Turkey Historical Atlas Studies

Yıl 2012, Cilt: 76 Sayı: 275, 261 - 322, 01.04.2012

Osman Gümüşçü

https://doi.org/10.37879/belleten.2012.261

Öz

Even though Turkish/Ottoman cartography studies go back early in history, the oldest samples that have reached today belong to the early 15th century. When the Turkish/Ottoman geography and cartography tradition is examined, it is observed that one page maps had been the most common way before the atlas tradition, just like the rest of the world. Those maps prepared for one single occasion were brought together in the course of time and in this way the form of 'atlas' had come in sight. Even though one might not cali it an atlas by today's standards, because of several maps it includes, 'Kitab-ı Bahriyye' of Piri Reis is regarded the first atlas in the history of Turkish cartography. His work is a 'geographical atlas'; not only his atlas but the ones prepared after it up until the first historical atlas prepared in the early 20th century were all geographical atlases. Among those who prepared such atlases similar to that of Piri Reis are Matrakçı Nasuh, Ali Macar Reis, Katip Çelebi, Ebubekir Behram and İbrahim Müteferrika. As it is well-known, the Tanzimat era, started in 1839, is a modernization/westernization process that encompassed almost every aspect of life in Ottoman history. This modernization process has also included Ottoman science/educational system. Thus, in this era, new educational institutes, new systems, course books and auxiliary tools came into existence and started to being used commonly. In this context, connected to the changes in geography and cartography, one of the first changes took place in history courses is the history atlas prepared by Mehmed Eşref, in 1910. The tradition of forming history atlases started with Mehmed Eşref was followed by a number of different endeavors such as the efforts of Abdülkerim Nadir in 1915, formation of 'Türk Tarihinin Anahatları' by a commission in 1931 and F. R. Unat 1951. Especially after the 1980s, with the tradition of atlas translations, atlas preparations gained a new momentum and have reached its present day position. Starting with the first geography atlases, giving a brief historical background, the emergence and development of the first history atlases in Turkey will be examined in this study. While the development will be compared with the historical atlases around the globe as much as possible, the reasons for the delay of such studies in Turkey, the reason for disconnection of the studies from their counterparts in the world, and the strive for integration will also be scrutinized.

Anahtar Kelimeler

Atlas, historical atlas, Türkiye, history of Türkiye, historical geography, visualization

Türkiye Tarih Atlası Çalışmaları

Öz

Türk haritacılık ve coğrafyacılık çalışmalarının geçmişi oldukça eski dönemlere gitmesine rağmen, bugüne ulaşan en eski örnekler XV. yüzyıl başlarına aittir. Türk/Osmanlı haritacılık ve coğrafyacılık tarihi incelendiğinde, dünyada olduğu gibi atlaslardan önce, tek haritaların hazırlanmış olduğu görülecektir. İstenilen konuya göre hazırlanan bu haritalar, zamanla yan yana getirilerek bir araya toplanmıştır ki, böylece, 'atlas' tarzında eserler ortaya çıkmıştır. Bu tarzda hazırlanan ilk örnekler arasında, adına atlas denilmese de, içerisinde bulundurduğu bir dizi harita nedeniyle Türk haritacılık tarihindeki ilk atlas Piri Reis'in 'Kitab-ı Bahriyye' isimli eseridir. Bu çalışma, kendisinden sonra ve XX. yüzyıl başlarında hazırlanan ilk tarih atlasına kadar olan eserler gibi bir 'coğrafya atlası'dır. Piri Reis'ten sonra bu tarz eser hazırlayanlar arasında Matrakçı Nasuh, Ali Macar Reis, Katip Çelebi, Ebubekir Behram ve İbrahim Müteferrika en önde gelen isimlerdendir. Bilindiği üzere, 1839 yılında başlayan Tanzimat dönemi, Osmanlı tarihinde hemen her alanda bir yenileşme/modernleşme ve batılılaşma dönemidir. Bu yenileşmelerden payını alan konulardan biri de Osmanlı bilim/eğitim sistemi olup, yeni bilim/eğitim kurumları, yeni sistemler, ders kitapları, yardımcı araç-gereçler ilk defa bu dönemde ortaya çıkıp yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu bağlamda coğrafya ve haritacılıktaki gelişmelere de bağlı olarak, tarih derslerinde görülen yeniliklerden biri Türkiye'de ilk defa 1910 yılında Mehmed Eşref tarafından hazırlanan tarih atlasıdır. Mehmed Eşref ile başlayan tarih atlası hazırlama geleneği, 1915 yılında Abdülkerim Nadir, 1931 yılında 'Türk Tarihinin Anahatları' atlası, 1951 yılında F. R. Unat ile devam etmiş ve özellikle 1980'den sonra çeviri atlasların da devreye girmesiyle biraz daha ivme kazanarak bugüne ulaşmıştır. Bu çalışmada, ilk coğrafya atlaslarından başlayarak kısa bir tarihi arka plan verildikten sonra, Türkiye'de ilk tarih atlaslarının ortaya çıkışı ve bugüne kadar olan gelişimi ele alınacaktır. Bu gelişim mümkün olduğunca dünyadaki tarih atlasları çalışmaları ile karşılaştırmalı bir şekilde yapılacak ve Türkiye'deki çalışmaların gecikmesi, dünyadan kopukluğu ve dünyaya eklemlenme gayretleri, örnekleri, sebepleri ve sonuçlarıyla birlikte incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Atlas, tarih atlası, Türkiye, Türkiye tarihi, tarihi coğrafya, görselleştirme

