XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Kütahya Gediz (Gedos) Şap Madeni

Yıl 2011, Cilt: 75 Sayı: 272, 135 - 158, 01.04.2011

Emine Dingeç

https://doi.org/10.37879/belleten.2011.135

Öz

Kullanımı ilkçağlardan beri bilinen ve önemli bir ticaret malzemesi olan şap, Osmanlı Devleti sınırları içinde birkaç yerde çıkarılmaktaydı. Bu yerlerden biri olan, Kütahya'da bulunan Gedos (Gediz) şap madeni, Bizans Devleti zamanından beri işletilmekteydi. Şap, özellikle XV. yüzyıla kadar Batı ile yapılan ticarette, önemli gelir getirdiğinden bölgeye sahip olan beylikler veya devletlere ekonomik kalkınma sağlamaktaydı. Osmanlı Devleti, Gediz ve çevresini ele geçirdikten sonra da şap üretimine devam edildi. İltizam usulü ile işletilen şap madeninde üretimin devamlılığı sağlanmaya çalışıldı. Madende çalışanlar, örfi vergilerden muaf tutuldu. Fakat, bu muafiyet XVIII. yüzyılın ikinci yarısında kaldırıldı. Bu durumda çıkardıkları maden miktarına göre ücretlendirilen madencilerin durumu ekonomik olarak kötüleşti. Gediz şap madeninden arşiv kaynaklarına yansıyan en fazla olay madenden şap kaçırılması konusunda olmuştur. Bu durum, maden çalışanlarına uygulanan ücretlendirme politikası ile ilgili olduğu gibi Osmanlı Devleti'nin ticari mallara uyguladığı tekelci üretim ve satış politikası ile de ilgilidir. Osmanlı Devleti'nde bulunan şap madeni konusunda Suraiya Faroqhi ve Mehmet Ersan'ın çalışmaları bulunmaktadır. Faroqhi, "Alum Production and Alum Trade in the Ottoman Empire (about 1560-1830)", Wiener Zeitschrift far die Kunde des Morgenlandes, S:71 (1979), s. 153-175'deki makalesinde, Osmanlı Devleti'nde genel olarak şap çıkarılan yerler, üretim ve işçilerin ekonomik durumları üzerine eğilirken, Ersan, "XIII. -XIV. Yüzyıllarda Şap Ticareti ve Şebinkarahisar", Şebinkarahisar I. Tarih ve Kültür Sempozyumu - Bildiriler, (30 Haziran - 1 Temmuz 2000), İstanbul 2000, s. 55­62' deki bildirisinde Şebinkarahisar'da bulunan şap madeninin XIII. ve XIV. yüzyıllardaki durumunu incelemiştir. Fatma Acun, Karahisar-ı Şarki ve Koyluhisar Kazaları Örneği'nde Osmanlı Taşra İdaresi (1485-1569), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006'da basılı olan kitabında, Karahisar-ı Şarki'de bulunan şap madeninden bahsetmiştir. Gediz'de bulunan şap madeni ile ilgili bır çalışma yapılmamıştır. Osmanlı tarih araştırmacıları Osmanlı madenciliği konusunda çalışmaların yetersizliğinden yakınmaktadırlar. Bu makalede, Gediz şap madeninin XVIII. ve XIX. yüzyıllarda işletme sistemi, şap üretimi, üretilen malların nakliyesi, şap madeninin satış noktaları ve madende çalışanların durumu değerlendirilecektir. Bu inceleme, Osmanlı maden çalışmalarına ve Kütahya'nın gelişiminde önemli olan bir maden ocağının, kısmen de olsa tarihi gelişimine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Çalışma, Osmanlı Devleti'nin, şap madeninin üretimi ve ticareti ile yakından ilgilendiğini, üretim ve satışla ilgili kurallar koyduğunu ve bu kuralların faaliyete geçmesi için sıkı tedbirler aldığını göstermektedir. Teknolojinin gelişmesine ve yeni maden yataklarının bulunmasına rağmen şapa olan arz, XVIII. ve XIX. yüzyılda devam etmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gediz, Gedos, şap, iltizam, maden

