İngiliz Konsolosluk Raporlarına Göre 93 Harbi Sonrası Erzurum Vilayeti’nde Sosyo-İktisadi Hayat (1878-1885)

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 299, 399 - 449, 27.04.2020

Emel Demir Görür

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.399

Öz

93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı) sırasında Osmanlı Devleti’nin bazıtoprakları işgal edilmiş, harp devletin hemen hemen tüm kurum ve kuruluşlarını
olumsuz etkilemiştir. Bununla bağlantılı olarak özellikle savaşın cereyan ettiği bölgelerde iktisadi ve sosyal hayat olumsuz etkilenmiş, hatta durma noktasına gelmiştir.
93 Harbi sonrası Erzurum’un sosyo-iktisadi yapısı, Erzurum İngiliz Konsolosluğu görevinde bulunan Harry Charles Augustus Eyres, William Everett ve George
Pollard Devey’in yazışmaları ve raporlarında geniş yer bulmuştur. Konsolos Augustus Eyres, Erzurum Vilayeti’nin ekonomik yapısı hakkında yıllardır rapor yazılmadığını ve vilayetin ekonomik yapısının ortaya çıkarılmasının önemli olduğunu belirterek özellikle 1880, 1881 ve 1882 yıllarına dair vilayetin sosyo-iktisadi yapısı ile ilgili ayrıntılı değerlendirmeler yapmış, önemli istatistiki bilgilere yer vermiştir. Konsolos William Everett 1882 ve 1883, Vekil Konsolos George Pollard Devey de, 1884 ve 1885 yıllarına dair vilayetin sosyo-iktisadi yapısına dair ayrıntılı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Her üç konsolos da raporlarında karşılaştırmalı bilgiler sunmuş özellikle savaş sonrası Erzurum Vilayeti’nin iktisadi ve sosyal hayatını kaleme almışlardır. Çalışmada temel kaynak olarak kullanılan İngiliz Konsolosluk belgeleri, Erzurum Vilayeti ve çevresinde bulunan diğer yerleşim yerlerinin ekonomik ve bununla bağlantılı olarak sosyal yapısını ortaya koyacak önemli bilgiler ihtiva etmektedir. Çalışma dâhilinde Erzurum Vilayeti’nin mevcut pazar durumu, yıllık gelirgider kalemleri, Fransa, Avusturya, Amerika, Almanya, İsviçre, İran, İngiltere, Rusya gibi doğulu ve batılı devletlerden ithal edilen ve Erzurum Vilayeti’nden de yabancı ülkelere ihraç edilen, ayrıca Van, Bitlis, Muş, Siirt, Diyarbakır, Mardin, Halep, Harput, Trabzon, Samsun, Rize, Erzincan, Arapkir, Ayntab, Bağdat, Karahisar, Palu ve Tokat’dan alınan ve bu bölgelere satılan ürünlerin miktarı ve piyasa değeri tablolar halinde verilmiş ve bazı emtianın da önemine binaen ayrıntılı değerlendirmeleri yapılmıştır. Çalışmada Erzurum Vilayeti’nin savaştan ne kadar etkilendiğinin yanında dönem itibariyle vilayetin ticaret potansiyeli de gözler önüne serilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Erzurum Vilayeti, İngiliz Konsolosluğu, Harry Charles Augustus Eyres, William Everett, George Pollard Devey, sosyo-iktisadi hayat

Social-Economic Life in the Erzeroum Province after the Russo- Turkish War (1877-1878) according to the British Consular Reports (1878-1885)

