Girit’in “Hakk ve Adl ile Cedîden Tahrîri”: 1705 Yılında Girit’te Yapılan Tahrirler ve Düzenlemeler

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 299, 203 - 242, 27.04.2020

Nuri Adıyeke Ayşe Nükhet Adıyeke

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.203

Öz

Osmanlı topraklarına geç bir tarihte katılan Girit Eyaleti’nde 1650 ve 1670 tarihlerinde iki kez genel tahrirler yapılmıştır. Fakat 18. yüzyılın başından itibaren İmparatorluk genelinde yaşanan sorunlar, adada yaşanan ekonomik problemler ve yeni düzenlemeler bu tarihte adada üçüncü kez yeni bir tahriri zorunlu kılmıştır. 1704 yılının sonlarında başlayan tahrir 1706 yılının Ocak ayında tamamlanmıştır. Bunun Girit’te yapılan son tahrir olduğu anlaşılmaktadır. Ankara Tapu Kadastro Arşivi’nde bulunan üç defterin ilki Kandiye ve Estiya, ikincisi de Hanya ve Resmo sancakları mufassal defterleridir. Üçüncü defter ise kale ve
müstahfızan defteridir. 1705 yılına tarihleyeceğimiz bu düzenlemelerle vergi organizasyonu bazı konularda 1670 düzenlemeleri gibi devam ettirilmiş bazı konularda 1650 düzenlemelerine geri dönülmüştür. Toprağın, servetin kaynağı olduğu esasına dayalı organizasyonu esas alınmış, geniş özel mülkiyete müsaade eden haracî toprak uygulaması devam etmiştir. 18. yüzyılın başlarından itibaren Osmanlı genelinde tımarların önemli ölçüde küçüldüğü ve tımar topraklarının padişah haslarına aktarıldığı görülmektedir. Nitekim Girit’te de böyle olmuş ve bu tahrirde çok sayıda köy “cedîd hass-ı hümayûn” olarak defterlere kaydolmuştur. Girit’e ait bu son tahrirde dönemin ruhuna uygun olarak dinsel bir üslup kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Girit, tahrir, vergi, tımar, defter

Latest Land Registry of Crete in Accordance with Right and Justice: Land Registry and Regulations of 1705 in the Island of Crete

Öz

In the province of Crete, which joined to the Ottoman lands in a late period,the land registry was made twice in 1650 and 1670. From the beginning of the 18th
century onwards, however, the issues the Empire faced, the economic problems on the island and the new regulations made the third land registry necessary in the island of Crete. The third land registry, which began in late 1704, was completed in January 1706. It is clear that this is the last land registry in Crete. The first of the three books in the Ankara Tapu Kadastro Archives is detailed land registry book of Candia and Sitia and the second one is detailed land registry book of Hania and Rethymno sanjaks. The third one is Book of Castle and Commanders of Fortress. With these arrangements, which we will date to 1705, the tax organization has been continued in some issues as it was in 1670 regulations, and in some cases, the 1650 regulations reapplied. The organization based on the principle that the land is the source of wealth and tributary land system, which allows large private ownership were continued. From the beginning of the 18th century onwards, it can be seen that the size of Tımar lands in the Ottoman Empire had shrunk significantly and they were transferred to the sultans. Indeed, this was the case in Crete too and many villages were registered as new imperial demesne. Last land registry of Crete is written in a religious style in accordance with the spirit of the period.

