Evrenos Bey'in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme

Yıl 2011, Cilt: 75 Sayı: 274, 745 - 768, 01.12.2011

Ayşegül Kılıç

https://doi.org/10.37879/belleten.2011.745

Öz

Osmanlı Devleti'nin en önemli uc beylerinden olan Evrenos Bey hakkında hazırladığımız makalede Bizans ve Osmanlı kaynaklaırı karşılaştırmalı olarak kullanılmış ve şimdiye kadar Evrenos Bey hakkında yapılan bütün çalışmalardan bahsedilmiştir. Özellikle de kökeni hakkında yapılan yorumlar, kaynaklarının bize sağladığı bilgiler doğrultusunda tartışılmıştır. XIV. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Rumeli fetihlerinde büyük rol oynayan Evrenos Bey, Osmanlı Devleti'nin Balkanlara geçiş ve yerleşme sürecinde tarih sahnesine çıkmış bir akıncı beyidir. İstisnasız bütün erken dönem Osmanlı kaynaklarında, Evrenos Bey'in askeri başarılarından bahsedildiği görülür. Özellikle XIV. yüzyılın ikinci yarısı boyunca yapılan bütün Rumeli fetihlerinde onun önenıli roller üstlendiği açıkça anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Evrenos Bey'den bahsetmeden "Erken Osmanlı Tarihi" veya bir "Balkan Tarihi" yazmanın mümkün olmadığı açıktır. Üstelik Osmanlı tarihinin en önemli şahsiyetlerinde biri olması nedeniyle araştırmacıların ilgisini çekmiş, önemi vurgulanmış, hatta biraz popülarize dahi edilmiş bir tarihi kişilik olarak değerlendirilmiştir. Bunları incelediğimizde esasında Evrenos'un etnik köken tartışmalarının Osmanlı Devleti'nin kuruluş teorilerinden bağımsız olmadığı anlaşılmaktadır. Özellikle Evrenos Bey'in oğlu İsa Bey'in H. 861 ( 1457) tarihli Selanik vakfiyesinde ( 1902-1903'te tecdid edilmiştir) babasının ismi "Pranko Lazarat" olarak şimdiye kadar karşılaşmadığımız bir şekilde geçmektedir. Dolayısıyla şimdiye kadar lakabı olarak bilinen Pranko adının İsa Bey'in ismi olduğu düşünülebilir. Aynı belgede Evrenos Bey'in isıninin ilk defa "Evraniz/Avraniz" şeklinde karşımıza çıkması da ilginçtir. Türkçe okuma kolaylığı sağlayan ilk sesli harfi çıkardığımız zaman Bizans kaynaklarındakine ve mezar kitabesindekine benzer şekilde karşımıza çıkan Vraniz adı, bu gün hala Slav kökenli halklar arasında yaygın olarak kullanılan Vranis/Vranes ismini karşımıza çıkarmaktadır. Elbette bu kayıttan hareketle Evrenos Bey'in bir Sırp olduğu iddia edilemez. Ancak kaynakları yeniden gözden geçirerek erken dönem Osmanlı tarihinin en önemli isimlerinden biri olan Evrenos Bey'in kökenine dair yapılan yorum ve tartışmalara yeni bir boyut kazandırdığımız inancındayız.