The Mine of Gediz (Gedos) in the XVIIth and XIXth Centuries

Öz

As an important commercial mineral, Alum (kalinite) has been very well known from the ancient times and was produced in several places in the Ottoman Empire. Gedos (Gediz) Alum mine was one of those places and had been run since Byzantine times. Since Alum was an important commercial material in the trade with the West, mining area had been considered so valuable by the slates for centuries. The production of Alum was continued after the conquest of the area by the Ottomans. For the continuation of production the iltizam (tax­farming) system was used. The workers were exempted from some of the customary taxes. This exemption was abolished in the second half of the nineteenth century. This caused to some extent a decrease on the wages of the workers who were paid according to the amount they produced from the mine. Smuggling of Alum was the most important event noted in the archival documents. Most probably smuggling was the outcome of both low wages and the Ottoman regulation of monopoly on Alum. The purpose of this paper is to contribute both the studies on Ottoman mining and the history of the development of Kütahya area because of alum mine. This study shows that the Ottoman government had close interest in the production and commerce of Alum by establishing certain regulations on the process of production and trade. Despite the new technology and the new mining fields, the demand for alum continued in the 18th and 19th centuries.

Anahtar Kelimeler

Gediz, Gedos, Alum, mine, tax-farming

Kaynakça

• BOA,(Başbakanlı Osmanlı Arşivi) A. MKT. MVL. (Bâb-ı âsâfî Mektubi Mec- lis-i Vâlâ ), 127 / 60.
• BOA, Cevdet Dâhiliye 5721.
• BOA, Cevdet Darphane, 120.
• BOA, Cevdet Darphane, 122.
• BOA, Cevdet Darphane, 1274.
• BOA, Cevdet Darphane, 1323.
• BOA, Cevdet Darphane, 2179.
• BOA, Cevdet Darphane, 2534.
• BOA, Cevdet İktisat, 179.
• BOA, Cevdet İktisat, 251.
• BOA, Cevdet İktisat, 930.
• BOA, Cevdet Maliye, 1673.
• BOA, Cevdet Maliye, 1914
• BOA, Cevdet Maliye, 17080.
• BOA, MAD ( Maliyeden Müdevver Defterleri), 9665.
• BOA, TT (Tapu Tahrir Defteri) No: 478.
• Tarihli Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi.
• Tarihli Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi.
• Tarihli Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi.
• ACUN, Fatma, Karahisar-ı Şarkî ve Koyluhisar Kazaları Örneğinde Osmanlı Taşra İdaresi (1485-1569), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 2. Kitap, Faisal Eğitim ve Yardımlaşma Vakfı, İstanbul 1990.
• AKYILDIZ, Ali, Para Pul Oldu: Osmanlı’da Kâğıt Para, İletişim Yayınları, İstanbul 2003.
• ALTUNBAY, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, Türkler, C.10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 791-801.
• ARIKAN, Zeki, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”, İÜ. Ed. Fak. Dergisi, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İs- tanbul 1991, s. 279-303.
• BARKAN, Ömer Lütfi, XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar, C.I. Birinci basım, İ. Ü. Edebiyat Fak. Türkiyat Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1943.
• Başbakanlık Osmanlı Arşiv Rehberi, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Mü- dürlüğü Yayınları, İstanbul 2000.
• ÇAKIR, Baki, Osmanlı Mukataa Sistemi, (XVI.-XVIII. Yüzyıl), Kitabevi Yayın- ları, İstanbul 2003.
