Tanzimat Devri’nde Kıbrıs’ta Azat Edilmiş Kölelerin Hukukî Ve Sosyo-Ekonomik Durumları (1839- 1876)

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 282, 699 - 756, 01.08.2014

Celâl Erdönmez

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.699

Öz

Tanzimat devrinde de Kıbrıs’ta siyah köleler teorik olarak toplumun en alt katmanında bulunuyorlardı. Herkesin din, mezhep ve etnik fark gözetilmeksizin eşit sayılacağı ilan edilmişti; fakat onlar yine köle idiler. Toplum hayatının zaruri pratikleri teorik tasnifi görünmez kılacak düzeyde insani ve medeniydi. Köleler ile hür şahıslar arasındaki medeni ilişkiler, köle sıfatının sınırlarının ötesinde; eşitlik çerçevesinde kuruldu. Bazı köleler önceden azat edilmişlerdi. Bu kişiler toplumsal hayata iktisadi, medeni ve hukukî anlamda katıldılar. Hür insanlar tarafından kabul gördüler. Hukukî statüleri sebebiyle yadırganmadılar. Kölelerin azat edilmeleri geleneksel hoşgörünün zaten içselleştirildiği Osmanlı-Kıbrıs toplumunda radikal değişiklikler doğurmadı. Köle azadı, kölelik statüsü açısından “kişisel hürriyete kavuşma” anlamına gelmekteyken Osmanlı köleleri açısından yalnızca sembolik bir hukukî süreçten ibaretti. Azatlı köleler evlendiler, menkul ve gayrimenkul mülkler edindiler, mal varlıklarını aile fertlerine miras bıraktılar, alacak-verecek ilişkileri oldu, mahkemelerde şahitlik ettiler, ticaret yaptılar; toplumsal kabul ve itibar gördüler. Bu çalışmanın amacı, 1839-1876 yılları arasında Kıbrıs’ta çeşitli sebeplerle azat edilmiş kölelerin hür insan olarak, toplumsal hayata ne şekilde ve düzeyde dâhil olabildikleri ile Kıbrıs toplumunun bu şahısları nasıl ve ne düzeyde benimsediklerini tespit etmektir. Konu Kıbrıs Şer‘iyye Sicilleri’ne dayanarak ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, köle, câriye, köle azadı, şer‘iyye sicili, tereke defteri

Legal And Socio-Economic Status of Freed Slaves in Cyprus (1839-1876)

Öz

Theoretically, black slaves lived at the lowest social stratum in Cyprus society during the Tanzimat reform period as well. It was declared that everybody would be counted as equal regardless of his or her religion, sect and ethnicity but they were still slaves. However, the essential practices of social life were so humane to make this theoretical categorization invisible. The social relationship between slaves and free people was beyond the limits of slavery; this relationship was established within the framework of equality. Some slaves had been emancipated beforehand. These slaves took place in social, economic and legal life. They were accepted by free people. They were not isolated because of their legal status. The emancipation of slaves did not bring radical changes in Ottoman-Cyprus people, where traditional tolerance had already been internalized. The emancipation was recorded as a symbolic legal process for Ottoman slaves who lived this historically although it meant to be personal freedom from point of view of the status of slavery. The emancipated slaves got married, possessed property and real estate, they left their inheritance to their family members, they owed debt and had account receivable, they acted as witnesses in courts and they traded; they were accepted socially and they had social esteem. The aim of this study is to determine how and to what degree the slaves, who were emancipated due to various reasons in Cyprus between 1839-1876, were involved in social live and adopted by the Cypriot community. This subject will be studied based on Cyprus Sheria records.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, slave, female slave, emancipation, sheria records, heritage registrations

