Building of Ideologie: Ottoman Sultan's Mosques in 15th and 16th Century

Yıl 2008, Cilt: 72 Sayı: 264, 535 - 566, 01.08.2008

Yıldıray Özbek

https://doi.org/10.37879/belleten.2008.535

Öz

The buildings to have been made by the Ottoman sultans in the various regions of the empire are generally regarded as charity works. The financial sources of these buildings were provided from their own treasure of the sultans, not from the state budget. Much of the sultans' personal treasure consists of war spoils to have been collected from the holy war called qaza. The mosques to be built in Istanbul, the capital city, by the Sultans must be financed from war spoils taken from the kafirs. This is the reason why some Sultans, like Selim II and Murad III, who had not commanded directly thieir army in any war, did not build any monument in Istanbul in their names. Why Selim I could not make any monument build in Istanbul in the name of himself is because his military victories had been against some Muslim states, like Memluks and Safevis. Since the Ottoman society appreciated the Ottoman sultans with the titles of 'gazi' and 'adil', the mosques of Mehmet II and Ahmed I whose administration was in contrast to such these principles were criticized within that period by the people. While Mehmed II's mosque was condemned because of taxes, exile and the workers' unfairly paid fees, the mosque of Ahmed I was criticized due to the fact that he could not win a military victoıy against the kafirs. Consequently, the sultan mosques stand as monuments in which the ideology of the sultanate appears in the aesthetics ofthe city, rather than charity works.

Anahtar Kelimeler

15th and 16th Century, Ottoman, Mosque, Building of Ideologie

İdeolojinin İnşası: 15-16. Yüzyıl Osmanlı Selatin Camileri

Öz

Türkiye’de Türk sanatı ve mimarisi üzerine yapılan çalışmaların büyük bir bölümü, var olan eserlerin biçimsel özelliklerini tanımlamak ve eğer üzerinde tarih verebilecek kitabeleri yoksa karşılaştırmalar yaparak belirli bir döneme yerleştirmek ekseninde yoğunlaşmaktadır. Eserlerin hangi şartlarda üretilmiş olduğu, üretim aşamasında patron ve sanatçı arasında ne gibi diyalogların yaşandığı, eserin dönemi içinde toplum tarafından nasıl algılandığı çok irdelenmiş konu başlıklarından değildir. Bu makalede, 15-16. yüzyılda Osmanlı sultanları tarafından inşa ettirilmiş camilerin yapılış amaçları, parasal kaynakları ve dinî nitelikli hayır kurumlarından ziyade, Osmanlı saltanat ideolojisini kamuoyuna anlatan birer anıt olup olmadıkları ve dönemi içinde nasıl algılandıkları sorgulanacaktır.

