Etelköz: Some New Ideas on the Identification of the Proto-Hungarian Homelands

Yıl 2014, Cilt: 78 Sayı: 281, 41 - 92, 01.04.2014

Osman Karatay

https://doi.org/10.37879/belleten.2014.41

Öz

The book known as De Administrando Imperio, written by the Byzantine emperor Constantine Porphyrogenitus in the 10th century, describes two former lands of the Magyars before coming to the Carpathian basin. The concerning data, however, lacks internal cohesion, and is contradictory to a great degree with the data of other sources. On the other hand, Constantine gives substantially valuable information, too, by providing the most detailed information regarding the pre-Carpathian Magyars. Thus, his book has been given a great prominence, and other sources have been left to the secondary rank. As a consequence, the existing results in the scholarship do not answer some vital questions. The theories based on Constantine’s book locate the two Magyar lands on the two sides of Dnieper. But there is no any reliable clue showing that the Magyars had a patria on the west of Dnieper (up to Lower Danube); we cannot be sure of even their reaching en masse at the Dnieper banks in those days, except for their military raids to Central Europe. If all sources and clues are evaluated altogether, and if the contradictory expressions of Constantine are reconciled with each other and with other sources, one may see that really there are two lands, one on the western banks of the river Don and the other on the east of the mid-Volga. This essay offers reading the place name Etelköz, one of the two lands, in Turkic as “source (land) of Volga”, instead of the conventional Hungarian reading ‘mesopotamia’. The Turkic reading would indicate the banks of Kama and Belaya, where is today Bashkiria. The other patria, given by Constantine as ‘Levedia’, is properly the land on the western Don banks, which occurs in medieval Hungarian annals with a different name.

Anahtar Kelimeler

Magyars/Hungarians, Onogurs, Hungarian homelands, Etelköz, Khazars, Bashkirs

Etelköz: Ortanca Macar Yurdu Hakkında Yeni Bazı Tespitler

Öz

Bir 10. yy Bizans kaynağı olan Konstantinos Porphyrogenitus’un De Administrando Imperio adıyla bilinen eserinde Macarların şimdiki yurtlarına gelmeden önceki iki yurdundan bahsedilir. Bu bahsin ayrıntıları kendi içinde çelişkili olduğu gibi, diğer kaynaklarla uyuşturmak da zordur. Öte yandan, Konstantinos’un değerli bilgiler verdiği de ortadadır. Eski Macar tarihiyle ilgili en önemli veriyi sağlayan bu esere büyük önem atfedilmiş, buradaki bilgiler esas alınarak diğer onlarca kaynak tali görülmüştür. Bu yüzden, bugün bilim dünyasında hâkim olsalar da, ulaşılan sonuçlar temel soruların cevabını vermiyor. Konstantinos’a dayanan savlar küçük ayrıntılarla Dnyeper nehrinin her iki tarafına adı geçen iki Macar yurdunu yerleştirmekteler. Hâlbuki Macarların bu nehrin batısında yurt tuttuklarına dair hiçbir dayanılır ipucu olmadığı gibi, Dnyeper’e ulaştıkları bile kuşkuludur. Bütün kaynak ve ipuçlarına kulak verilir ve Konstantinos’taki ifadeler kendi içinde uzlaştırılırsa, iki yurttan birinin Don nehrinin batı yakasında, diğerinin ise Orta İdil’in doğusundaki alanda olduğu görülecektir. Bu makaledeki öneri adı Etelköz olarak geçen yurdun adını kuşkulu bir Macarca ile ‘ırmak arası’ şeklinde okumak yerine, açık bir Türkçe ile ‘İdil’in kaynağı’ şeklinde görmek, dolayısıyla Ak İdil nehri boylarındaki Başkırdistan arazisini anlamaktır. Konstantinos’ta adı Levediya olarak geçen diğer yurt ise Orta Don boylarında dört asırdan fazla kalınan araziyi anlatmaktadır ve Macar kaynaklarındaki ismi başkadır.