Anahtar Kelimeler

Crete, register, tax, tımar, book

Kaynakça

• Eski no: 489; yeni no: 1, 1704-6 Tarihli Hanya Mufassal Defteri.
• Eski no: 488; yeni no: 4, 1704-6 Tarihli Kandiye Mufassal Defteri.
• Eski no: 490; yeni no: 326, 1704-6 Tarihli Girit İcmal Defteri.
• Defter no: 785, 1650 Tarihli Girit İcmal Defteri.
• Defter no: 789, 1670 Tarihli Girit Müsadere ve Müzayede Defteri.
• Defter no: 801, 1670 Tarihli Girit İcmal Defteri.
• Defter no: 820, 1650 Tarihli Girit Mufassal Defteri.
• Defter no: 822, 1670 Tarihli Hanya-Resmo Mufassal Defteri.
• Defter no: 825, 1670 Tarihli Kandiye-Sitia Mufassal Defteri.
• Defter no: 980, 1670 Tarihli Girit Cizye Defteri.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi: BOA.: A. { DFE. d. no: 024, 211, 204, 215.
• AE. SAMD. III, no: 002.09.20202.1, 00118.11610.1
• C. ML. no: 00612.25248.001.
• D. HMK. d.no: 22040.
• MAD_d. no: 09511.
• Resmo Belediye Arşivi:
• Bulgaristan’dan Gelen Evrak, dosya no. 4 evrak no: 564-565.
• Kadı Sicilleri: (Vakıflar Genel Müdürlüğü İstanbul Bölge Müdürlüğü Eski Arşivi)
• Resmo Şeriye Sicilleri No; 55, 58, 413, 416, 3110.
• BALTA Evangelia- OĞUZ Mustafa, Liva-i Resmo Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 2009. To Otomaniko Ktimatlogio Tou Retimnou (Tapu Tahrir 822), Ekdosi - Metafrasi - Sholismos: Evangelia Balta- Mustafa Oğuz, Retimno, 2007.
• BARKAN Ömer Lütfi, Osmanlı İmparatorluğunda Ziraî Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar, İstanbul Üniversitesi Yayını, İstanbul, 1943.
• BARKAN Ömer Lütfi-MERİÇLİ Enver, Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri I, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1988.
• Ierodikeio Irakliou Tritos Kodikas (1669/73 ke 1750/67), Eleni Karancikou, Pinelopi Fotinou, (Editör: Elizabeth Zachariadou), Vikelea Dimotiki, Iraklio, 2003.
• İNALCIK Halil, Hicri 835 Tarihli Suret-i Defter-i Sancak-i Arvanid, Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara, 1987.
• Menteşîzâde Abdürrahim, Fetâvâ-yı Abdürrahim, (Tsh. İbrahim Saib), c. 1, Matbaa-yı Amire, İstanbul, 1243.
• Mustafa Naima, Tarih-i Naima, Ravzatü’l-Hüseyn fi Hulasat Ahbarel-Hafikayn, c. IV, Matbaa-yı Amire, İstanbul, 1280.
• Raşid Mehmed, Tarih-i Raşid, c.III, Matbaa-yı Amire, İstanbul, 1282.
• STAVRİNİDİS Nikolaos, Metafrasis Turkikon İstorikon Eggrafon, (Aforonton is tin İstoria tis Kritis), (1657-1672), c.I; (1672-1694), c.II, Vikelea Dimotiki Vivliothiki, İrakliu, 1976, Herakleion-Crete.
• A Historical and Economic Geography of Ottoman Greece (The Southwestern Morea in the 18th Century), Fariba Zarinebaf, John Bennet and Jack L. Davis, American School of Classical Stusies at Athens, 2005.
• ADIYEKE A. Nükhet, “Farmingout of Mukataas as Malikâne in Crete in the Eighteenth Century: The Rethymno Case”, Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, (Edited By. Antonis Anastasopoulos), Crete Universty Press, Rethymno, 2008, ss. 233-242.
• ADIYEKE A. Nükhet, “Üzümün ve Zeytinin Kesişen Yolları: Girit’te Osmanlı Egemenliğinin Kurulmasıyla Üzümün Yerini Zeytine Bırakması”, Üzümün Akdeniz’deki Yolculuğu, Konferans Bildirileri, İBB. Akdeniz Akademisi Yayını, İzmir, 2017, ss. 151-163.
• ADIYEKE A. Nükhet, “Osmanlı Egemenliğinin İlk Yıllarında Resmo Bağları”, Hilâl, Studi Turchi e Ottomani, (Venetians and Ottomans in the [Early] Modern Age), v. 6, 2018, ss. 85-96.
• ADIYEKE A. Nükhet, “XVII. Yüzyıl Girit (Resmo) Kadı Sicillerinde Zımmi Davaları”, Pax Ottomana Studies ın Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç. (Edit: Kemal Çiçek), Sota-Yeni Türkiye, Haarlem-Ankara, 2001, ss. 77-95.
