A Rebel Ayan Profile in the Tanzimat Period: The Incident of Kör Hüseyin Bey of Adjara

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 282, 611 - 658, 01.08.2014

Özgür Yılmaz

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.611

Öz

Undoubtedly the most important change in Ottoman provincial administration in the 19th century was the centralizing activities taken by Mahmud II. The new government policy based on the limitation of power of ayan families who had a long history in the ottoman provinces, and on the reestablishment of central control demonstrated its impact in the Eastern Black Sea region. The region was a scene of long term struggle between governors that represents the central power and local notables in the first thirty years of the 19th century. The implementation of Tanzimat reforms in the area, as a next phase of this struggle period, created a large discontented group that their interests damaged by new Tanzimat reforms which required not only administrative but fiscal centralizing and other new applications. Although a part of this discontented group was integrated into the new system, this process was a little more painful in some part of the empire like eastern side of Trabzon Province. The period of disorders lasted between 1840-1846 in Adjara, a buffer zone on the Ottoman-Russian border, revealed an example of the own system of local notables (âyan) of Black Sea Region and showed the vulnerability and fragility of the region to the internal and external developments. In this context based on the Ottoman and French archival documents, this study aims to evaluate the emergence and causes of rebellions of Kör Hüseyin Bey, who was a member of the Selim Paşazâdeler, one of the most important âyan families in Adjara, , in 1840 and 1846 which led to a climate of anarchy and their effects on the region.

Anahtar Kelimeler

Âyan (provincial notable), Tanzimat, Adjara, Kör Huseyin, Rebellion

Tanzimat Döneminde İsyancı Bir Ayan Profili: Acaralı Kör Hüseyin Bey Hadisesi

Öz

19. yüzyılda Osmanlı taşra idaresinde yaşanan en önemli değişim şüphesiz temellerini II Mahmud’un attığı merkezileştirme faaliyetleriydi. Taşrada uzun bir geçmişi olan âyan ailelerinin güçlerinin sınırlandırılması ve merkezi denetimin yeniden tesis edilmesi esasına dayanan yeni devlet politikası etkilerini Doğu Karadeniz bölgesinde de gösterdi. 19. yüzyılın ilk otuz yılında bu bölge merkezi temsil eden valiler ile yerel güçler arasında sürekli bir mücadeleye sahne oldu. Bu mücadele döneminin bir sonraki aşaması olarak bölgede Tanzimat’ın uygulanmaya başlaması ve sadece idari değil mali anlamda da bir merkezileşmeyi ve yeni bazı uygulamaları ön görmesi çıkarları zedelenen geniş bir zümrenin ortaya çıkmasına neden oldu. Bu muhalif kesimin bir kısmı yeni sisteme entegre edilerek teskin edilse de Trabzon Eyaleti’nin doğusu gibi imparatorluğun bazı hassas bölgelerinde bu süreç biraz daha sancılı oldu. Osmanlı-Rus sınırında tampon bir bölge özelliği gösteren Acara’da 1840’tan 1846’ya kadar devam eden bir karışıklık dönemi Karadeniz Bölgesi’nin kendine has âyanlık sisteminin bir örneğini sergilediği gibi bölgenin gerek iç gerekse de dış gelişmelere karşı hassas yapısını ve kırılganlığını da göstermektedir. Bu bağlamda bu çalışma, Acara bölgesinin en önemli âyan ailelerinden olan Selim Paşazâdelerden Kör Hüseyin Bey’in ilki 1840; ikincisi de 1846’da ortaya çıkan ve aldığı destek ile bölgeyi anarşi ortamına sürükleyen isyanlarının ortaya çıkışlarını ve bölgedeki etkilerini Osmanlı ve Fransız arşiv kaynaklarıüzerinden değerlendirmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Âyan, Tanzimat, Acara, Kör Hüseyin, İsyan