Anahtar Kelimeler

Macarlar, Onoğurlar, Macar anayurdu, Etelköz, Hazarlar, Başkırtlar

Kaynakça

• Ahmetbeyoğlu, Ali, Grek Seyyahı Priskos (V. Asır)’a Göre Avrupa Hunları, İstanbul 1995.
• The Annals of St-Bertin. Ninth Century Histories, Cilt I, çev. Janet L. Nelson, Manchester 1994.
• Bartha, Antal, “A magyar nép őstörténete” Magyarország története -I-: Előzmények és a magyar történet 1242-ig. Budapest 1984, s. 377-574.
• Baştav, Şerif, “Sabir Türkleri”, Belleten, XVII-XVIII (1941), s. 53-99.
• Bayram, Bülent, Çuvaş Türkçesi- Türkiye Türkçesi Sözlük, Konya 2007.
• Belâzurî, Fütûhu’l-Buldân, çev. M. Fayda, 2. Basım, Ankara 2002.
• Berta, Árpád, Türkçe Kökenli Macar Kavim Adları, çev. N. Demir – E. Yılmaz, Ankara 2002.
• Bíró, A. Z. - Zalán, A. - Völgyi, A. - Pamjav, H., “A Y-chromosomal comparison of the Madjars (Kazakhstan) and the Magyars (Hungary)”, American Journal of Physical Anthropology, Cilt 139/3 (2009), s. 305-310.
• Carpini, Friar Giovanni di Plan, The Story of the Mongols Whom We Call the Tartars, çev. E. Hildin- ger, Boston 1996.
• Constantine, Porphyrogenitus, (1962) De Administrando Imperio. Vol.II: Commentary, ed. F. Dvornik - R. J. H., Jenkins - B., Lewis - Gy. Moravcsik - D. Obolensky - S. Runciman, London.
• Constantine, Porphyrogenitus, De Administrando Imperio, yay. Gy. Moravcsik - R. J. H. Jenkins, Washington 1967.
• Czeglédy, Károly, “Magna Hungaria”, Magyar őstörténeti tanulmanyok, Budapest 1985, s. 3-32.
• –––––––, “A IX. századi magyar történelem főbb kérdései”, Magyar őstörténeti tanulmanyok, Bu- dapest 1985, s. 33-55.
• –––––––, “A magyar népnév legrégibb előfordulásai a forrásokban”, Magyar őstörténeti tanulman- yok, Budapest, 1985, s. 56-63.
• –––––––, “Gardizi “török” fejezetének magyarázatához”, Magyar őstörténeti tanulmanyok, Buda- pest 1985, s. 105-112.
• –––––––, “Árpàd és Kurzàn”, Magyar őstörténeti tanulmanyok, Budapest 1985, s. 113-128.
• Dienes, Mary, “Eastern Misisons of the Hungarian Dominicans in the first half of the thir- teenth century”, ISIS, XXVII/2 (1937), s. 225-241.
• Egorov, V. G., Etimologiçeskiy Slovar’ Çuvaşskoğo Yazıka, Çeboksarı 1964.
• Engel, Pál, The Realm of St. Stephen: A History of Medieval Hungary 895-1526, London 2001.
• Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, 7. basım, İstanbul 1980.
• Fasmer, Maks, Etimologiçeskiy Slovar’ Ruskogo Yazıka, II, Moskva 1986.
• Fedotov, M. R., Etimologiçeskiy slovar’ Çuvaşskoğo yazıka -I-, Çeboksarı 1996.
• Fehértói, Katalin, “Árpád-kori Levente és Leue, Lewedi személyneveink eredete”, Magyar Nyelv, XCIIV/4, Kış 1997, s. 426-441.
• –––––––, “Az ómagyar (Árpád-kori) –ta/-te denominalis nomenképző eredetéről”, Magyar Ny- elv, XCV/1, Bahar 1999, s. 45-53.
• –––––––, “Lebediasz vajda”, Magyar Nyelv, XCV/3, Güz 1999, s. 320-323.
• Golden, Peter B., “The People
• Golden, Peter B., “The People ةدركون”, Archivum Eurasiae Medii Aevi, I