Anahtar Kelimeler

Evrenos Bey, Prankı İsa, Pranko Lazarat, Evrenos Bey'in kökeni

Debate on the Origin of Evrenos Beg and a Re-evaluation

Öz

The purpose of this paper is to examine the origin and the identity of Evrenos Beg (?-1417), who was one of the most important uc begs (frontier lords), by analyzing mainly Byzantine and Ottoman sources, and by re-examining secondary sources. Through this investigation, it is hoped that this paper will shed some light on the scholarly discussions about the origin of him. Evrenos Beg played an important role in the Rumelian conquests during the second half of the XIVth century and thus the expansion process of Ottomans into the Balkans. His military achievements are especially mentioned in the early Ottoman sources. It is obvious that the study of Evrenos Beg will alsa contribute much on the Early Ottoman and Balkan Historiography since the identity of Evrenos Beg has been used as one of the evidences in theories formulated to explain the construction of the Ottoman state. However, the origin Evrenos Beg has not been thoroughly investigated due to lack of sources dating early period of the Ottoman State. This paper re-examines some primary documents about the origin of Evrenos Beg. Among them a wakfiye dated 1457 (re-approved (tecdid) in 1902-1903) is especially important. In this document, the name of the father of Evrenos Beg was first recorded as Pranko Lazarat. Moreover, it is possible that the origin of this name is Pranko in spite of different spelling variations in those different documents. The author believes that Pranko was the real name of the father of Evrenos Beg rather than a pseudonym which has been a controversial issue for long years. At the same wakfiye, the name of Evrenos was written as Evraniz/Avraniz letting us to think about his origin. If the first vowel was thrown away, making easier its spelling in Turkish, it would spell as Vraniz, which is still being used among the Slavic nations as Vranis/Vranes. This document, of course, is not enough to make certain conclusions about Evrenos Beg's Slavic origin. However, together with the re-examination of other secondary sources, this study will re-open a scholarly discussion about the identity of Evrenos Beg and thus will contribute much on the historiography of early Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