Kaynakça

• HAT (Hatt-ı Hümayûn): 1424/58241; 1233/48014/A;1424/58241.
• İ. DH. (İrade Dâhiliye): 17/781; 12/575; 18/863; 174/9351; 31/ 1442; 50/2500; 87/4365; 12/575; 17/781; 15/697.
• İ. MVL. (Meclis-i Vâlâ): 18/278; 18/278; 32/544.
• İ. MSM. (İrade Mesail-i Mühimme): 87/2468; 49/1235; 82/2336; 87/2461; 87/2462; 87/2463; 87/2473; 87/2477; 49/1235.
• MVL. (Meclis-i Vâlâ Riyâseti): 3/59.
• A. MKT. (Sadaret Mektubî Kalemi): 42/26; 48/34; 54/72;56/8; 56/44; 56/95; 11/95; 42/26; 37/4; . 37/32.
• A. DVN. MHM. (Divân-i Hümayun Mühimme Kalemi): 2-A/95.
• A. MKT. MHM (Sadaret Mühimme Kalemi): 42/26; 2/16.
• A. AMD (Sadaret Âmedî Kalemi): 1/60.
• C. ZB (Cevdet Zaptiye): 64/3198.
• HR. TO (Hariciye Tercüme Odası): 283/76; 284/8; 284/13; 284/16.
• Correspondance politique des Consuls (CPC), Erzeroum: Tome 4.
• Correspondance politique des Consuls (CPC), Dépêche politique d’Erzeroum et Trébizonde: Tome 2
• Correspondance consulaire et commerciale, (CCC), Erzeroum: Tome 1
• Correspondance consulaire et commerciale (CCC), Trébizonde : Tome 4
• Constantinople, Ambassade, Série D, Correspondance avec les Échelles, Erzeroum: Tome 1
• Constantinople, Ambassade, Série D, Correspondance avec les Échelles, Trébizonde: Tome 4
• Constantinople, Ambassade, Série D, Correspondance avec les Échelles, Trébizonde: Tome 5
• Turkey, 526/2.
• Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’anüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, c. 4-5, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• Aktepe, M. Münir, “Tuzcuoğulları İsyanı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, III/ 5-6 (1953), ss. 21-52.
• Albayrak, Hüseyin, Tarih İçinde Trabzon Valileri 1461-2007, Trabzon Valiliği Yayınları, Trabzon 2008.
• Allen W.E.D., - Muratoff, Paul, Kafkas-Harekâtı, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966.
• Aykun, İbrahim, Erzurum Konferansı (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Antlaşması, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 1995.
• Bay, Abdullah, Trabzon Eyaletinde Mütegallibe Hareketleri ve Ayanlık (1750- 1850), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2007.
• Bryer, Anthony, “The Last Laz Rising and the Downfall of the Pontic Derebeys 1812-1840”, Bedi Kartlisa, XXVI (1969), ss. 191-210.
• Çadırcı, Musa, “Anadolu’da Redif Askeri Teşkilâtının Kuruluşu”, Ankara Üniversitesi DTCF, Tarih Araştırmaları Dergisi, 8/14 (1963), ss. 63- 75.
• ______, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK, Ankara 1997.
• Değirmenci, Salih, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı Öncesi Çıldır Eyaleti’nin İdari, Siyasi, Askeri, Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Yapısı (1 Numaralı Ahısha Şer’iyye Siciline Göre: 1233-1241), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
• Doğan, Cabir, “Tanzimat’ın Van’da Uygulanması ve Han Mahmud İsyanı”, History Studies, 3/2( 2011), s. 149-147-162.
• E. Meeker, Michael, İmparatorluktan Gelen Bir Ulus, Türk Modernitesi ve Doğu Karadeniz’de Osmanlı Mirası, çev. Tutku Vardağlı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2005.
• Emecen, Feridun M., “Çıldır Eyâleti”, Diyanet İslam Ansiklopedisi (DİA), c. 8, İstanbul 1998, ss. 300-301.
• ______, “Doğu Karadeniz’de Âyânlık: Tirebolulu Kethudazâde Mehmed Emin Ağa”, Belleten, LXV/242 (2001), ss. 193-215.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Klasik Dönemindeki Eşraf ve Âyân Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları, III (1982), s. 105-118.
• Erol, Salih, Pehlivan İbrahim Paşa Vakay’-i Nâmesi (Baba Paşa Tarihi), Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir 2007.
• Ersoy, Osman, “Bir İngiliz Konsolosu’nun 1846 yılında Erzurum’dan Kars’a Seyahati”, AÜ DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 2 (1964), ss. 237-249.
• Gencer, Fatih, “Merkezîleşme Politikaları Sürecinde Yurtluk-Ocaklık Sisteminin Değişimi”, Ankara Üniversitesi DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi,49 (2011), ss. 75-96.
