IX-XII. Yüzyıllarda Fergana'da Yerleş­miş Türk Boyları

Yıl 2013, Cilt: 77 Sayı: 280, 833 - 848, 01.12.2013

Gülnisa Aynakulova

https://doi.org/10.37879/belleten.2013.833

Öz

Fergana Vadisinde çok eski zamanlardan beri çeşitli ırklara mensup birçok kavmin yaşadığı bilinmektedir. Araştırmalardan Fergana bölgesinde yaşayan etnik grupların arasında Türk unsurunun daha Usunlar devrinden itibaren etnik kimliğini koruyarak gittikçe daha geniş topraklara yayıldığı anlaşılmaktadır. Bu etnik süreç IX-XII. yüzyıllarda, özellikle Karahanlılar döneminde daha yoğun bir şekle gelerek bölgenin Türkleşmesi ve Türk dilinin galebe çalmasıyla sonuçlanmıştır. IX-XII. yüzyıllardaki Fergana Vadisinin etnik durumuna gelince vakıa şu ki, bölge ahalisinin bir kısmı Fars kökenli etnik gruplardan meydana gelmiştir. Fakat bu etnik gruplar da saf İranlılar olmayıp çoğu, uzun tarihi dönem içerisinde birbirini takip ederek bu topraklarda meydana gelen Türk hakimiyetleri dönemlerinde yer­leşmiş ve sonralan İslamiyeti kabul etmiş olan şehirli ve köylü yerleşik Müslüman Türklerden oluşmaktaydı. Öte yandan bu eski tarım bölgesi, etrafında bulunan Alay, Türkistan, Çatkal vs. sıradağlarının eteklerinde yaşayan yan göçebe-yan yer­leşik Türk boylarıyla çevrili olup, bu yarı göçebe Türk boyları ile yerleşik ahali ara­sında asırlar boyunca devam edip gelen sıkı kültürel ilişkiler mevcuttu. Elde ettiği­miz bilgilerden anlaşılan şu ki, bu bölgedeki Karluk, Kırgız, Yimek, Ezgiş, Yabaku, Yağma, Çigil, İlak gibi Türk boyları diğer Fars kökenli etnik gruplar ile birlikte Fergana ahalisinin etnik terkibini oluşturmuşlardır. Fakat Fergana'daki siyasi haki­miyet, etnik ve kültürel üstünlük Karluklar'ın elinde bulunmaktaydı. Görüldüğü gibi Maveraünnehr'in her tarafında, özellikle bölgenin doğu kısmını oluşturan Fergana, Şaş, İlak ve Usruşana'da Türkler İran menşeli kavimler ile karışık durumda ama çoğunlukta idi. Bu durum doğal olarak bölgenin Kara Hanlılar tarafından fethini daha da kolaylaştırmış ve dil, kültür itibariyle tamamen Türkleşmesini sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ Fergana, Türk Boyları, Kırgızlar, Karluklar, Orta Asya

Turkish Tribes Settled in Fergana According to lslarnic Authors (IXth-Xllth Centuries)

Öz

Fergana Valley is known to have been the settlement of many races since very old times. Researches show that among these ethnic groups, there had been Turks since tlıe time of Usuns; there, they sustained their ethnic identities and expanded their borders. This ethnic process gained pace during the time between 9th and 12th century, especially during time of Karakhanid, which resulted in turkification ofthe region and strengthening of Turkish language. As to the ethnic structure of Fergana Valley; a part of settlers of the district is formed by Persians. However, the ethnic groups were not purely Persian; tlıe district was mostly resided by urbanite and peasant Muslim Turks who settled there consecutively during Turkish sovereignty and then converted into lslam. Moreover, this agricultural region was surrounded by semi-nomadic Turkish tribes who lived on the foothills of Alay, Turkestan and Catkal Ranges ete. and these semi-nomadic tribes had close cultural relations with settled population for years. From the information we have, it can be deduced that such Turkish tribes as Karluk, Kirghiz, Yimek, Ezgis, Yabaku, Yagma, Cigil, Ilak alongwith ethnic groups with Persian origin formed the total population of Fergana. However, political sovereignty was held by Karluks who had ethnic and cultural superiority. As it can be observed in ali over the places of Mavera un-nehr, especially in Fergana, Sas, Ilak and Usrusana which are located on the eastern side of the region, Turks were mixed witl1 tribes of Persian origin but Turks were majority. This condition naturally facilitated the conquest of the region by Karakhanid and led the region to be completely turkicized in terms oflanguage and culture.