Kaynakça

• Abdülkerim Nadir, Mükemmel ve Mufassal Tarihi Osmani Atlası, Tefeyyüz Kitabhanesi, İstanbul 1331.
• Akerman, J. R., “From Books with Maps to Books as Maps: The Editor in the Creation of the Atlas Idea”, (Ed: J. Winearls) Editing Early and Historical Atlases, s. 3-48, 1995.
• Aslanapa, Oktay-Y. Demiriz-A. Altun, Selçuklular Devri Tarih ve Mimari Anıtlar Haritaları, YKY, İstanbul 1971.
• Mehmed Eşref, Muhtasar Tarihi Osmani Atlası, Mekteb-i Harbiye Matbaası, İstanbul 1326.
• Mehmed Eşref, Tarih-i Umumi ve Osmani Atlası, Mekteb-i Harbiye Matbaası, İstanbul 1329.
• Akyol, İbrahim Hakkı, “Coğrafya/Osmanlı Türklerinde Coğrafya”, İA. C. 3, MEB. Yayınları, (1977) ss. 202-220.
• Barraclough, Geoffrey, Times Dünya Tarih Atlası, çev. Z. Okar, Karacan Yayınları, M. A. Ertem Matbaası, İstanbul 1980.
• Barzun-H. F. Graff, Modern Araştırmacı, çev. Fatoş Dilber, TÜBİTAK Yayınları, Ankara 1993.
• Berktay, H. “Vizörden Bizans: Haritalarla Düşünmek”, Cogito, sy. 17 (1999), ss. 68-110.
• Birken, A. Die Provinzen des Osmanischen Reiches, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1976.
• Birken, A.-H. Gerlach, Tarih Atlası, Mantis Verlag, Almanya 1999.
• Black, Jeremy, “Historical Atlases”, The Historical Journal, 37/3, (1994), ss. 643-667.
• Black, Jeremy, Maps and History Constructing Images of the Past, Yale University Press, New Haven 1997.
• Braudel, Fernand, II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası I-II, çev. M. A. Kılıçbay, İmge Kitabevi, Ankara 1993.
• Burke, Peter, Afişten Heykele Minyatürden Fotoğrafa Tarihin Görgü Tanıkları, çev. Zeynep Yelçe, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
• Copeaux, Etienne, “Bir Haritanın Tarihi I-II”, Defter, sy. 32 ve 33 (1988), ss. 82-89 ve ss. 115-122.
• Copeaux, Etienne, Türk Tarih Tezinden Türk-İslam Tezine, çev. A. Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998.
• Dağtekin, Hüseyin, “Bizde Tarih Haritacılığı ve Kaynakları Üzerine Bir Araştırma”, VIII. Türk Tarih Kongresi (1977) Bildirileri II. Cilt, s. 1141- 1181, TTK. Yayınları, Ankara 1981. (Ayrıbasım s. 1-39).
• Dağtekin, Hüseyin, “Günümüzde Tarih Haritacılığının Durumu ve Biz”, IX. Türk Tarih Kongresi (1981) Bildirileri, s. 1451-1504, TTK. Yayınları, Ankara 1989.
• Dağtekin, Hüseyin, “Günümüzde Tarih Haritacılığımız Neden ve Nasıl Gelişti ?”, X. Türk Tarih Kongresi (1986) Bildirileri VI. Cilt, s. 2611- 2640, TTK. Yayınları, Ankara 1994.
• Dağtekin, Hüseyin, Genel Tarih Atlası, İnkılap Yayınları, İstanbul 2006.
• Dörtok-Abacı, Zeynep, “Avusturyalı Osmanlı Tarihçisi Joseph von Hammer Purgstall’ın Bursa İzlenimleri (Ağustos 1804)”, UÜ. Fen-Edb. Fak. Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 15, (2008), ss. 395-407.
• Erhat, Azra, Mitoloji Sözlüğü, Remzi Kitabevi, İstanbul 1997.
• Ergenç, Özer, XVI. Yüzyılın Sonlarında Bursa, TTK. Yayınları, Ankara 2006.
• Erzen, A.-U. Dettore. Büyük Tarih Atlası, Arkın Kitabevi, İstanbul 1970.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, çev. N. Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1993.