Kaynakça

• KŞS., 38/1-1; KŞS., 38/15-1; KŞS., 38/49-1; KŞS., 38/66-1; KŞS., 38/ 192-3; KŞS., 39/8-2; KŞS., 39/20-1; KŞS., 39/39-1; KŞS., 39/61- 1; KŞS., 39/110-1; KŞS., 39/143-1; KŞS., 39/171-1; KŞS., 40/133-1; KŞS., 40/171-1; KŞS., 41/77-1; KŞS., 41/90-1; KŞS., 41/94-1; KŞS., 41/99-1; KŞS., 41/168-1; KŞS., 41/169-1; KŞS., 42/43-1; KŞS., 42/54-2; KŞS., 42/71-1; KŞS., 42/90-1; KŞS., 42/125-1; KŞS., 42/186-1; KŞS., 43/3-1; KŞS., 43/7-1; KŞS., 43/13-2; KŞS., 43/46-1; KŞS., 44/86-1; KŞS., 44/130-1; KŞS., 44/140-1; KŞS., 45/20-1; KŞS., 45/116-1; KŞS., 46/42-1; KŞS., 46/58-2; KŞS., 46/121-1; KŞS., 47/29-2; KŞS., 47/73-2; KŞS., 47/78-1; KŞS., 47/84-2; KŞS., 47/102- 1; KŞS., 47/127-1; KŞS., 47/171-1; KŞS., 49/28-2; KŞS., 49/82-1; KŞS., 49/147-1; KŞS., 49/198-2; KŞS., 50/19-1; KŞS., 50/26-2; KŞS., 50/28-2; KŞS., 50/83-2; KŞS., 50/141-4; KŞS., 51/1-3; KŞS., 51/61-3; KŞS., 51/195-1; KŞS., 51/204-1.
• Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, VI-VII-VIII, Yay. Haz. Yücel Demirel, Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• Akgündüz, Ahmed, Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, Diyarbakır 1986.
• Akkaya, Mustafa, “XVII. Yüzyılın İl Çeyreğinde Üsküdar’da Köle Ticareti, Kölelerin Ticaretle Uğraşması”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XIV/25 (2011), ss. 204-217.
• Akyılmaz, Gül, “Osmanlı Hukukunda Köleliğin Sona Ermesi İle İlgili Düzenlemeler ve Tanzimat Fermanı’nın İlanından Sonra Kölelik Müessesesi”, Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, IX/1-2 (2005), ss. 206-230
• Aydın, M. Âkif, “Köle” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, XXVI, Ankara 2002, ss. 237-246.
• ---------------------------, Türk Hukuk Tarihi, Beta Yayınları, İstanbul 2009. Aymes, Marc, “Reform Talks: Applying the Tanzimat to Cyprus”, Ottoman Cyprus: A Collection of Studies on History and Culture, Ed. Michalis N. Michael, Matthias Kappler and Eftihios Gavriel, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2009, pp. 107-116.
• Ben-Naeh, Yaron, “Blond, Tall, with Honey-Colored Eyes: Jewish Ownership of Slaves in the Ottoman Empire”, Jewish History, XX/3-4 (2006), pp. 315-332. Published: Springer.
• Baer, Gabriel, “Slavery in Nineteenth Century Egypt”, The Journal of African History, VIII/3 (1967), pp. 417-441, Cambridge University Press.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiye Kamusu, IV, Bilmen Basım ve Yayınevi, İstanbul 1988.
• Bozkurt, Gülnihal,“Eski Hukuk Sitemlerinde Kölelik”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, XXXVIII/1 (1981), ss. 65-103.
• ---------------------------, “Köle Ticaretinin Sona Erdirilmesi Konusunda Osmanlı Devleti’nin Taraf Olduğu İki Devletlerarası Anlaşma”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi,1 (1990), ss. 45-77.
• Canatar, Mehmet, “Şeriye Sicillerinde Köle Ticareti ve Kölelik Muâmelâtı Çerçevesinde Düzenlenen Belgeler”, Arşiv Dünyası, 12 (2009), ss. 38-41.
• Cobham, Claude Delaval, Excerpta Cypria. Materials For a History of Cyprus, Cambridge University Press, Cambridge 1908.
• Coureas, Nicholas, “Cyprus and Ragusa (Dubrovnik) 1280-1450”, Mediterranean Historical Review, XVII/2 (2002), ss. 1-13.
• Çevikel, Nuri, Kıbrıs Eyâleti: Yönetim, Kilise, Ayan ve Halk (1750-1800), Gazimağusa 2000.
• Çiçek, Kemal, Zimmis (Non Muslims) Of Cyprus İn The Sharia Court: 1110/39 A.H./1698-1726 A.D., (University of Birmingham Yayımlanmamış Doktora Tezi), Birmingham 1992.
• Çoruh, Haydar, II. Mahmud Döneminde Kıbrıs’ın İdarî, İktisadî ve İctimaî Yapısı (1808-1839), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
• Dağlı, Yücel, Cumhure Üçer, Tarih Çevirme Kılavuzu, V, TTK Yayınları, Ankara 1997.
• Demetriou, Kyriakos N., “Ottoman Cyprus: New Studies on an Obscure Field A Review”, Thetis, XVI-XVII (2010), pp. 63-72.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1988.