Anahtar Kelimeler

15-16. Yüzyıl, Osmanlı, Cami, İdeolojinin İnşası

Kaynakça

• ACUN, Hakkı, Manisa’da Türk Devri Yapıları, Ankara 1999.
• AKMAN, Mehmet, Osmanlı Devletinde Kardeş Katli, İstanbul 1997.
• AVCIOĞLU, Nebahat, “Ahmed I and The Allegories of Tyranny in the Frontispiece to George Sandys’s Relation of A Journey”, Muqarnas, XVIII (2001), s.203-226.
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi, Hadikatü’l-Cevâmi İstanbul Camileri ve Diğer Dinî ve Sivil Mi’mârî Yapılar, (Haz: A.N.Galitekin), İstanbul 2001.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’mârisinin İlk Devri (630-805/1230- 1402) I, İstanbul 1989, (2.Baskı).
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’marisinde Çelebi ve II. Sultan Murad Devri (806-855/1403-1451) II, İstanbul 1989, (2. Baskı).
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mi’mârisinde Fâtih Devri (855-886/1451- 1481) III, İstanbul 1989, (2. Baskı).
• AŞIKPAŞAOĞLU, Aşıkpaşaoğlu Tarihi, (Haz: A.N.Atsız), Ankara 1985.
• T.Gökbilgin, “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsâmirin”, Edirne.
• Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, Ankara 1993, (2. baskı), s.80.
• Gelibolulu Mustafa Âli, Nasihatü’s-Selâtin, (Ed.A.Tietze), Wien 1979, c.I, s.41-66.
• BAĞCI, Serpil, “Süleyman-ı Âdil’den Kanunî Süleyman’a: Osmanlı Res- minde Dinî ve Siyasî İmge”, Ortaçağ’da Anadolu. Prof. Dr. Aynur Du- rukan’a Armağan, (Haz: N.Şaman-Doğan), Ankara 2002, s.53-64.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Koloni- zasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler. İstila Devirlerinin Kolo- nizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, 2 (1942), s.279- 386.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “H.933-934 (M.1527-1528) Mali Yılına Ait Bütçe Örneği”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1-4 (1955), s.251-329.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “1079-1080 (1669-1670) Mali Yılına Ait Bir Os- manlı Bütçesi ve Ekleri”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 17/1-4 (1956), s.225-303.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “1070-1071 (1660-1661) Tarihli Osmanlı Bütçesi ve Bir Mukayese”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 17/1-4 (1956), s.304- 347.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “H.954-955 (1547-1548) Mali Yılına Ait Bir Os- manlı Bütçesi”, İ. Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 19/1-4 (1958), s.219-276.
• BARKAN, Ömer Lütfü, “H.974-975 (1567-1568) Mali Yılına Ait Bir Os- manlı Bütçesi”, İ. Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 19/1-4 (1958), s.277-332.
• BARKAN, Ömer Lütfü, Süleymaniye Cami ve İmareti İnşaatı (1550-1557), 2 cilt, Ankara 1972, 1979.
• BATES, Ülkü, “The Patronage of Sultan Süleyman The Süleymaniye Com- plex in İstanbul”, A.Ü. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi İn Memoriam Albert Louis Gabriel Özel Sayısı, Ankara 1978, s.65-74.
• CELÂL-ZÂDE MUSTAFA, Selim-Nâme, (Haz: A.Uğur-M.Çuhadar), Ankara 1990.
• CEZAR, Mustafa, “Osmanlı Klâsik Dönem İmar Sistemi”, IX.Türk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eylül 1981) Kongreye Sunulan Bildiriler, c.III, An- kara 1989, s.1391-1414.