• ADIYEKE A. Nükhet- ADIYEKE Nuri, “Osmanlı Sistemi İçinde Girit Adası’nın Genel Çerçeveden Farklılıkları, Bu Farklılıkların Gerekçeleri ve Algılanış Biçimleri”, Yeni Türkiye Dergisi, (Rumeli-Balkanlar Özel Sayısı I), sayı 66, (Mart-Haziran 2015), ss. 1292-1297.
• ADIYEKE Nuri, “Girit’te Askeri ve Toplumsal Bir Kurum: Yerli Yeniçeriler - Gönüllüyan Zümresi”, XV. Türk Tarih Kongresi, Bildiriler, cilt 4, kısım 3, Ankara, 2010, ss. 1611-1620.
• ADIYEKE Nuri, “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri”, Ankara Üniversitesi, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, OTAM., sayı 11, (2000), ss. 769-825.
• ADIYEKE Nuri, “Fatih Paşalar’ın Kendilerine Armağanı: Osmanlı Girit’inde Temlik/Mülk Köyler”, Hilâl, Studi Turchi e Ottomani, (Venetians and Ottomans in the [Early] Modern Age), v. 6, 2018, ss. 97-110.
• ADIYEKE Nükhet - ADIYEKE Nuri - BALTA Evangelia, “The Poll Tax ın The Years of The Cretan War (Symbol of Submission and Mechanisms of Avoidance)”, Thesavrimasta, Bollettino dell’Instituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini, Venezia, 31, 2001, ss. 323-359.
• AFYONCU Erhan, “Osmanlı Devleti’nde Tahrir Sistemi”, Osmanlı, c.6, (Edit: Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 311-314.
• ALTUNSU Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara, 1972.
• Andeya Kopasi, “3-Girid’in Ahval-i Umumiye ve Tarihiyesi”, Mecmua-yı Ebu’z-Ziya, c.VII /65, 1315 (1897), ss.906-911; “7-Girid’in Ahval-i Umumiye ve Tarihiyesi”, Mecmua-yı Ebu’z-Ziya, c.VIII /72, 1315 (1897), ss.1241-1248; “8-Girid’in Ahval-i Umumiye ve Tarihiyesi”, Mecmua-yı Ebu’z-Ziya, c.VIII /74, 1315 (1897), ss. 1344-1348.
• ARIKAN Zeki, “Tahrir Defterlerinde Geçen Deyimler”, Osmanlı Araştırmaları-The Fournal of Ottoman Studies, XVI, (1996), ss. 1-13.
• AY Hacer, Girit’teki Mukataaların Malikane Olarak Satılması, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 1996.
• BATMAZ Eftal Şükrü, “İltizâm Sisteminin XVIII. Yüzyıldaki Boyutları”, Osmanlı, c.3, (Edit: Güler Eren), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 1999, ss. 250-257.
• BEHAR Cem, “Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Derleyen: Halil İnalcık- Şevket Pamuk), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayını, Ankara, 2000, ss. 63-72.
• BOSTAN M. Hanefi, “XVII. Yüzyıl Avarız ve Cizye Defterlerine Göre Of Kazasının Nüfus ve Etnik Yapısı”, XIV. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, II. Cilt I. Kısım, Ankara, 2005, ss. 413-429.
• DEMİRBAŞ Mehmet Ali, “Girit’te Osmanlı Yönetiminin Kurulması, Toprak Rejimi ve Mülkiyet”, Osmanlı İdaresinde Girit ve Girit Müslümanları, (Edit: Ali İbrahim Bekraki, Wassim İbrahim Bekraki), Ulinoha Derneği Yayını, Trablus, 2014, ss. 11-18.
• DEMİRCAN Yasemin, “1720 Tarihli Tahrir Defterine Göre Nakşa Adası’nda Yapılan Düzenlemeler ve Reâyânın Durumu”, Belleten, c. LXXIII, sayı 268, (2009), ss. 671-680. Ege Adalarının Egemenlik Devri Tarihçesi, (Edit: Cevdet Küçük), SAEMK Yayını, Ankara, 2001.
• FAROQHİ Suraiya, “Fethinden Elli Yıl Sonra: Osmanlı Giriti’nde XVIII. Yüzyıl Reformları”, Devletle Başa Çıkmak, (Çev: Hamide Koyukan Bejsovec), Alfa Tarih Yayınları, İstanbul, 2016, ss. 222-238
• GENÇ Mehmet, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Yayınları, İstanbul, 2000.
• GÖKÇE Turan, “Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi kaynaklarından ‘Mufassal-İcmal’ Avârız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazası Örnekleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XX, sayı 1, (Temmuz- 2009), ss. 71-134.
• GREENE Molly, A Shared World (Christians and Muslims in the Early Modern Mediterranean), New Jersey, 2000.