Evrenos Beg, Pranko Lazarat, the origin of Evrenos Beg, Prankı İsa

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rumili Defteri (937/1530) I, Dizin ve Tıpkı
• basım, Ankara 2003. BOA, C.EV. No: 66/3263. BOA, EV. VKF. No: 861. BOA, EV.d.. No: 11519. BOA, EV.d.. No: 11796. BOA, EV.d.. No: 15003. BOA, HAT 552-27283. BOA, HAT, Dosya No: 1451, Gömlek No: 6. BOA, MF.MKT, Dosya No: 1129, Gömlek No: 35. BOA, ML.CRD.d.., No: 1327. BOA, TT 20. TKGM, No: 195.
• Bizans Kaynakları Cantacuzeni, Ioannis, Historiarum, ed. Ludovici Schopeni, vol. III, Boanne, 1832. Doukas, Michael, Βςζανηινοηοςπκική Ιζηοπία, Athina 1997. Pseudo-Phrantzes, Memorii 1401-1477, In anexa Pseudo-Phrantzes: Macarie
• Melissenos Cronica 1258-1481, ed.Vasile Grecu, Bucureşti 1966. Schreiner, Peter, Die Byzantinischen Kleinchroniken, c.I-II, Wien 1975.
• Osmanlı Kaynakları Gelibolulu Mustafa Âlî, Künhü‟l-ahbâr, c. I, Tıpkıbasım, T.T.K. Ankara İdris-i Bitlisî, Heşt Bihişt, c. I, Haz. Mehmet Karataş-Selim Kaya-Yaşar Baş
• Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı Yay., Ankara 2008. Hoca Saadeddin, Tâcü‟t-tevârîh, c. I, İstanbul 1279. Âşıkpaşazâde, Osmanoğulları‟nın Tarihi, Haz. Kemal Yavuz-M. A. Yekta Sa- raç, İstanbul 2003. Âşıkpaşazâde, Tevârih-i Al-i Osmân, İstanbul Matba‟a-i Amire, Hicrî 1332. Mehmed Neşrî, Neşri Tarihi (Kitâb-ı Cihan-nümâ), I, Haz. F. R. Unat-M. A.
• Köymen, T.T.K. Ankara 1995. İbn-i Kemal, Tevârih-i Âl-i Osman, I. Defter, Haz. Şerafettin Turan, T.T.K., Ankara 1991.
• Tetkik Eserler Ahmet Refik, Türk Akıncıları, İstanbul 1933. Arat, Reşid Rahmeti, Kutadgu Bilig III, İstanbul 1979. Arslan, H. Çetin, Türk Akıncı Beyleri ve Balkanların İmarına Katkıları (1300
• ), Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 2001. Babiniotis, Georgios, Λεξικό ηηρ Νέαρ Ελληνικήρ Γλώζζαρ, Kentro Leksikolo
• gias, Athina 2002. Barkan, Ö. Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon
• Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstilâ Devrinin Kolonizatör
• Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, c. II, Ankara 1942, s. 279-365. ----------, “Osmanlı İmparatorluğu‟nda Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri
• I, Türkiye‟de Toprak Meselesi, Toplu Eserler I, İstanbul 1980. Başar, Fahamettin, “Evrenosoğulları”, DİA, c. XI, İstanbul 1995, s. 539- 541. Batmaz, Eftal Şükrü, “Osmanlı Devletinde Kale Teşkilatına Genel Bir Ba
• kış”, OTAM, S. 7, Ankara 1997, s. 3-9. Çalı (Kılıç), Ayşegül, Gazi Evrenos Bey, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler
• Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2011. Danişmend, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, c. I, İstanbul Delilbaşı, Melek, “Türk Tarihinin Bizans Kaynakları”, Cogito Bizans, İstan
• bul 1999, s. 339-351. Demetriades, Vasilis, “The Tomb of Ghazi Evrenos Bey at Yenitsa and its
• Inscruption”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, v.
• XXXIX/I, London 1976, s. 328-332. Du Cange, Historia Byzantina Illustrata, Bruxelles 1964. Fisher, N., The Middle East, a History, New York 1959. Gibbons, H. Adams, Osmanlı İmparatorluğu‟nun Kuruluşu, Ankara 1998. Goodwin, Godfrey, Yeniçeriler, Çev. Derin Türkömer, İstanbul 2001. Gökbilgin, M. Tayyip, XV. ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, Vakıflar
• Mülkler-Mukataalar, İşaret Yay., İstanbul 2007. Günal Öden, Zerrin, Karası Beyliği, T.T.K., Ankara 1999. Hamid Vehbi, “Gazi Evrenos Bey”, Meşâhir-i İslâm, c. II, cüz 26, İstanbul
• s. 801-843. Hammer, J. V., Osmanlı Devleti Tarihi I-II, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1983. Imber, Colin, Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650, Çev. Şiar Yalçın, İstanbul
• Bilgi Ünv. Yay., İstanbul 2006. İnalcık, Halil, “Osmanlı Devleti‟nin Kuruluşu”, Türkler, c. IX, Yeni Türkiye
• Yay., Ankara 2002, s. 66-88. ----------, Devlet-i „Aliyye, Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, İş Ban