• Dinç, Güven, Osmanlı Yönetiminde Kıbrıs (1800-1839), (Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Antalya 2010.
• Dinç, Güven, Cemil Çelik, “Kıbrıs’ta Kölelik (1800-1878)”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, V/3 (2012), ss. 185-196.
• Dündar, Recep, Kıbrıs Beylerbeyiliği (1570-1670), (İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Malatya 1998.
• Ekinci, Ekrem Buğra, Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk, Arı Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• Engerman, Stanley L., “Slavery and Emancipation in Comparative Perspective: A Look at Some Recent Debates”, The Journal of Economic History, XLVI/2 (1986), Cambridge University Press, pp. 317-339.
• Erdem, Y. Hakan, Osmanlıda Köleliğin Sonu 1800-1909, çev. Bahar Tırnakcı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004.
• Erdoğru, M. Akif, “Osmanlı Kıbrısı’nda Kadınlar (1580-1640), Kıbrıs’ta Osmanlılar I, Ed. R. Halluma, Galeri Kültür Yayınları, Lefkoşa 2008, ss. 119-147.
• -------------------------------, “Osmanlı Kıbrısı’nda Maddi Kölelik (1580-1680)”, Kıbrıs’ta Osmanlılar II, Ed. R. Halluma, Galeri Kültür Yayınları, Lefkoşa 2009, ss. 100-110.
• Erdönmez, Celâl, Şer‘iyye Sicillerine Göre Kıbrıs’ta Toplum Yapısı (1839-1856), (Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Isparta 2004.
• -------------------------------, “Tanzimat Devrinde İngiltere Konsoloslarının Kıbrıs’taki Faaliyetleri (1839-1856)”, Bilig, Ahmet Yesevi Üniversitesi Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 58 (2011), ss. 91-118.
• Faroqhi, Suraiya, “18. Yüzyıl Bursa’sında Zengin Olmak: Debbağ Hacı İbrahim’in Serveti”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, ss. 199-216.
• -------------------------------, “Köle Pazarından Arafat’a: 15. Yüzyıl Sonunda Bursalı Kadınların Yaşamöyküleri”, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004, ss. 219-236.
• -------------------------------, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, çev. Gül Çağalı Güven, Özgür Türesay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• -------------------------------, Yeni Bir Hükümdar Aynası, Osmanlı Padişahlarının Kurumsal İmgesi ve Bu İmgenin Algılanması, çev. Gül Çağalı Güven, Alfakitap, İstanbul 2011.
• -------------------------------, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi, 1600-1914, II, ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 720.
• Fay, Mary Ann, “Kadınlar ve Vakıflar: [1]8. Yüzyıl Mısır’ında Mülkiyet, İktidar ve Toplumsal Cinsiyetin Nüfuz alanı”, Modernleşmenin Eşiğinde Osmanlı Kadınları, ed. Madeline C. Zilfi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, ss. 28-47.
• Hatay, Mete, “Servants, Slaves and Concubines in Ottoman Cyprus (1571–1878)”, Ottoman Cyprus: A Collection of Studies on History and Culture, Ed. Michalis N. Michael, Matthias Kappler and Eftihios Gavriel, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2009, pp.161-180.
• Hill, Sir George, A History of Cyprus, IV, (The Ottoman Province, The British Colony, 1571-1948), Cambridge University Press, Cambridge, New York 1952.
• Igbafe, Philip A., “Slavery and Emancipation in Benin, 1897-1945”, The Journal of African History, XVI/3 (1975), Cambridge University Press, pp. 409-429.
• İnalcık, Halil, “Bursa”, TDVİ., VI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul 1992, ss. 445-449.
• -------------------------------, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300- 1600, I, ed. Halil İnalcık ve Donald Quataert, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• -------------------------------, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Köle Emeği”, Doğu Batı: Makaleler II, Doğu Batı, Ankara 2009, ss. 123-153.
• Jennings, Ronald C. “Black Slaves and Free Blacks in Ottoman Cyprus, 1590-1640” Journal of the Economic and Social History of the Orient, XXX/3 (1987), pp. 286-302.