Öz

Some territory of the Ottoman Empire was occupied during Russo-Turkish War (1877-1878), and the war had a negative effect on almost all the state institutions. In
this context, especially in regions where war took place, economic and social life was negatively affected and even came to a standstill. The subject of the study, the post-war socio-economic structure of Erzeroum, is located in the reports and correspondence of Harry Charles Augustus Eyres, William Everett and George Pollard Devey, who were the British Consulate in Erzeroum. Consul Augustus Eyres stated that the economic structure of Erzeroum province had not been reported for years and that it was important to reveal the economic structure of the province, and made detailed evaluations about the socio-economic structure of the province in 1880, 1881 and 1882 years. The Consul William Everett in 1882 and 1883, Vice-Consul George Pollard Devey in 1884 and 1885, made detailed evaluations of the province’s socioeconomic structure. All three consuls presented comparative information in their reports, especially after the war, they wrote the economic and social life of Erzeroum province. The English consular documents used as the basic source in this study contain important information that will reveal the economic and social structure of Erzeroum province and its surrounding settlements. In this study, the market situation of Erzeroum province, annual income-expense items, imported from eastern and western states such as France, Austria, America, Germany, Switzerland, Iran, Britain, Russia, and exported to foreign countries; and the amount and market value of products purchased from cities such as Van, Bitlis, Moush, Seart, Diarbekir, Mardin, Alleppo, Kharpout, Trebizond, Rize, Erzinjan, Arabkir, Ayntab, Baghdad, Kara-Hissar and sold to these regions were given in the tables and detailed evaluations were made based on the importance of some products.In this study, we tried to show not only how much the Erzeroum province was affected by the war but also the trade potential of the province.

Anahtar Kelimeler

Erzeroum Province, British Consulate, Harry Charles Augustus Eyres, William Everett, George Pollard Devey, social-economic life

