The 16th Century Foundations of Ayaş County

Yıl 2003, Cilt: 67 Sayı: 250, 801 - 852, 01.12.2003

Deniz Karaman

https://doi.org/10.37879/belleten.2003.801

Öz

The financial and social components of various charitable institutions such as soup kitchens, mosques, dervish lodges, schools, and shops are formed as products of foundations and their structures are such that they rely on real estate and funds allocated to them by vakıfs (funding foundations). Additional investigations carried out into historical foundations will act to reveal both the social and financial features of these organizations and will also serve to roughly estimate the amounts of funding from other than "state budget" sources used for these purposes. This will allow us to better determine the transfer of funds from the society's more affluent groups to its poorer and the amounts of funds allocated for social needs, in other words to make a more sound assessment of the society's social justice mechanisms. When we take into account the wide geography of the Ottoman Empire, it becomes obvious that such a task will be very time-consuming. In light of this, this work represents an investigation into the foundations active in the Ayaş County of the Ankara sancak (region) during the 16th century. Thusly, this research has determined the allocations received from villages and pastures of Ayaş that were not included in the timar (fiefdom) system, allocations of varying amounts of funds from individuals, the purposes for which they were allocated, and, additionally, the names of the villages located in Ayaş county during the 16th century. According to Evkaf (real estate) register number 558 encompassing the years 1572-1572, there were seven neighborhoods within the county seat of Ayaş proper and twelve villages within the county that constituted foundation property. A total of ten villages were allocated to Sultan Bayazid II's imaret (charities) in Amasya, one village to the Karacabey imaret in Ankara, and one to the Umurbey Mosque in Bursa. If we consider each village separately according to allocated products, a total of 14 villages were bound to the Sultan Bayezid II's foundations while the total number of foundation villages rose to 16. Besides these we also find that various mills, stores and other real estate like farms and vineyards in pasture areas and other sums of monies were also allocated to foundations. In this way, a sum of 80,400 akçe from three financial foundations were allocated for the mosque in Ayaş, the school in Ayaş, and the mosque in the village of Karacaviran. A large part of the afore-mentioned real estate was allocated for the salaries of the imams or hatips (preachers) at 21 lodges and five mosques. One foundation had been dissolved. A major portion of the collected taxes was sent outside of Ayaş, with a large part going to Amasya where it was then transferred to Bursa and Ankara. We will have to wait for further investigations into foundations in order to ascertain what sums of income were transferred to Ayaş from other areas.

Anahtar Kelimeler

Ayaş, Foundation, 16th Century, History

XVI. Yüzyılda Ayaş Kazası Vakıfları

Öz

Osmanlı devletinde genel olarak mâlî kaynaklar avârız, cizye ve mukataalar ile havâss-ı hümâyûn olarak adlandırılan pâdişah hâslarının oluşturduğu iç ve dış hazîne; eyâletler mâliyesi olarak tanımlanan timar sistemi ve büyük ölçüde eğitim, sağlık ve bayındırlık gibi hizmetlerin finansmanını sağlayan vakıflar olarak kategorize edilebilir. İmâret, câmi, zâviye, medrese, çarşı gibi çeşitli hayrî, içtimâî ve iktisâdî unsurların vakıf eserler olarak vücut bulduğu ve varlıklarını sürdürebilmeleri için emlâk, akar veya nakit para tahsis edildiği (vakfedildiği) bilinen bir keyfiyettir. Tarihi vakıflarla ilgili çalışmalar arttıkça bir yandan içtimâî ve iktisadi amaçlı müesseseler gün yüzüne çıkacak diğer yandan bu amaç için ayrılan fakat devlet bütçesi dışında kalan kaynakların kabaca da olsa miktarı belirlenebilecektir. Böylelikle toplumun varlıklı kesiminden yoksul kesimine yönelik kaynak transferi ve sosyal ihtiyaçlar için yapılan harcamalar, diğer bir ifade ile toplumun sosyal adalet mekanizmaları daha sağlıklı olarak değerlendirilebilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ayaş, Vakıf, XVI. Yüzyıl, Tarih