• kası Yay., İstanbul 2009. Jorga, Nicolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (1300-1451), c. I, Çev. Nilüfer
• Epçeli, İstanbul 2005. Kandes, Vasielos I., Kuruluşundan XIX. Yüzyılın Sonlarına Kadar Bursa, çev.
• Dimitri Demirci-İbrahim Kelağa Ahmet, İstanbul 2008. Kâni, K., “Evrenos Bey”, Kaynak, III, Balıkesir Halkevi, 3/4 yıl S. 36/37/38
• Balıkesir 1936, s. 923-925, 17-22, 60-64. Karpat, Kemal, “Gagauzların Tarihi Kökeni ve Folkloründen Parçalar”
• Balkanlarda Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, İmge Yay., Ankara 2004. Kayapınar, Levent, “Osmanlı Uç Beyi Evrenos Bey Ailesinin Menşei, Yuna
• nistan Coğrafyasındaki Faaliyetleri ve Eserler”, Abant İzzet Baysal Ünv.
• Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c. 2004-I, S. 8, Bolu 2004, s. 133-142. Köprülü, Fuad, Osmanlı Devleti‟nin Kuruluşu, T.T.K. Ankara 1999. Kurt, Yılmaz, Çukurova Tarihinin Kaynakları III, 1572 Tarihli Adana Sancağı
• Mufassal Tahrir Defteri, T.T.K. Ankara 2005. ----------, XVI. Yüzyıl Adana Tarihi, Hacettepe Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü
• Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 1992. Lindner, R. Paul, Ortaçağ Anadolu‟sunda Göçebeler ve Osmanlılar, çev. Müfit
• Günay, İstanbul 2000. Lowry, Heath W., Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi 1350-1550
• Kuzey Yunanistan‟ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi, Bahçeşehir Ünv.
• Yay., İstanbul 2008. ----------, Osmanlıların Ayak İzlerinde: Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri
• Arayış Yolculukları, Bahçeşehir Ünv. Yay., 2009. ----------, Erken Dönem Osmanlı Devleti‟nin Yapısı, İstanbul Bilgi Ünv. Yay.
• çev. Kıvanç Tanrıyar, İstanbul 2010. ----------, The Evrenos Family and the City of Selânik (Thessaloniki): Who Built the
• Hamza Bey Câmii Why? Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Camii
• Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı?, Bahçeşehir Ünv. Yay., 2010. Lowry, Heath W. – Erünsal, İsmail E., Yenice-i Vardar‟lı Evrenos Hanedanı
• Notlar ve Belgeler, Bahçeşehir Ünv. Yay., İstanbul 2010. Melikoff, I., “Ewrenos”, The Encyclopedia of Islam, c. II, London 1965, s. 738-739. Mintsis, Georgios, “Η Καηάληυη ηης Έδεζζας από ηοσς Τούρκοσς (1389)”
• Μακεδονικά, c. 21, 1993-94, Thessaloniki 1994, s. 257-261. Mordtmann, J. H., “Ewrenos”, The Encyclopaedia of Islam, c. II, London
• s. 34-35. Nicol, Donald M., On The Origin of the Ottoman Emperors, Cambridge Uni
• versity Press 1997. Osmanlı Tarihine Ait Takvimler I, yay. Atsız, Küçükaydın Matbaası, İstanbul 1961. Öz, Mehmet, “Kimlik Tartışmalarına Osmanlı Kimliği Vasıtasıyla Bir Kat
• kı: Osmanlı Devleti Kimler Tarafından ve Nasıl Kuruldu?”, [H. W.
• Lowry, The Nature of The Early Ottoman State, New York Press, Al
• bany 2003]”, Türkiye Günlüğü, S. 83 (Kış 2005), s. 57-64. Reinert, Steven W., “Evrenos”, The Oxford Dictionary of Byzantium, ed.
• Alexander P. Kazhdan, c. II, Oxford 1991, s. 765. Rodakis, Periklis, Η Τοςπκική Καηάκηαζηρ ηηρ Θπάκηρ, Οι Θπάκερ
• Μοςζοςλμάνοι, Atina 1991. Salamanga, D., „Γαζή Έβρενόζ, „Ο Πρώηος Επικσρίαρτος ηφν Γιάννινφν‟
• Ήπειπωηική Εζηία, c. 2, Ioannina 1953, s. 163-165. Shaw, Stanford, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, c. I, çev. Mehmet
• Harmancı, İstanbul 1994. Sideridou, A., “Κορηήζιος Βράνας Ο Ηπειρώηης”, Ηπειπωηικά Χπονικά, c. 3
• Ioannina 1928, s. 229-271. Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları, c. II
• T.T.K. Ankara 1984. ----------, “Evrenos”, İA, c. IV, İstanbul 1964, s. 414-418. ----------, Osmanlı Tarihi I, T.T.K. Ankara 1982. Wittek, P., “Yazijioghlu Ali on the Christian Turks of the Dobruja” Bulletin
• of the School of Oriental and African Studies, c. 14/3, London 1952, s. 639- 668. Yeni Tarama Sözlüğü, Düzenleyen: Cem Dilçin, T.D.K. Yayınları, Ankara 1983.