duru, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• İnciciyan, P.Ğ., 18. Asırda İstanbul, çev. Hrand D. Andresyan, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul 1976.
• İstanbul Ansiklopedisi, Reşat Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Neşriyatı, c. I, III, V, İstanbul 1958, 1960, 1961.
• İstanbul Esnaf Tarihi, c. I, haz. Ahmet Kal‘a vd., İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1997.
• İstanbul Tarihî Çeşmeler Külliyatı, c. II, ed. Necdet Ertuğ, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, İstanbul 2006.
• İstanbul Ticaret Tarihi, c. I, haz. Ahmet Kal‘a vd., İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul 1997.
• Kahraman, Âlim, Edebiyatın Belleğinde Yaşayan Beykoz, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2005.
• Karakaya, Enis, “Ayazmalar”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. I, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, İstanbul 1993, s. 472-474.
• Koçu, Reşad Ekrem, “Bostancıbaşı Defterleri”, İstanbul Enstitüsü Dergisi, 4, 1958, s. 39-90.
• Mehmed Zeki, “On Birinci ve On İkinci Asırlarda İstanbul’da Bağçeler ve Mesireler”, Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, sayı 30 (1335), s. 76-78.
• Moltke, Helmuth Von, Türkiye’deki Durum ve Olaylar Üzerine Mektuplar, çev. Hayrullah Örs, Türkiye İş Bankası, Ankara 1960.
• Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umur-i Belediyye, c. II, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı, İstanbul 1995.
• Özcan, Abdülkadir, “Bostancıbaşıların Beledî Hizmetleri ve Bostancıbaşı Defterlerinin İstanbul’un Toponomisi Bakımından Değeri”, Tarih Boyunca İstanbul Semineri (29.05.1988-01.06.1988), İstanbul 1989, s. 31-38.
• Pakalın, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c. I-III, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1983.
• Rado, Şevket, “Bostancıbaşı Defteri: 1802 Yılında Boğaziçi ve Haliç Kıyılarında Kimler Otururdu?”, Hayat Tarih Mecmuası, I/6 (1972), s. 1-32 (Derginin İlavesi).
• Redford, Scott, Anadolu Selçuklu Bahçeleri (Alaiyye/Alanya), çev. Serdar Alper, Eren Yayıncılık, İstanbul 2008.
• Redhouse James W., A Turkish and English Lexicon, Librairie du Liban, İstanbul 1890.
• Ruggles, D. Fairchild, Islamic Garden and Landscapes, University of Pennsylvania, Philadelphia 2008.
• Sermet Muhtar Alus, 30 Sene Evvel İstanbul, 1900’lü Yılların Başlarında Şehir Hayatı, İletişim Yayınları, İstanbul 2005.
• Sertel, Vuslat, Defter-i Bostancı (Anadolu ve Rumeli Sevahilinde Bulunan Binalara Dair Defter: 4967 Nolu Defter), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Bitirme Tezi, nr. 1892, İstanbul 1950-1951.
• Sevâhil-nâme-i Merhûm Fennî Efendi, Uhuvvet Matbaası, İstanbul 1327.
• Şehsüvaroğlu, Halûk Y., “Biniş, Biniş-i Hümayun”, İstanbul Ansiklopedisi, c. V, Reşat Ekrem Koçu ve Mehmet Ali Akbay Neşriyatı, İstanbul 1961, s. 2798-2799.
• Şem’dânî-zâde Süleyman Efendi Tarihi, Mür’i’t-Tevârih, I, II.A, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1976, 1978.
• Şemseddîn Sâmî, Kāmûs-i Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet 1317.
• Tanışık, İbrahim Hilmi, İstanbul Çeşmeleri: Beyoğlu ve Üsküdar Cihetleri, c. II, Maarif Vekâleti, Ankara 1945.
• Tekin, Şinasi, “II. Mahmud’un İstanbul’u [Cahit Kayra-Erol Üyepazarcı’nın ‘Bostancıbaşı Sicilleri’ Adlı Eserleri Üzerine], Tarih ve Toplum Dergisi, XIX/114, (1993), s. 57-61
• Tunçer, Beyhan, Bostancıbaşı Defterinin İstinsahı ve İndeksi (8866 nolu defter), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Mezuniyet Tezi, nr. 1967, İstanbul 1949-1950.
• Uluçay, Çağatay, Harem, c.II, Türk Tarih Kurumu,Ankara 1992.
• Üçel-Aybet, Gülgün, Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları (1530-1699), İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
• Yıldız, Murat, “Osmanlı Devleti’nde Topun Savaş Dışında Bazı Kullanım Alanları”, Türk Dünyası Araştırmaları, sayı: 180 (Mayıs-Haziran 2009), s. 181-194.
• ---------------------------, Bahçıvanlıktan Saray Muhafızlığına Bostancı Ocağı, Yitik Hazine, İstanbul 2011.