• Faroqhi, Suraiya, Osmanlı Tarihi Nasıl İncelenir?, çev. Z. Altok, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
• Goffart, Walter. Historical Atlases, The First Three Hundred Years, 1570-1870, The University of Chicago Press, Chicago 2003.
• Gökman, M. “Faik Reşit Unat (1899-1964)”, (Edt) F. Çoker, Türk Tarih Kurumu Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, s. 452-468, TTK. Yayınları, Ankara 1983.
• Gümüşçü, Osman, “Tarihi Coğrafya ve ‘An Historical Geography of the Ottoman Empire’ (D. E. Pitcher) Üzerine”, Türkiye Günlüğü, sy. 61 (2000), ss. 85-92.
• Gümüşçü, Osman, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2006.
• Gümüşçü, Osman-Abdullah Balcıoğulları, Coğrafyaya Giriş, Bilge Yayınevi, Ankara 2006.
• Gümüşçü, Osman, “The Concept of Village Boundary in Turkey from the Ottoman Times to the Present”, Archivum Ottomanicum, sy. 24 (2007), ss. 37-60.
• Gümüşçü, Osman, “Tarihi İncelemelerde Arazi Araştırması ve Harita Kullanımı”, Erdem, sy. 51 (2008), ss. 111-136.
• Gümüşçü, Osman-Seda Önger, “Osmanlı’da Tarih Dersi Öğretiminde Kullanılan Yeni Bir Unsur: Tarih Atlasları”, 100. Yılında II. Meşrutiyet Uluslararası Sempozyumu, Bildiriler, s. 303-320. İstanbul 2009.
• Gümüşçü, Osman, “Siyasi Coğrafya Açısından Sınırlar ve Tarihi Süreç İçerisinde Türkiye’de Sınır Kavramı”, Bilig, sy. 52 (2010), ss. 79-104. Ankara..
• Gürsoy, Cevat Rüştü-Mesut Elibüyük, Yeni Türkiye Atlası Hakkında Düşünceler, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1979.
• Haldon, John, Bizans Tarih Atlası, çev. A. Özdamar, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.
• Harley, J. B., “Maps, knowledge, and power”, Edt. D. Cosgrove-S. Daniels, The Iconography of Landscape içinde, s. 277-312, Cambridge University Press, Cambridge 1988.
• Hellert, J. J., Nouvel atlas physique, politique, et historique de l’Empire Ottoman et des états limitrophes en Europe, en Asie, et en Afrique. Bellizard, Paris 1843ve 1844.
• İhsanoğlu, E. ve diğ. Osmanlı Coğrafya Literatürü Tarihi I-II, (OCLT) IRCICA Yayınları, İstanbul 1999.
• İşler, A. Ş. “Yazılı Ders Materyallerinde İllüstrasyon Kullanımının Yeri ve Önemi”, Milli Eğitim Dergisi, sy. 15 (2003), ss. 55-63.
• Johnston, R. J. The Dictionary of Human Geography, Wiley-Blackwell 2000.
• Jotischky, A.-C. Hull, The Penguin Historical Atlas of the Medieval World, Penguin Books, New York 2005.
• Kinder, H.-W. Hilgemann, Dünya Tarih Atlası 2 cilt, çev. L. Uslu, ODTÜ Yayınları, (Ed: H. Bağcı), Ankara 2006.
• Komisyon. Türk Tarihinin Anahatları Atlası, Ankara 1931.
• Komisyon. (Türk Tarih Tezi) Tarih Atlası, Ankara 1941
• Komisyon. Tübinger Atlas der Vorderen Orients, Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1977-1993.
• Komisyon. Türk Dünyası Kültür Atlası, 12 cilt, Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997-2003 (İslam Öncesi Dönem, Selçuklu Dönemi (2 cilt), Osmanlı Dönemi (6 cilt), Cumhuriyet Dönemi (2 cilt), Türk Devlet ve Toplulukları).
• Komisyon. “Atlas”, AnaBritannica, C. 3, Hürriyet Yayınları, s. 285-286, İstanbul 1997.
• Komisyon, Türk Dili Sözlüğü I-II, TDK Yayınları, Ankara 1998.