• GREENE Molly, “An Islamic Experiment? Ottoman Land Policy on Crete”, Mediterranean Historical Review, 11, no.1, (1996), ss. 60-78.
• GÜLSOY Ersin, “Osmanlı Tahrir Geleneğinde Bir Değişim Örneği: Girit Eyaleti’nin 1650 ve 1670 Tarihli Sayımları”, Pax Ottomana Studies In Memoriam Prof. Dr. Nejat Göyünç, (Edit: Kemal Çiçek), Sota& Yeni Türkiye, Haarlem& Ankara, 2001, ss. 183-203.
• GÜLSOY Ersin, Girit’in Fethi ve Osmanlı İdaresinin Kurulması (1645-1670), Tarih ve Tabiat Vakfı Yayını, İstanbul, 2004.
• HINZ Walter, İslâm’da Ölçü Sistemleri, (Çev: Acar Sevim), Marmara Üniversitesi Yayını, İstanbul, 1990.
• İNALCIK Halil, “Osmanlı Fetih Yöntemleri”, Söğüt’ten İstanbul’a, (Der: Oktay Özel-Mehmet Öz), İmge Kitabevi, Ankara, 2000, ss. 443-472.
• KERMELİ Eugenia, “Caught in Between Faith and Cash: The Ottoman Land System of Crete, 1645-1670”, Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, (Edited By. Antonis Anastasopoulos), Crete Universty Press, Rethymno, 2008, ss. 17-48.
• KOLOVOS Elias, “Beyond ‘Clasisical’ Ottoman Defterology: A Preliminary Assessment of the Tahrir Registers of 1670/71 Concerning Crete and the Aegean Island”, The Ottoman Empire, The Balkans, The Greek Lands: Toward a Social and Economic History-Studies in Honor of John C. Alexander, (Edit: Elias Kolovos, Phokion Kotzageorgis, Sophia Laiou, Marinos Sariyannis), The Isis Press, İstanbul, 2007, ss. 201-235.
• KOLOVOS Elias,“An Ottoman Register of Venetian Candia: Continuity and Change”, Hilâl, Studi Turchi e Ottomani, (Venetians and Ottomans in the [Early] Modern Age), v. 6, 2018, ss. 75-84.
• MANTRAN Robert, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti: Avrupa Baskısı”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c.I, (Yayın Yönetmeni: Robert Mantran, Çev: Server Tanilli), Cem Yayınevi, İstanbul, 1999, ss. 323-348.
• ORUÇ Hatice, “18. Yüzyıl Ortalarında Bir Sancak Tahriri: H.1154/M.1741 Tarihli Semendire Sancağı Tahriri”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi, Bildiriler, c.2, Ankara, 2013, ss. 681-688.
• ÖZEL Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”,Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, (Derleyen: Halil İnalcık- Şevket Pamuk), T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayını, Ankara, 2000, ss. 35-50.
• ÖZTÜRK Mustafa, “1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri”, OTAM, sayı 8, 1997, ss. 249-293.
• PAKALIN Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.I, MEB. Yayınları, İstanbul, 1993.
• PRİCE Simon R.F., RACKHAM Oliver, KİEL Machiel and NİXON Lucia, “Sphakia and Ottoman Census Records: a Vakıf and Its Agricultural Production”, Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, (Edited By. Antonis Anastasopoulos), Crete Universty Press, Rethymno, 2008, ss. 69-99.
• Süleyman Sudi, Defter-i Mukdesid, c. I, İstanbul, 1307.
• TABAKOĞLU Ahmet, Osmanlı Mâlî Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 2016.
• TUKİN Cemal, “Osmanlı İmparatorluğunda Girit İsyanları 1821 Yılına Kadar Girit”, Belleten,c.IX, sayı.34, (1945), ss. 165-206.
• VEİNSTEİN Gilles, “Les Règlements Fiscaux Ottomans de Crète”, Crete and the Eastern Mediterranean, 1645-1840, Halcyon Days in Crete VI, (Edited By. Antonis Anastasopoulos), Crete Universty Press, Rethymno, 2008, ss. 3-16.
• VEİNSTEİN Gilles-TRİANTAFYİLİOU Balandé, Yolande, “Les Inventaires Après Décès Ottomans de Crète”, Probate Inventoires A New Source for the Historical Study of Wealth Material Culture and Agricultural Development, A.A.G. Bijdragen No: 23 Wageningen. Afdeling Agrarische Geschiedenis Landboowhoge School, 1980, ss. 191-204.