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, TD. 117,ve TD. 162.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivleri, Mevkufat Kalemi, Avarız Defteri, Kepeci no. 206.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi, TD. 74, TD. 558,TD. 214.
• 1167 Tarihli Ayaş Şer’iyye Sicili, Milli Kütüphane, Mikro Film No. 7268.
• 438 Numaralı muhasebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri, (937/1530), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara 1993.
• 1320 Ankara Vilâyet Salnâmesi.
• ALDAN, Mehmet, Türlü Yönleriyle Ayaş, Ankara 1964.
• ARIKAN, Muzaffer, H.867 Tarihli Ankara Tahrir Defteri Açıklamalarla Metin Tesbiti, Yayınlanmamış Doktora Tezi, DTCF, Ankara.
• BALTACI, Cahit, XV-XVI. Asırlar Osmanlı Medreseleri Teşkilat-Tarih, İstanbul 1976.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi, C.II (1942),ss.279- 362
• ________, “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri (I), İFM, C.II/1 , ss.21- 59.
• ________, “Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri (II), İFM, C.II/2 , ss.214-247.
• ________, Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar, İFM, C.XXIII / 1-2 (Ekim 1962-Şubat 1963), ss.239-296.
• ________, Fatih Cami ve İmareti Tesislerinin 1489-1490 Yıllarına Ait Muhasebe Bilançoları, İFM, C.XXIII / 1-2 (Ekim 1962-Şubat 1963), ss. 297- ________
• BARKAN, Ömer Lütfi-MERİÇLİ, Enver, Hüdavendigar Livası Tahrir Defteri I, Ankara 1988.
• BAYRAM, Sadi-MERT, Yener Lütfü, İl İl Vakıflar Serisi Ankara, Ankara 1998. BELDECIANU,Nıocara, XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devletinde Timar, Çev. Mehmet Ali Kılıçbay, Ankara 1985
• ÇAĞATAY, Neşet, Osmanlı İmparatorluğunda Riba-Faiz konusu Para Vakıfları ve Bankacılık, Vakıflar Dergisi Sayı IX’dan Ayrı Basım, Ankara 1971.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara.
• EMECAN, Feridun, XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara 1985.
• ERGENÇ, Özer, Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara 1995.
• ERGİN, Osman, Türk Şehirlerinde İmaret Sistemi, İstanbul 1939.
• FARUQHI, Suraiya, “Ankara ve Çevresindeki Arazi Mülkiyetinin ya da İnsanToprak İlişkilerinin Değişimi”, Tarih İçinde Ankara, Ankara 2000, ss.59-88.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Onaltıncı Yüzyılda Ankara”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, I/1 (1967), ss.71-75
• GÜRBÜZ, Adnan, Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı, Yayınlanmamış Doktora Tezi.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, İstanbul 1996.
• KARAMAN, Deniz, “XVI. Yüzyılda Ayaş Kazası İktisâdî Tahlil Denemesi”, Belleten, LXVI/246 (2002), ss.421-501.
• KOZAK, İ.Erol, Bir Sosyal Siyâset Müessesesi Olarak Vakıf, İstanbul 1985.
• KÖSE, İbrahim, Ankara Evkaf Defteri (1571), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara 1998. Köylerimiz, Ankara 1982.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Zaviyeler (Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme), Vakıflar Dergisi, XII , ss.247-269.
• OLGUN, Halil, Sincan Kültür Haritası, Sincan Belediyesi Yayınları, Ankara 2002.
• ONGAN, Halit, Ankara’nın 1 numaralı Şer’iyye Sicili, Ankara 1958.
• ORTAYLI, İlber, “19. Yüzyıl Ankara’sına Demiryolunun Gelişi, Hinderlandının ve Hinderlanddaki Üretim Eyleminin Değişimi”, Tarih İçinde Ankara, Der. Ayşin Tükel Yavuz, Ankara 2000, ss. 207-217.
• ________, Osmanlı Toplumunda Aile, İstanbul 2000.
• ÖZDEMİR, Maide Selya, Ayaş’ta Türk Mimarisinin Değerlendirilmesi, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1989.
• ÖZDEMİR, Rıfat, “Ankara Hatuni Mahallesi Nakit Avarız Vakfının Kredi Kaynağı Açısından Önemi (1785-1802)”,V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi- Tebliğler, Ankara 1990.
• PEDERSEN, Johns, “Mescid” Maddesi, İslam Ansiklopedisi. Son Teşkilâtı Mülkiyede Köylerimiz, Ankara 1928.
• TURAN, Ahmet Nezihi, Yabanabad Tarihini Ararken, Ankara 1999.
• YAVUZ, Erdal, “19. Yüzyıl Ankara’sında Ekonomik Hayatın Örgütlenmesi ve Kentiçi Sosyal Yapı”, Tarih İçinde Ankara, Der. Ayşin Tükel Yavuz, Ankara 2000, ss. 195-206.
• YEDİYILDIZ, Bahaeddin, “XVIII. Asırda Türk Vakıf Teşkilatı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, XII (1982), ss.171-190.
• ___________, “XVIII. Asır Türk Vakıflarının İktisadi Boyutu”, Vakıflar Dergisi, XVIII (1984),.ss.5-41.
• ___________, “Vakıf” Maddesi, İslam Ansiklopedisi.
• ___________, “Vakıf Istılahları Lugatçesi”, Vakıflar Dergisi, XVII(1983), ss.55- 60.
• YİNANÇ, Refet, “Ayaş Tapu Tahrir Defterleri”, Ayaş ve Bünyamin Ayaşî (Tarihte-Günümüzde Ayaş ve Bünyamin Ayaşî Sempozyumu), Ankara 1993, ss.61-66.
• YÜCEL, Yaşar-PULAHA, Selami, I. Selim Kanunnamesi (1512-1520), Ankara 1995.