Anahtar Kelimeler

Medieval Age, Fergana, Turkish Tribes, Kyrghyz, Central Asia

Kaynakça

• Ağacanov, S. G., Oçerk İstorii Oğuzov i Turkmen Sredney Azii v IX-XIII vv. Aşhabad, 1969.
• Babur-Name (Zapiski Babura), Red. Azimcanova S. A., İnstitut Vostokovedeniya AN Respubliki Uzbekistan, Taşkent, 1993.
• Bartold, V. V., İstoriya Turkistana / Bartold, V. V., Soçineniya, T. II, (1), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1963.
• Bartold, V. V., Kirgizı. İstoriçeskiy Oçerk / Bartold V. V., Soçineniya, T. II, (1), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1963.
• Bartold, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Hazırlayan H. D. Yıldız, TTK, Ankara, 1990.
• Bartold, V. V., Oçerk İstorii Semireçya / Bartold, V. V., Soçineniya, T. II, (1), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1963.
• Bartold, V. V., Oçerk İstorii Turkmenskogo Naroda / Bartold, V. V., Soçineniya, T. II, (1), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1963.
• Bartold, V. V., Oçerk Kulturnoy Jizni Turkistana / Bartold, V. V., Soçineniya, T. II, (1), İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1963.
• Bartold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Hazırlayan Kopraman K. Y., Aka A. İ., Ankara, 1975.
• Bartold, V. V., İzvleçeniya iz Soçineniya Gardizi “Zayn al-Ahbar” / Bartold V. V., Soçineniya, T. VIII, İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı, Moskva, 1973.
• Baytur, A., Kırgız Tarıhının Lektsiyaları, T. I, Bişkek, 1992.
• Çorotegin, T. K., Etniçeskiye Situatsii v Tyurkskih Regionah Tsentralnoy Azii Domongolskogo Vremeni, Fond Sorosa, Bişkek, 1995.
• Davidoviç, Ye. A., Numizmatiçeskiye Materialı Dlya İstorii Razvitiya Feodalnıh Otnoşeniy v Sredney Azii Pri Samanidah, Trudı İnstituta İstorii, Arheologii i Etnografii AN Tadjikskoi SSR, T. XXVII, 1954.
• El-Istahrî Ebu İshak el-Farisi, Surat al-Ard (Viae Regnorum), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967. BGA, I, 348 p.
• El-Mukaddasî Şemseddin Ebu Abdallah, Ahsan al-Takâsim fi Marifat al-Akâlim (Descriptio İmperii Moslemici), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, III, 498 p.
• Gafurov B. G., İstoria Tadjikskogo Naroda v Kratkom İzlojenii (S Drevneyşih Vremen do Velikoy Oktyabrskoy Sotsialistiçeskoy Revolyutsii 1917 g.), Pod Red. İ.
• Braginskogo, T. I, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva, 1949.
• Genç, R., Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türk Dünyası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara, 1997.
• Hudûd al-Alam. The Regions of the World, A Persian Geography 372 A.H. - 982 A.D.
• Translated and Explained by V. Minorsky with the Preface by V. V. Barthold, Translated from the Russian, London, 1937.
• Hudyakov, Yu. S., Voorujeniye Tsentralnoaziatskih Koçevnikov v Epohu Rannego i Razvitogo Srednevekovya, Novosibirsk, Nauka, 1991.
• Hurdadbih, Kitab al-Masalik va’l-Mamalik, Ed. M. J. Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, VI, Edito-1889.
• İbn Havkal Ebu’l-Kasım el-Nasibi, Surat al-Ard (Opus Geographicum), Ed. M. J. De Goeje, Lugduni Batavorum apud E. J. Brill, 1967, BGA, II, 528 p.
• Karayev, O., İstoriya Karahanidskogo Kaganata (X-naçalo XII vv.), İlim, Frunze, 1983.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanu Luğati’t-Türk, Çeviren Besim Atalay, Ankara, TDK, III, 1941.
• Kaşgarlı Mahmud, Divanu Luğati’t-Türk, Çeviren Besim Atalay, Ankara, TDK, I, 1939.
• Klyaştornıy, S. G., Terhinskaya Nadpis, ST, III, 1980.
• Le Strange, The Lands of the Eastern Caliphate, Cambridge, 1930.
• Materialı po İstorii Kirgizov i Kirgizii, Otv. Red. V. A. Romodin, Vıp. 1, Nauka, Moskva, 1973.
• Minorskiy, V., Sharaf al-Zaman Marvazi on China, the Turks and India, Translated and comment. by Minorsky, London, 1942, IX.
• Negmatov, N. N., Gosudarstvo Samanidov (Maverannahr i Horasan v IX-X vv.), Duşanbe, 1977.
• Roux, Jean-Paul, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, Çeviren Lale Arslan, İstanbul, 2001.
• Sümer, F., Oğuzlar, Türk Dünyası Araştırma Vakfı, İstanbul, 1992.
• Şeşen, R., İbn Fazlan Seyahat-Namesi, İstanbul, 1995.
• Şeşen, R., İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, 1985.
• Togan, Z. V., Bugünkü Türkili, Batı ve Kuzey Türkistan, I, İstanbul, 1942.
• Umnyakov, İ. İ., Samaya Staraya Turetskaya Karta Mira (XIV) / Trudı Samakandskogo Pedagogiçeskogo İnstituta im A. M. Gorkogo, I, 1940.
• Urstanbekov, B. U., Çoroyev, T. K., Kırgız Tarıhı (Kıskaça Entsiklopediyalık Sözdük), Frunze, 1990.