• Gök, Fatma Yelda, 1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kütahya 2008.
• Guarraccino, Frederick, “Notes on an Excursion from Batum to Artvin”, Journal of the Royal Geographical Society of London, 15 (1845), ss. 296- 305.
• Güven, Aydın, Doğu Karadeniz Âyânlığına Kısa Bir Bakış (1808-1826), Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 1999.
• Hakan, Sinan, Osmanlı Arşiv Belgelerine Göre Kürtler ve Kürt Direnişleri (1817- 1867), Doz Yayıncılık, İstanbul 2011.
• İnbaşı, Mehmet, “XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Çıldır Eyaleti ve İdarecileri”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 7/1 (2006), ss. 77-94.
• Karagöz, Rıza, Karadeniz’de Bir Hanedan Kurucusu Haznedarzade Süleyman Paşa, Etüt Yayınları, İstanbul 2009.
• Kılıç, Bahattin, 19. Yüzyılda Çıldır Sancağı’nın İdari Yapısı, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisan Tezi, Kars 2011.
• Kılıç, Orhan, “Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, OTAM, 10 (1999), ss. 119-137.
• Kırzıoğlu, Fahrettin M.,1855 Kars Zaferi, Işıl Matbaası, İstanbul 1955.
• ______, Kars Tarihi, c. I, Işıl Matbaası, İstanbul 1953.
• Kızılkaya, Oktay, XIX. Yüzyılda Kars Sancağı’nda Sosyal ve Ekonomik Durum (1830-1877), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2011.
• Küçük, Cevdet, Tanzimat Devrinde Erzurum, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Sonçağ Tarihi Kürsüsü. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1975.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmani, c. 5, Yay. Haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Nagata, Yuza, Tarihte Âyânlar Karaosmanoğulları Üzerine Bir İnceleme, TTK, Ankara 1997.
• Nazır, Bayram, Osmanlı-Rus Savaşlarında Acaralılar 1774-1829, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 1993.
• Özkaya, Yücel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Âyânlık, TTK, Ankara 1994. Sarıoğlan, E. Esin, Tanzimat’ın Trabzon’da Uygulanması (1839-1856), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 1996.
• Saydam, Abdullah, “Trabzon’un İdarî Yapısı ve Yenileşme Zarureti (1793-1851)”, OTAM, 18 (2006), ss. 285-317.
• Şahin, Canay, The Rise and Fall of An Ayân Family in Eighteenth Century Anatolia: The Caniklizâdes (1737-1808), The Instıtute of Economics and Social Sciences of Bilkent University, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2003.
• Şakir, Şevket, Trabzon Tarihi, haz. İsmail Hacıfettahoğlu, Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2001.
• Tozlu, Selahattin, “Karapapaklar Hakkında Bazı Notlar-II”, Karadeniz Araştırmaları, 7 (2005), s. 90-110.
• Ural, Selçuk, ve diğerleri, Kars Tarihi Geçmişten Cumhuriyete, Eser Ofset ve Matbaacılık, Erzurum 2011.
• Veinstein, Gilles, “Ayân de la région d’Izmir et le commerce du Levant (deuxième moitié du XVIIIe siècle)”, Revue de l’Occident musulman et de la Méditerranée, 20 (1975), s. 131-147.
• Yılmaz, Özgür, Tanzimat Döneminde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• Yücel, Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dair Genel Gözlemler,” Belleten, XXXVIII/152 (1974), ss. 657-704.
• Zens, Robert, “Ottoman Provincial Notables in the Eighteenth Century: A Comparative Study”, Perspectives on Ottoman Studies Papers from th 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman Studies (CIEPO) at the University of Zagreb 2008, ed. E.Causevic ve diğ., Lıt Verlag 2010, ss. 245-252.
• ______, “Provincial Powers: The Rise of Ottoman Local Notables (Ayan)”, History Studies, 3/3 (2011): 433-447.
• ______, The Ayanlık and Pasvanoğlu Osman Paşa of Vidin in the Age of Ottoman Social Change, 1791–1815, University of Wisconsin-Madison, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Wisconsin 2004.
• Zeyrek, Yunus, Ahıska Bölgesi ve Ahıska Türkleri, Pozitif Yayınları, Ankara 2001.