• -------------------------------, Christians and Muslims in Ottoman Cyprus and the Mediterranean World 157-1640, New York University Pres, New York and London 1992.
• Karaman, Hayreddin, Mukayeseli İslâm Hukuku, I, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
• Köprülü, M. Fuad, “Âzâd”, İA. II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, İstanbul 1961, ss. 83-85.
• Kur’an-ı Kerim, Bakara-2:177; Nur- 24:33; Mücadele- 58:3; Meryem-19:13.
• Le Ghait, Alfred, “The Anti-Slavery Conference”, The North American Review, CLIV/424 (1892), University of Northern Iowa, pp. 287- 296.
• Luke, Sir Harry Charles, Cyprus Under the Turks 1571-1878. A Record based on the Archives of The English Consulate in Cyprus under the Levant Company and After, C. Hurst&Company, London 1969.
• Osmanlı İdaresinde Kıbrıs (Nüfusu-Arazi Dağılımı ve Türk Vakıfları) yay. haz. Hacı Osman Yıldırım vd., T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayını, Ankara 2000.
• Özbay, Rahmi Deniz, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Köle Emeğinin İstihdamı ve Mükâtebe Yöntemi”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, XVII/1 (2009), ss. 148-163.
• Özkul, Ali Efdal, Kıbrıs’ın Sosyo-Ekonomik Tarihi (1726-1750), İstanbul 2005.
• Parlatır, İsmail, “Osmanlı Sosyal Hayatından Köleliğin Kaldırılışı”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXXI/1-2 (1987), ss. 417-420.
• -------------------------------, Tanzimat Edebiyatında Kölelik, TTK Yayınları, Ankara 1992.
• Peterson, Brian J., “Slave Emancipation, Trans-Local Social Processes and the Spread of Islam in French Colonial Buguni (Southern Mali) 1893-1914”, The Journal of African History, XLV/3 (2004), Cambridge University Press, pp. 421-444.
• Sak, İzzet, Şer’iye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler (17. ve 18.
• Yüzyıllar), (Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Konya 1992.
• Samani, Hasan, Tanzimat Devrinde Kıbrıs (1839-1878), (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2006.
• Taş, Hülya, “Osmanlı Kadı Mahkemesindeki “Şühûdü'l-Hâl” Nasıl Değerlendirilebilir?”, Bilig, Ahmet Yesevi Üniversitesi Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 44, (2008), ss. 25-44.
• Toledano, Ehud R., “Late Ottoman Concepts of Slavery (1830s-1880s)”, Poetics Today, XIV/3, Cultural Processes in Muslim and Arab Societies: Modern Period I (1993), Published by: Duke University Press, pp. 477-506.
• -------------------------------, Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890, çev. Y. Hakan Erdem, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994.
• -------------------------------, Suskun ve Yokmuşçasına: İslâm Ortadoğusu’nda Kölelik Bağları, çev. Y. Hakan Erdem, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010.
• Uludağ, Süleyman, “Âzat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, IV, İstanbul 1991, s. 311.
• Ünal, Mehmet Ali, “Yasakçı”, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yayıncılık, İstanbul 2011, s. 724.
• Zilfi, Madeline C. Women and Slavery in the Late Ottoman Empire, Cambridge University Press, Cambridge, New York 2010.
• http://academia.edu/1902012/Ottoman_Cyprus_New_Studies_on_an_ Obscure_Field
• http://www.harrassowitzverlag.de/dzo/artikel/201/003/3579_201.pdf?t=1241779309
• http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/26/1029/12462.pdf
• http://kosbed.kocaeli.edu.tr/sayi17/ozbay.pdf
• http://www.jstor.org/stable/3631815
• http://www.jstor.org/stable/1773282
• http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/19/1150/13496.pdf
• http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/38/304/2862.pdf
• http://www.hukuk.gazi.edu.tr/editor/dergi/IX_206-230.pdf
• http://dx.doi.org/10.1080/09518960208559123
• http://www.jstor.org/stable/25102339
• http://www.jstor.org/stable/2122166
• http://www.jstor.org/stable/20100988
• http://www.jstor.org/stable/179829
• http://www.jstor.org/stable/180474