• ERDEMİR, Ayşegül Demirhan, “Tıbbi Folklorumuzda Şap ve Bazı Örnek- ler”, Türk Halk Edebiyatı ve Folklorunda Yeni Görüşler, Hazırlayan: Feyzi Halıcı, C.I, Güven Matbaası, Ankara 1985, s. 301-307.
• ERSAN, Mehmet, “XIII. – XIV. Yüzyıllarda Sap Ticareti ve Sebin- karahisar”, Sebinkarahisar I. Tarih ve Kültür Sempozyumu – Bildiriler, 30 Haziran – 1 Temmuz 2000, İstanbul 2000, s. 55 – 62.
• EVLİYA ÇELEBİ, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Hazırlayanlar: Tevfik Temelkuran, Necati Aktaş, Mümin Çevik,C. IX-X, Üçdal Neşriyat, İs- tanbul 1986.
• EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Bursa- Bolu-Tranzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya-Kırım-Girit, Hazırlayanlar: Yücel Dağlı, Seyit Ali Kahraman, C.2. 2. Kitap, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006
• FAROQHİ, Suraiya, “Alum Production and Alum Trade in the Ottoman Empire (about 1560-1830)”, Wiener Zeitschrift far die Kunde des Morgenlandes, S:71 (1979), s. 153-175.
• FAROQHİ, Suraiya, “ Camels, Wagons, and the Ottoman State in the Sixteenth and Seventeenth Centuries”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 14. No. 4 (Nov., 1982), s. 523-539.
• FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Tarih Vakfı Yurt Yayın- ları, İstanbul 1994.
• FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, Çe- virenler: Gül Çağalı, Özgür Türesay, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2004.
• FLEET, Kate, “Osmanlı Topraklarında Latin Ticareti (XIV-XV. Yüzyıl- lar)”, Osmanlı, C. III, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 81-85.
• FLEET, Kate, European and İslamic Trade in the Early Ottoman State, Cambrige University Press, Cambrige 1999.
• HINZ, Walter, İslam’da Ölçü Sistemleri, Çeviren: Acar Sevim, Edebiyat Fa- kültesi Basımevi, İstanbul 1990.
• İNALCIK, Halil, Türkiye Tekstil Tarihi Üzerine Araştırmalar, İş Bankası Kül- tür Yayınları, İstanbul 2008.
• LAIOU-THOMADAKIS, Angeliki E. “The Byzantine Economy in the Mediterranean Trade System: Thirteenth-Fifteent Centuries”, Dumbarton Oaks Papers, S:34, 1980-1981, s. 177-222.
• MURPHEY, Rhoads, “Mineral Exploitation in the Ottoman Empire”, EI, volume V, Leiden, 1986, s. 973-985.
• PEGOLOTTİ, Francesco Balducci, La Pratica Della Mercatura, Ed. A. Evans, New York 1970.
• SAYAR, Malik, Mineraloji ve Jeoloji, İstanbul Üniversitesi Maden Fakültesi, İstanbul 1960.
• “Şap”, Türk Ansiklopedisi, C. XXX, Ankara 1981.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 1997.
• TABAKOĞLU, Ahmet, “Osmanlı Mali Yapısı’nın Ana Hatları”, Osmanlı, C. 3, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 125-135.
• TEZ, Zeki, “Osmanlı Tekstil Üretiminde Kullanılan Doğal ve Yapay Bo- yarmaddeler”, Türk Teknoloji Tarihi, 1. Türk Bilim ve Teknoloji Tarihi Kongresi Bildirileri (15-17 Kasım 2001), İstanbul 2003, s. 1-11.
• TIZLAK, Fahrettin Osmanlı Döneminde Keban-Ergani Yöresinde Madencilik, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
• TURAN, Şerafettin, Türkiye-İtalya İlişkileri I Selçuklular’ dan Bizans’ın Sona Erişine Kadar, Metis Yayınları, İstanbul 1990.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 3. Baskı, Ankara 1984.
• VARLIK, M. Bülent “Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalısma Kosulları”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.IV, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 917-922.
• ZACHRIADOU, Elizabet A. Trade and Crusade Venetian Crete and the Emirates of Menteshe and Aydın (1300-1415), Instituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venizia, Venice 1983.