• CRANE, Hovard, “The Ottoman Sultan’s Mosques Icons of Imperial Legi- timacy”, The Ottoman City and İts Parts:Urban Structure and Social Order, (Ed. İ.Bierman, R.Aboul el-Haj, D.Preziosi), New York 1991, s.173-243.
• ÇULPAN, Cevdet, “İstanbul Süleymaniye Cami Kitabesi”, Kanuni Armağanı, Ankara 2001, (2. Baskı), s.291-299.
• DE BUSBECG, Ogier Ghiselin, Türkiye'yi Böyle Gördüm, (Haz: A.Kurutluoğlu), tarihsiz.
• DOĞAN-IŞIK, Ahmet, Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları. Tekkeler, Zaviye- ler ve Benzer Nitelikteki Fütüvvet Yapıları, İstanbul 1977.
• EBÜL-HAYR-I RUMÎ, Saltuk-Name II, (Haz: Ş.H.Akalın), İstanbul 1988.
• EMECEN, Feridun, “Manisa Muradiye Camii İnşasına Dair” Tarih Enstitüsü Dergisi, XIII (1987), s.177-194.
• EMECEN, Feridun, “Gazâ’ya Dair 14. Yüzyıl Kaynakları Arasında Bir Ge- zinti”, Prof.Dr.Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, Ankara 1995, s.191-197.
• ERTUĞ, Zeynep Tarım, XVI. Yüzyıl Osmanlı Devletinde Cülûs ve Cenaze Tö- renleri, Ankara 1999.
• EVLİYA ÇELEBİ, Seyahatname, (Türkçeleştiren: Z. Danışman), c.I, İstanbul 1969.
• EYİCE, Semavi, “İlk Osmanlı Devrinin Dinî-İçtimaî Bir Müessesesi: Zaviye- ler ve Zaviyeli Camiler”, İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, 23 (1963), s.1- 80.
• FAROQHİ, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam. Ortaçağdan Yirminci Yüzyıla (Çev: E.Kılıç), İstanbul 1997.
• FLEİSCHER, H.Cornell, “The Lawgiver as Messiah: The Making of The Imperial in Reign of Süleymân”, Soliman Le Magnifique et Son Temps, (Ed. G.Veinstein), Paris 1992, s.159-177.
• FLEMMİNG, Barbara, “Public Opinion Under Sultan Süleymân”, Süleymân The Second And His Time, (Ed. H.İnalcık-C.Kafadar), İstanbul 1993, s.49-57.
• GELİBOLULU MUSTAFA ÂLİ EFENDİ Nasihatü’s-Selâtin, (Ed. A.Tietze), Wien 1979.
• GELİBOLULU MUSTAFA ÂLİ EFENDİ, Kitâbü’t-Târîh-i Künhü’l-Ahbâr, (Haz: A.Uğur-A.Gül-M.Çuhadar-İ.H.Çuhadar), Kayseri 2006.
• GÖKBİLGİN, Tayyip, “Edirne Hakkında Yazılmış Tarihler ve Enis-ül Müsâmirin”, Edirne. Edirne’nin 600. Fethi Yıldönümü Armağan Kitabı, An- kara 1993 (2. baskı), s.77-117.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, “Mimar Sinan’ın Bazı Eserleri Hakkında Notlar”, Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, (Haz: Z.Sönmez), İstanbul 1988, s.129-134.
• GÖKYAY, Orhan Şaik, “Ideology and Literature During the Expansion of the Ottoman Empire”, Süleyman the Magnificient and His Time, (Ed. H. İnalcık-C.Kafadar), İstanbul 1993, s.381-394.
• GRİSWOLD, J. William, Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, (Çev: Ü.Tansel), İstanbul 2000.
• GÜNAY, Reha, Mimar Sinan, İstanbul 2005.
• İMBER, Colin, “The Ottoman Dynastic Myth”, Turcica, 19 (1987), s.7-27.
• İMBER, Colin, Şeriattan Hukuka Ebussuud ve Osmanlı’da İslamî Hukuk, (Çev: M.Bedir), İstanbul 2004.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Padişahı”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 13/4 (1958), s.68-79.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Hukukuna Giriş. Orfî-Sultanî Hukuk ve Fatih’in Kanunları”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 13 (1958), s.102-126.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlılarda Saltanat Veraset Usûlü ve Türk Hakimiyet Telakkisiyle İlgisi”, A.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 14 (1959), s.69- 94.