• Komisyon. Eski Harfli Türkçe Eserler Bibliyografyası, Milli Kütüphane Yayını CD.
• Kopp, H.-Oğuz Erol, “Tübingen Ortadoğu Atlası Disiplinlerarası Bir Araştırma Projesi”, İ.Ü. Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, sy. 7 (1991), ss. 159-166.
• Küçükahmet, Leyla, Öğretimde Planlama ve Değerlendirme, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara 2006.
• Matthew, D. “Ortaçağ Avrupası”, Atlaslı Büyük Uygarlıklar Ansiklopedisi, C: 6, İletişim Yayınları, İstanbul 1988.
• McEvedy, C. Modernçağ Tarih Atlası 1483’ten 1815’e Avrupa, çev. Ayşen Anadol, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003.
• McEvedy, C. Yakınçağ Tarih Atlası 1815’ten 2000’e Avrupa, çev. Ayşen Anadol, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2003.
• McEvedy, C. İlkçağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004.
• McEvedy, C. Ortaçağ Tarih Atlası, çev. Ayşen Anadol, Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004.
• Nebioğlu, Osman, Türkiye’de Kim Kimdir, Nebioğlu Yayınevi, İstanbul 1961- 62.
• Ortaylı, İlber, “Hammer-Purgstall”, DİA. C: 15, TDV Yayınları, İstanbul 1997, s. 490-494.
• Ortaylı, İlber, “Önsöz”, Dünya Tarih Atlası içinde, s. V, Doğan Burda Dergi Yayıncılık, İstanbul 2006.
• Özgüç, Nazmiye-Erol Tümertekin, Coğrafya, Çantay Kitabevi, İstanbul 2000.
• Pickles, J. Uzamların Tarihi, çev. K. Işık, YKY, İstanbul 2011.
• Pitcher, D. E. Osmanlı İmparatorluğu’nun Tarihsel Coğrafyası, çev. Bahar Tırnakçı, YKY, İstanbul 1999.
• Sanır, Ferruh, Coğrafya Terimleri Sözlüğü, Gazi Büro Kitabevi, Ankara 2000.
• Sarıcaoğlu, Fikret, “Harita (Osmanlı Dönemi)”, DİA, C. 16, TDV Yayınları, İstanbul 1997, s. 210-216.
• Sarıcaoğlu, Fikret, “Osmanlılar’da Harita”, Türkler, C. XI, s. 303-312, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002.
• Schier, W. Atlas zur allgemeinen und österreichischen Geschichte. Kleine Ausgabe. Wien, Hölzel. Tit., Index, 32 farb. Karten, Okart., schwache Lichtu. Gebrauchsspuren. Beilieg. ein 16seit. Beiheft 1935.
• Sönmez, Veysel, Sosyal Bilgiler Öğretimi ve Öğretmenlik Kılavuzu, MEB. Yayınları, İstanbul 1994.
• Şapolyo, Enver Behnan, Eşref Albatı Hatıraları, Yeni Matbaa, İstanbul 1945.
• Taeschner, Franz, “Türkiye’nin Bir Tarihi Haritası Planı”, V. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, s. 364-367, TTK Yayınları, Ankara 1960.
• Taş, Halil İbrahim, “Coğrafya Eğitiminde Görselleştirmenin Önemi: Mekansal Algılamaya Pedagojik Bir Bakış”, Doğu Coğrafya Dergisi, sy. 16 (2005), ss. 337-341.
• Taş, Halil İbrahim, “Zihin Haritaları, Harita Okuma Becerisi ve Görselleştirme”, içinde Coğrafya Öğretiminde Yöntem ve Yaklaşımlar, s. 133-170, Aktif Yayınevi, İstanbul 2008.
• Tekeli, İlhan, “Bir Toplumsal Yorum Olarak Haritalar”, içinde Mekansal ve Toplumsal Olanın Bilgibilimi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010.
• Tümertekin, Erol-Özgüç, Nazmiye, Beşeri Coğrafya İnsan, Kültür ve Mekan, Çantay Kitabevi, İstanbul 2002.
• Unat, F. R. Tarih Atlası. Kanaat Yayınları, İstanbul Tarihsiz.
• Ünal, F. “Eğitim İletişiminde Görsel İleti Tasarımı”, Kurgu, sy. 18 (2001), ss. 325-336.