Mevlevis and the State: Example of Ankara Mevlevihane (Economic Status, Waqfs and Administration)

Yıl 2012, Cilt: 76 Sayı: 276, 527 - 552, 01.08.2012

Ahmet Köç

https://doi.org/10.37879/belleten.2012.527

Öz

In the last years of the Anatolian Seljukid Empire and the period of the Anatolian principalities, good friendships of Mevlevis with government officials were an important factor in building of dervish lodges. In general, it can be said that the during the periods of the Anatolian Seljukid State and the Ottoman Empire, kind and cash supports increased for the Mevlevis and their lodges within the framework of mutual assistance. All of these developments were the products of an established wellintentioned efforts. Mevlevi lodges were founded and led by a descendant of Çelebis who have been living in Konya since the 14th century. The emergence of the first Mevlevi Lodges in Anatolia happened in the time of Mevlâna’s sons and grandsons after the death of Mevlana. Especially good relations of Ulu Arif Çelebi with government officials prepared the ground for the opening of the new dervish contents in many cities. With the establishment of the Ottoman Empire, the number of the Mevlevi Lodges reached to 76, then up to 92. Because the Mevlevi order founded as a religious order, lodges have usually emerged in the large residential areas. Although our sources tell a Mevlevi Lodge existed in Ankara, its exact location, administrators, structure, perhaps most importantly basic livelihood were not known. In this study, both Şer’iyye Registries and obtained documents from the Ottoman Archive, will detect important clues about the history of the Mevlevi Lodge in Ankara.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Ankara, the Mevlevis, Foundation, Damga, İhtisab, Cendere, Kirpas Mukâtaaları

Mevleviler ve Devlet: Ankara Mevlevîhanesi Örneği (Ekonomik Statü, Vakıflar ve Yönetim)

Öz

Anadolu Selçuklu Devleti’nin son yıllan ve Beylikler devrinde Mevlevîlerin devlet adamlarıyla kurmuş oldukları dostluklar, zamanla tarikatın büyümesinde, dergâhların inşa edilmesinde önemli bir etken olmuştur. Genel olarak söylenebilir ki; Anadolu Selçuklu Devleti’nden OsmanlI Devleti’ne kadar geçen sürede Mevlevîlerin padişah ve devlet adamlarıyla karşılıklı iyi niyetli yaklaşımları çerçevesinde gerek aynî ve gerekse Mevlevîhânelerin ihtiyacı olan nakdî yardımlar artarak sürmüştür. Bütün bu gelişmeler, tesis edilmiş olan iyi niyetli çabaların bir ürünüdür. Mevlevi tekkeleri, XIV. yüzyıldan beri Konya’da oturan ve Mevlana Celâleddîn-i Rûmî’nin soyundan gelen Çelebiler tarafından kurulmuş ve yönetilmiştir. Anadolu’da Mevlevîhânelerin ilk ortaya çıkışı, Mevlâna’nın vefatından sonra yerine geçen oğulları ve torunları zamanında olmuştur. Özellikle Ulu Arif Çelebi’nin devlet adamlarıyla kurduğu iyi ilişkiler, pek çok şehirde yeni tekkelerin açılmasına zemin hazırlamıştır. Osmanlı Devleti’nin kurulmasından sonraki dönemde ise Mevlevîhânelerin sayısı önce yetmişaltı, sonra da doksanikiye kadar ulaşmıştır. Mevlevîliğin şehirli bir tarikat olması nedeniyle kurulan tekkeler, genellikle büyük yerleşim sahalarında ortaya çıkmıştır. Elimizdeki kaynaklardan Ankara’da bir Mevlevîhânenin olduğu biliniyor olsa da bunun şehrin hangi kısmında olduğu, kimler tarafından idare edildiği, tekkenin fizikî yapısının nasıl olduğu ve bütün bu sorular içerisinde belki de en önemlisi tekkenin temel geçim kaynaklarının nelerden oluştuğu hiç bilinmemektedir. Bu yazı, gerek şer’iyye sicilleri ve gerekse Osmanlı Arşivi’nden elde edilen belgeler ışığında, Ankara Mevlevîhânesi’nin tarihi hakkında bazı bilgiler ortaya koymaya çalışacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Ankara, Mevlevîhâne, Vakıf, Damga, İhtisab, Cendere, Kirpas Mukâtaaları