Kaynakça

• İngiliz Arşivi Belgeleri (The National Archieves) F.O. (Foreign Office) 195/1450, No. 1/1, William Everett’den G.H. Wyndham’a, 31 Temmuz 1883.
• F.O. 195/1450, No. 21, Harry Charles Augustus Eyres’den G.H. Wyndham’a, 12 Temmuz 1883.
• F.O. 195/1450, No. 21/1, Harry Charles Augustus Eyres’den G.H. Wyndham’a, 12 Temmuz 1883.
• F.O. 195/1481, No.1, William Everett’den Dufferin’e, 10 Haziran 1884.
• F.O. 195/1552, No. 6/1, George Pollard Devey’den Sir E. Thornton’a, 16 Temmuz 1886.
• F.O. 195/1552, No. 6 (Annex A), George Pollard Devey’den Sir E. Thornton’a, 16 Temmuz 1886.
• F.O. 195/1552, No. 6 (Annex B), George Pollard Devey’den Sir E. Thornton’a, 16 Temmuz 1886.
• Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H. 1293 (M. 1876), Def’a 7.
• Salnâme-i Vilâyet-i Erzurum, H. 1299 (M. 1882), Def’a 9.
• Açba, Sait, Osmanlı Devleti’nin Dış Borçlanması (1854-1914), Akü Yayınları, Afyon 1995.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye’nin Doğuşu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1998 . Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat, haz. İsmet Miroğlu, c. II, Berekât Yayınları, İstanbul 1983.
• The Foreign Office List: Forming a Complete Diplomatic and Consular Handbook for 1870, Compiled by Edward Hertslet, C.B., Thirty-sixth Publication, London.
• The Foreign Office List: Forming a Complete Diplomatic and Consular Handbook for 1886, Compiled by Edward Hertslet, C.B., Fifty-ninth Publication, London.
• The Foreign Office List: Forming a Complete Diplomatic and Consular Handbook for 1887, Compiled by Edward Hertslet, C.B., Sixtieth Publication, London.
• The Foreign Office List: Forming a Complete Diplomatic and Consular Handbook for 1889, Compiled by Edward Hertslet, C.B., Sixty-second Publication, London.
• Uçarol, Rifat, Siyasi Tarih (1789-2010), 8. Baskı, Der Yayınları, İstanbul 2010.
• Ak, Mehmet, Osmanlı Devleti’nde Veba-i Bakarî (Sığır Vebası)”, OTAM, sy. 39, Bahar 2016, s. 215-240.
• Akbulut Özpay, Gülpınar, “Bakü-Tiflis-Kars Demiryolu ve Türkiye Açısından Jeopolitik Önemi”, Marmara Coğrafya Dergisi, sy. 37, Ocak 2018, s. 103-111.
• Bay, Abdullah, “Limanı Olan Bir Kasabadan Liman Kendine: Batum Şehri (1830-1905)”, Türkiyat Mecmuası, c. 26/1, 2016, s. 61-80.
• Darkot, Besim, “Erzurum”, İslam Ansiklopedisi, c. IV., Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Eskişehir 1997, s.340-345.
• Demir Görür, Emel, “İngiltere’nin Diyarbakır Konsolosu John George Taylor’ın Diyarbakır Eyaleti’ne Dair İthalat-İhracat İstatistikleri ve Değerlendirmeleri (1853-1863)”, TAD, c. 37, sy. 64, 2018, s. 323-346.
• Erim, Neşe, “18. Yüzyılda Erzurum Tuzlaları: Osmanlı Tüketim Malları Tarihine Bir Katkı”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sy.21, Erzurum 2003, s. 219- 229.
• Gürsel, Seyfettin, “Osmanlı Dış Borçları”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, Ed. Murat Belge, c. III, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 679- 680.
• İnalcık, Halil, “Erzurum”, İslam Ansiklopedisi, c. IV, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Eskişehir 1997, s. 353-357.
• Kaleli, Hüseyin, “19. Yüzyılda İran Transit Ticaret Yolu İçin Osmanlı-Rus Rekabeti”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, sy. 9, 2003, s. 1-19.
• Kallek, Cengiz, “Batman”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c.V, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 199-120.
• Kallek, Cengiz, “Kile”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XXV, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2002, s. 568-571.
• Kazgan, Haydar, “Düyun-ı Umumiye”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Ed. Murat Belge, c. III, İletişim Yayınları, İstanbul 1995, s. 691-716.
• Keskinkılıç, Erdoğan, “Bir Osmanlı Özelleştirme Modeli: Reji-Tütün İdaresi”, Liberal Düşünce, Bahar 1999, s. 151-155.
• Keskinkılıç, Erdoğan, “Düyun-ı Umumiye İdaresi”, Türkler, c. XIV, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 371-380.
• Küçük, Cevdet Tevfik Ertüzün, “Düyun-ı Umumiyye”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. X, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Yayınları, İstanbul 1994, s. 58-62.
• Küçük, Cevdet, “Erzurum”, DİA, c. XI, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1995, s. 321-329.
• Kütükoğlu, Mübahat S., “Gümrük”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.XIV, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s. 263-268.
• Önsoy, Rifat, “Muharrem Kararnamesi ve Düyûn-u Umumiye İdaresi”, Osmanlı/ İktisat, c. III, Ed. Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 400-414.
• Pamuk, Bilgehan, “Erzurum Gümrüğü’nün Teşekkülü ve Tekâmülü (XVI-XVII Yüzyıllar)”, Belleten, c. LXXVII, sy. 279, Ağustos 2013, s. 523-545.
• Pamuk, Bilgehan, “İpekyolu Ticareti ve Erzurum”, Tarih İncelemeleri Dergisi, c. XXII, sy. 2, Aralık 2017, s. 125-143.
• Quataert, Donald, “Düyun-ı Umumiye’nin İstihdam Politikaları (1881-1909)”, çev. Ahmet Fethi, Toplumsal Tarih, sy.79, Temmuz 2000.
• Tekin, Ahmet, “Osmanlı Devleti Dış Borçlanması”, Yeni Türkiye, sy. 32, Mart-Nisan 2000.
• The London Gazette, Publication Date: 22 September 1882, Issue: 25149, Page: 4340.
• The London Gazette, Publication Date: 4 Ağustos 1885, Isuue: 25497, Page: 3599.
• Karataş, Yakup, Sultan II. Abdülhamid Dönemi’nde Erzurum (Sosyal, Ekonomik, İdarî ve Demografik Yapı), Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2010.
• Temizgüney, Firdevs, Erzurum’a Demiryolunun Gelişi, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum 2008.
• Yakman, Ahmet, 163 Nolu Arapkir Şer’iye Siciline Göre Arapkir, Yüksek Lisans Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya 2015.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 17. bs., Aydın Kitabevi, Ankara 2000.
• Marjie Bloy, “British Currency Before 1971”, http://www.victorianweb.org/economics/currency.html (14.09.2018).
• Cambridge Dictionary, https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizcet%C3%BCrk%C3%A7e/cwt (11.12.2018)
• https://dictionary.cambridge.org/tr/s%C3%B6zl%C3%BCk/ingilizce/bushel (13.11.2018)