• –––––––, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. O. Karatay, 2. Baskı, Çorum 2007. (1975), s.21-35.
• ----, Türk Halkları Tarihine Giriş, çev. O. Karatay, 2. Baskı, Çorum 2007.
• Harmatta, János, “A Volgától a Dunáig. A honfoglaló magyarság történeti
• ştja”, Magyar nyelv, XCVII/1 (Mart 2001), s.1-14.
• Helilov, M. – Nyitray, Sz., “Kaukázusi hunok és magyarok”, A hunok
• öröksége, yay. L. Marácz – B. Obrusánsky, Budapest, 2010, s.97-142.
• Hölbling, Tamás, A honfoglalás forráskritikája -I-, Budapest, 2010.
• İbn Fazlan, İbn Fazlan Seyahatnamesi, çev. R. Şeşen, İstanbul, 1975.
• İbn Hurdazbih, Yollar ve Ülkeler Kitabı, çev. M. Ağarı, İstanbul, 2008.
• Jordanes, The Gothic History of Jordanes, çev. C. C. Mierow, London, 1915.
• Karatay, Osman, “Ziezi ex quo Vulgares: Orta Asya’da Bulgar Aramak”, Orta
• Jordanes, The Gothic History of Jordanes, çev. C. C. Mierow, London 1915.
• Asya ve Kafkasya Araştırmaları, III/5 (2008), s.48-67.
• Karatay, Osman, “Ziezi ex quo Vulgares: Orta Asya’da Bulgar Aramak”, Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları, III/5 (2008), s. 48-67.
• –––––––, “Karadeniz’de İlk Ruslar ve Şarkel’in İnşası”, Belleten, LXXIV/269 (Nisan 2010), s. 69-108.
• –––––––, “Dnyeper Nehrinin Türkçe Adı ve İzahı Gereken 2500 Yıl”, Karadeniz Araştırmaları, Sayı 26 (Yaz 2010), s. 17-26.
• –––––––, “Suvarlar: Doğu Avrupa’nın Esrarengiz Kavmi”, Ege Üniversitesi Türk Dünyası İnceleme- leri Dergisi, X/1 (2010), s. 99-116.
• –––––––, “Magyarok vagy “hungarok”: a nép eredetének kutatása”, A Szkíta Népek Hitvilága, yay. Obrusánszky Borbála - Marácz László, Budapest, 2010, s. 175-183; Türkçe çev. “Macar- lar veya Onoğurlar: Köken Araştırmalarında Etnik Süreçleri Gözetmek”, Turan, Sayı 11 (Ekim 2010), s. 27-34.
• –––––––, “Arpadlılar Çağında (895-1301) Macarlar Arasında İslam”, Balkanlar ve İslam: Karşılaş- ma, Dönüşüm, Kırılma, Devamlılık, 3-5 Kasım 2010, Çanakkale.
• –––––––, “Hazarlar”, Doğal Avrupa Türk Tarihi, ed. O. Karatay - S. Acar, İstanbul 2013, s. 335- 407.
• Karatayev, Oljobay, Kırgız Etnonimder Sözdügü, Bişkek 2003.
• Kaşgarlı Mahmut, Divan-ı Lûgat-it-Türk Tercümesi, 4 cilt, çev. B. Atalay, 3. basım, Ankara 1995.
• Kokovtsov, P. K., Yevreysko-Xazarskaya Perepiska v X veke, Leningrad 1932.
• Kristó, Gyula, Hungarian History in the Ninth Century, Szeged 1996.
• Kunik, A. - Rozen, V., İzvestiya al-Bekri i Drugix Avtorov o Rusi i Slavyanax -I- (ZIAN 32’ye ek olarak yayınlanmıştır), Petersburg 1878.
• Kuzeyev, R. G., İtil-Ural Türkleri, çev. A. Acaloğlu, İstanbul 2005.
• Lezina, L. N. – Superanskaya, A. V. – Batur, D. A., Bütün Türk Halkları, İstanbul 2009.
• Macartney, C. A., The Magyars in the Ninth Century, Cambridge 1930.
• Mészáros, Gyula, Magna Ungaria: A Baskir-Magyar Kérdés, Budapest 1910.
• Németh, Gyşla, A Honfoglaló Magyarság Kialakulása, Budapest 1930.