• İNALCIK, Halil, “Murad II”, İslâm Ansiklopedisi, 8 (1987) (4. Baskı), s.598- 615.
• İNALCIK, Halil, “Sultan Süleyman:The Man and Statesman”, Soliman Le Magnifique et Son Temps, (Ed. G.Veinstein), Paris 1992, s.89-103.
• İNALCIK, Halil, “İstanbul: Bir İslâm Şehri”, (Çev: İ.Kalın), İslâm Tetkikleri Dergisi, 9 (1995), s.245-268.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1300- 1600, c.I, (Çev: H.Berktay), İstanbul 2000.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Para ve Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış”, Doğu Batı, 17 (2001), s.9-34.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Tarihinde Dönemler. Devlet-Toplum-Eko- nomi”, Osmanlı Uygarlığı, (Ed. H.İnalcık-G.Renda), İstanbul 2002, c.1, s.29-239.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300-1600), (Çev: R.Sezer), İstanbul 2003.
• İNALCIK, Halil, “Mehmed II”, Türkiye Diyanet İşleri Vakfı İslâm Ansiklo- pedisi, 28 (2003), s.395-407.
• İNALCIK, Halil, “Otman Baba ve Fatih Sultan Mehmed”, Doğu Batı, 26 (2004), s.11-28.
• İSEN, Mustafa, “Akıncılığın Türk Kültür ve Edebiyatına Katkıları”, Türkiye Günlüğü, 49 (1998), s.80-86.
• JENNİNGS, Ronald, “Some Thoughts on the Gazi Thesis”, Wiener Ze- itschrift für die Kunde des Morgenlandes, 76 (1986), s.151-161.
• KAFADAR, Cemal, Between Two World. The Construction of the Ottoman State, Los Angeles 1995.
• KAFADAR-NECİPOĞLU, Gülrû, “The Süleymaniye Complex in Istanbul: An Interpretation”, Muqarnas, 3 (1985), s.92-117.
• KAFADAR-NECİPOĞLU, Gülrû, “Süleyman the Magnificent and the Rep- resentation of Power in the Contex of Ottoman-Hapsburg-Papal Ri- valry”, Art Bulletin, LXXI/3 (1989), s.401-427.
• KAFADAR-NECİPOĞLU, Gülrû, Ceremonial and Power. The Topkapı Palace in the Fifteenth and Sixteenth Centuries, New York 1991.
• KAFADAR-NECİPOĞLU, Gülrû, “A Kânûn for the State, A Canon for the Arts: Conceptualizing the Classical Synthesis of Ottoman Art and Arc- hitecture”, Soliman Le Magnifique et Son Temps, (Ed. G.Veinstein), Paris 1992, s.195-216.
• KAFADAR-NECİPOĞLU, Gülrû, “Anatolia and The Ottoman Legacy”, The Mosque:History Architectural Development and Regional Diversity, (Ed. Frischman and H.Khan), New York 1994, s.141-157.
• KAFADAR-NECİPOĞLU, Gülrû, The Age of Sinan. Architectural Culture in Ottoman Empire, London 2005.
• KAFESCİOĞLU, Çiğdem, “Heavenly and Unblessed, Splendid and Artless: Mehmed II’s Mosque Complex in İstanbul in the Eyes of Its Contem- poraries”, Aptullah Kuran İçin Yazılar, (Ed. Ç.Kafescioğlu-L.T.Şenocak), İstanbul 1999, s.211-222.
• KALDY-NAGY, Gyula, “The Holy War (Jihad) in the First Centuries of the Ottoman Empire”, Harvard Ukranien Studies, 3/4 (1979-80), s.467-473.
• KUBAN, Doğan, Sinan’ın Sanatı ve Selimiye, İstanbul 1997.
• KUNT, Metin, “Devlet, Pâdişâh Kapısı ve Şehzâde Kapıları”, Osmanlı, (Ed: G.Eren), Ankara 1999, c.6, s.34-40.
• KURAN, Aptullah, İlk Devir Osmanlı Mimarisinde Cami, Ankara 1964.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf, Karapınar Sultan Selim Külliyesi, Konya 1997.
• LİNDNER, Rudi Paul, “Stimulus and Justification in Early Ottoman His- tory”, The Grek Orthodox Theological Review, 27/2 (1987), s.207-224.
• MUSTAFA SÂFÎ, Zübdetü’t-Tevârih, (Haz: İ.H.Çuhadar), Ankara 2003.