Kaynakça

• Ankara Şer’iye Sicilleri(AŞS): (AŞS 28/714), (AŞS 30/716), (AŞS 42/728), (AŞS 43/ 729), (AŞS 49/735), (AŞS 68/754), (AŞS 76/762), (AŞS 83/769), (AŞS 88/774), (AŞS 89/775), (AŞS 91/777), (AŞS 104/790), (AŞS 184/870), (AŞS 187/873), (AŞS 195/881), (AŞS 202/888), (AŞS 223/909) BOA. A. MKT:(30/97) BOA. A. MKT. NZD:(234/25)- (95/61) BOA. BEO:(1211/90760) BOA. C.EV:(13463) BOA. DH.MKT: (2351/52)- 1786/47) BOA. MAD.d: (13566) BOA. MVL: (3/50)- (591/15)
• Ahmed Eşakî, Arişerin Menkıbeleri I-II. (çev. Tahsin Yazıcı), Hürriyet Yayınları, İstanbul, 1973.
• Algar, Hamid, “Ankaravî İsmail bin Ahmed”, Encyclopedia of Islam II, London, 1985, s. 100.
• Alkan, Mustafa, “Hacı Bektâş-ı Velî Tekkesine Nakşibendî Bir Şeyhin Tayini: Merkezî Bir Dayatma ve Sosyal Tepki”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırmaları 57, Ankara, 2011, s. 213- 223.
• Ay, Resul, Anadolu’da Derviş ve Toplum, Kitap Yayınları, İstanbul, 2008.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler”, Vakıflar Dergisi II, 1942, s. 281- 365.
• Çetin, Osman, Anadoluda İslamiyetin Yayılışı, Marifet Yayınları, İstanbul, 1990.
• Demirci, Mehmet, Osmanlı Tasavvuf Düşüncesi (Makâsıd-ı Aliyye Fî Şerhi’t- Tâiyye), Vefâ Yayınları, İstanbul, 2008.
• Erbay, Nuri, “Kütahya Mevlevîhanesi ve Mevlevî Kültürü Açısından Kütahya”, Uluslararası Dünyada Mevlana İzleri Sempozyumu Bildirileri, Konya, 2010, s. 539- 553.
• Ergenç, Özer, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Sanayi ve Ticaret Hayatına İlişkin Bazı Bilgiler”, Belleten 203, 1988, s. 501- 533.
• Ergenç, Özer, Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara, 1995.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlana’dan Sonra Mevlevîlik, İnkılab ve Aka Yayınları, İstanbul, 1983.
• Gölpınarlı, Abdülbaki, “Mevlevîlik”, MEB. İA VIII, ss.164- 171, İstanbul.
• Göyünç, Nejat, “Onaltıncı Yüzyılda Ankara”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi I/I, 1967, s. 71- 75.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300- 1600), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2004.
• Kara, Mustafa, Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar, Sır Yayınları, İstanbul, 2008 Kara, Mustafa, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Sır Yayıncılık, İstanbul, 2002.
• Karaman, Deniz, “Şer’iyye Sicillerine Göre XVIII. Yüzyılda Ankara Damga Mukataası”, Bilig XXXII, Ankara, 2005, s. 179- 222.
• Kılıç, Rüya, Osmanlı’dan Cumhuriyete Sufî Geleneğin Taşıyıcıları, Dergah Yayınları, İstanbul 2009.
• Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 3. baskı, Ankara, 1976.
• Köstüklü, Nuri, Vatan Savunmasında Mevlevîhaneler (Balkan Savaşlarından Milli Mücadeleye), Çizgi Yayınları, Konya 2005.
• Kreiser, Klaus, “Evliya Çelebi ve Başka Kaynaklara Göre Arap Aleminin Doğusundaki Büyük Şehirlerde Mevlevîhaneler”, Osmanlı Araştırmaları XIV, (çev. Semih Tezcan), İstanbul, 1994, s. 101- 115.
• Kutay, Cemal, Kurtuluşun ve Cumhuriyetin Manevî Mimarları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1973.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Zâviyeler (Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme), Vakıflar Dergisi XII, Ankara, 1978, s. 247- 269.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Türkiye Tarihinde İktidar ve Mevlevîler (XIII- XVIII. Yüzyıllar), Meselesine Kısa Bir Bakış”, II. Milletlerarası Osmanlı Devletinde Mevlevîhâneler Kongresi Tebliğleri, Konya, 1996, s. 17-22.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Din ve Düşünce”, Osmanlı Medeniyeti Tarihi I, (Ed. E. İhsanoğlu), İstanbul, 1999.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babaîler İsyanı, Dergâh Yayınları, 3. baskı, İstanbul, 2000.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Selçuklular ve Beylikler Devrinde Tasavvufî Düşünce”, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devri Uygarlığı I, (edit. A. Y. Ocak), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s. 429- 439.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Türkiye Selçukluları ve İslam”, Anadolu Selçuklu ve Beylikler Devri Uygarlığı I, (edit. A. Y. Ocak), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2007, s. 443-457.
• Oğuzoğlu, Yusuf, Osmanlı Devlet Anlayışı, Eren Yayınları, İstanbul, 2000.
• Önder, Mehmet, “Konya’da Mevlana Dergâhı Merkez Arşivi ve Mevlevîhâneler”, Osmanlı Araştırmaları XIV, İstanbul, 1994, s. 137-151.
• Özdemir, Rifat, XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1998.
• Tanman, Baha, “İstanbul Mevlevîhaneleri”, Osmanlı Araştırmaları XIV, İstanbul, 1994, s. 177-183.
• Tanrıkorur, Barihüda, “Mevleviyye”, DİA XXIX, Ankara, 2004, s. 468- 475.
• Taş, Hülya, XVII. Yüzyılda Ankara, TTK. Yayınları, Ankara, 2006.
• Taşköprülüzâde, Ahmed, Şakâik-i Numâniyye ve Zeylleri (neşr. Abdülkadir Özcan), İstanbul, 1989.
• Yediyıldız, Bahâeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi, TTK. Yayınları, Ankara, 2003.
• Yüksel, Hasan, “Erzincan Mevlevîhânesi”, Vakıf ve Kültür Dergisi III, Ankara, 2000, s. 47-49.
• Yüksel, Hasan, “Tokat Mevlevîhânesi”, II. Milletlerarası Osmanlı Devletinde Mevlevîhâneler Kongresi, 1993, s. 61-69.