• Nikolov, Stephen, “The Magyar Connection or Constantine and Methodius in the Steppes”, Byzantine and Modern Greek Studies, 21 (1997), s. 79-92.
• Ostrogorsky, George, Bizans Devleti Tarihi, çev. Fikret Işıltan, Ankara 1995.
• Povest’ vremennıx let po Lavrent’evskoy letopisi, yay. D. S. Lihaçev - B. A. Romanov, Moskva-Leningrad 1950.
• Pritsak, Omeljan, “From the Säbirs to the Hungarians”, Hungaro-Turkica. Studies in Honour of Julius Németh, yay. Gy. Káldy-Nagy, Budapest 1976, s. 17-30.
• Rady, Martin, “The Gesta Hungarorum of Anonymus, the Anonymous Notary of King Béla: A Translation”, South and East European Review, 87-4 (2009), s. 681-727.
• Rásonyi, László, Tarihte Türklük, 2. baskı, Ankara 1988.
• –––––––, “Başkurt ve Macar yurtlarındaki Ortak Coğrafi Adlar Üzerine”, Doğu Avrupa’da Türk- lük, der. Yusuf Gedikli, İstanbul 2006, s. 333-341.
• Róna-Tas, András, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages, Budapest 1996.
• Róna-Tas, András – Berta, Árpád, West Old Turkic. Turkic Loanwords in Hungarian, Wiesbaden 2011.
• Simon Kézai, The Deeds of the Hungarians, yay. László Veszprémy, Frank Schaer, Jenő Szűcs, Budapest 1999.
• Şeşen, Ramazan, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2. baskı, Ankara 1998.
• Takács, B. Zoltán, “IX. Yüzyılda Hazarlar, Peçenekler ve Macarlar”, Türkler, C.II, Ankara 2002, 497-505.
• Theophanes, The Chronicle of Theophanes the Confessor, çev. C Mango - R. Scott, New York 1997.
• Üstün, Abdullah, Türk Tarihinin Bir Kaynağı: De origine actibusque Getarum. Balıkesir Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış YL Tezi, Balıkesir 2007.
• Vámbéry, Ármin, A Magyarság keletkezése és gyarapodása, Budapest 1895.
• Vernadsky, George, Rusya Tarihi, çev. D. Mızrak - E. Ç. Mızrak, İstanbul 2009.
• Vinnikov, A. Z., “Kontaktı Donskix Slavyan s Alano-Bolgarskim Mirom”, Sovetskaya Arxeologiya, 3 (1990), s. 124-137.
• Wilhelm von Rubruk, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, çev. E. Ayan, İstanbul 2001.
• Ya’kubî, Ülkeler Kitabı, çev. M. Ağarı, İstanbul 2002.
• Yörükân, Y. Ziya, Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağda Türkler, İstanbul 2004.
• Yücel, Mualla U., İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, Ankara 2007.
• Zimony, István, The Origins of the Volga Bulghars, Szeged 1990.
• –––––––, “A besenyők nyugatra vándorlásának okai”, Acta Universitas Szegediensis de Atilla Jószef Nominatae. Acta Historica, 106 (1998), s. 129-144.
• –––––––, “Constantinus Porphyrogenitus De administando imperio magyar fejezetének török hátterétől”, Studia Varia. Tanulmányok Szádeczky-Kardoss Samu nyolcvanadik születésnapjára, ed F. Makk, I. Tar, Gy. Wojtilla, Szeged 1998, s. 159-166.
• –––––––, “The Hungarian Passage of the Ğayhānī-tradition”, Chronica, 5 (2005), s. 161-170.
• –––––––, A magyarság korai történetének Sarokpontjai az şjabb irodalom tükrében, Szeged 2012.