• MÜDERRİSOĞLU, Fatih, “Edirne II.Bayezid Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, 22 (1991), s.151-198.
• MÜLAYİM, Selçuk, Ters Lale Osmanlı Mimarisinde Sinan Çağı ve Süleymaniye, İstanbul 2001.
• NAYIR, Zeynep, Osmanlı Mimarlığında Sultan Ahmet Külliyesi ve Sonrası (1609-1690), İstanbul 1975.
• NİZAMÜ’L-MÜLK, Siyasetname, (Haz: M.A.Köymen), Ankara 1982.
• OCAK, Ahmet Yaşar, “Osmanlı “Resmi (Yahut İmparatorluk) İdeolojisi” Meselesi”, Doğu Batı, 29 (2004), s.73-81.
• ORTAYLI, İlber, “Osmanlı Toplumunda Yönetici Sınıf Hakkında Kamu- oyunun Oluşumuna Bir Örnek: Menâkıb-ı Mahmud Paşa-i Veli”, Os- manlı İmparatorluğu’nda İktisadi ve Sosyal Değişim Makaleler I, Ankara 2000, s.37-56.
• ÖZ, Tahsin, İstanbul Camileri, I-II, Ankara 1997, (3.Baskı).
• ÖZ, Mehmet, “Kimlik Tartışmalarına Osmanlı Kimliği Vasıtasıyla Bir Kat- kı: Osmanlı Devleti Kimler Tarafından Kuruldu?”, Türkiye Günlüğü, 83 (2005), s.57-64.
• PEÇEVİ İBRAHİM EFENDİ, Peçevi Tarihi, c.I, (Haz: B.S.Baykal), Ankara 1999, (3. baskı).
• PEİRCE, Leslie,Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, (Çev: A.Berktay), İstanbul 1998, (2. baskı).
• ROGERS, Michael, “The State and the Arts in Ottoman Turkey”, Atken Des VI.Internationalen Kongresses für Türkische Kunst München vem 3. bis September 1979, München 1987, s.73-98.
• SELÂNİKÎ MUSTAFA EFENDİ, Tarih-i Selânikî, (Haz: M.İpşirli), İstanbul 1989.
• SÖNMEZ, Neslihan-SÖNMEZ, Zeki, “Tarihi Belgelerin Işığında Edirne Se- limiye Camisi”, Uluslararası Mimar Sinan Sempozyumu Bildirileri (Ankara 24-27 Ekim 1988), Ankara 1996, s.73-79.
• TANYELİ, Uğur, Anadolu Türk Kentinde Fizikî Yapının Evrim Süreci (11-14. Yüzyıl), İstanbul 1987.
• TEKİN, Şinasi, “XIV. Yüzyılda Yazılmış Gazilik Tarikası “Gâziliğin Yolları” Adlı Bir Eski Anadolu Türkçesi Metni ve Gazâ/Cihâd Kavramları Hak- kında”, Journal of Turkish Studies, 13 (1989), s.139-204.
• TURAN, Şerafettin, “Bayezıd II”, Türkiye Diyanet İşleri Vakfı İslâm Ansik- lopedisi, 5 (1992), s.234-238.
• UĞUR, Ahmet, Yavuz Sultan Selim, Kayseri 1992, (2.baskı).
• UNAN, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fâtih Külliyesi, Ankara 2003.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, “Osmanlı Sarayında Ehl-i Hiref (Sanatkâr- lar) Defteri”, Belgeler, XI/15 (1986), s.23-76.
• VATİN, Nicholas, “Osmanlıların Yükselişi 1392-1451”, Osmanlı İmparator- luğu Tarihi I, (Çev. S.Tanilli), İstanbul 1995, s.43-99.
• YAŞAR, Fatma Tunç, “Çiğdem Kafescioğlu, “The Ottoman Capital in the Making: The Reconstruction of Constantinople in the Fifteenth Cen- tury”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3/6 (2005), s.763-774.
• YAVUZ, Hulusi, “Sadrıâzam Lütfi Paşa ve Osmanlı Hılâfeti”, X. Türk Tarih Kongresi, c.5, Ankara 1994, s.2083-2107.
• YAZICIZADE AHMET BİCAN, Âşıkların Nurları Envâru’l-Âşıkin, (Baskıya Haz: A.Kahraman), Basım yeri ve tarihi yok.
• YENİŞEHİRLİOĞLU-ÇALIŞLAR, Filiz, “Saltanat İdeolojisi ve Osmanlı Sa- natı”, Osmanlı, (Ed. G.Eren), c.9 (1999), s.17-22.
• YERASİMOS, Stefanos, Kostantiniye ve Ayasofya Efsaneleri, (Çev: Ş.Tekeli), İstanbul 1993.
• YERASİMOS, Stefanos, İstanbul İmparatorluklar Başkenti, İstanbul 2000.
• YÜKSEL, İbrahim Aydın, Osmanlı Mimarisinde II. Bâyezid Yavuz Selim Devri (886-926/1481-1520), İstanbul 1983.