Armin Vambery'nin Türkistan Seyahatnamesi ve Karakalpak Türklerine Dair Kayıtlar

Yıl 2005, Cilt: 69 Sayı: 255, 599 - 628, 20.08.2005

Salih Yılmaz

https://doi.org/10.37879/belleten.2005.599

Öz

Bu makale; dünyanın gelmiş geçmiş en büyük Türkologlarından birisi
olan Macar asıllı bilim adamı, seyyah ve casus Prof. Dr. Armin Vambery'nin
"Reşat Efendi" sahte ad ve kıyafetiyle devrinin ünlü Osmanlı paşalarından
Mehmed Sadık Rıfat Paşa'nın İstanbul'daki konağında dört sene misafir
kaldıktan sonra Türklerin ana vatanı olan Türkistan'a üç yıl süren (1862-1865) yolculuğu sonrasında kaleme almış olduğu eserlerinde geçen, bugün
Aral gölü ve çevresinde yaşayan Karakalpak Türkleri topraklarındaki inceleme
ve gözlemlerinin hikâyesidir.

Anahtar Kelimeler

Armin Vambery, Reşat Efendi, Mehmed Sadık Rıfat Paşa, İstanbul, Türkistan, Osmanlı, Karakalpak Türkleri, Aral Gölü

The Turkmenistan Travelogue of Armin Vambery and Notes Regarding the Karakalpak Turks

Öz

This paper looks at one of the world's leading Turcologists, the Hungarian man of letters, traveler, and spy, Armin Vambery. After staying for four years as a guest in the Istanbul residence of the famous Ottoman pascha, Mehmed Sadık Rıfat Pascha (under the pseudonym and clothing of 'Reşat Efendi'), he traveled to the Turkish homeland of Turkmenistan. This work is the story of his three-year (1862-1865) trip and his research and observations into the lands of the Karakalpak Turks, who today live in the environs of Lake Aral. Following this three-year long travel, Armin Vambery wrote a rather detailed report. This present article only concerns his writings about Karakalpakistan and the Karakalpak peoples. The Hungarian man of letters, Vambery, who wrote in the 19th century is known to be the first western European to write about the Karakalpaks and Karakalpakistan. He visited the lands of the Karakalpaks during the 19th century and later gathered his observations into a book. Most of the articles give a great deal of information about the history and ethnography of the Karakalpak people. In the 19th century Vambery's very valuable works were also published in English and in German and then later were translated into Russian for the benefit of intellectual circles. Our aim here is to collect these writings together and to present them to the Turkish world and the Karakalpak people. Because Vambery's writings about the Karakalpaks and Karaltalpakistan were not published in one separate book, information from a number of books has been gathered and is being published here.

Anahtar Kelimeler

Armin Vambery, Reşat Efendi, Mehmed Sadık Rıfat Paşa, Istanbul, Turkestan, Ottoman, Karakalpak Turks, Aral Sea

Kaynakça

• Berdak (Berdimurat), Tanlauh şıgarmalarının Tohk Jıynagı, Karakalpakistan Memleketlik Basması, Nökis, 1950.
• Elçin, Şükrü, "Türklerde Aşık Oyunu ve Bu Oyunla ilgili Adet ve Ananeler", IlI Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt:III, KB yay., Ankara, 1987.
• Esbergenov, H., Tarihi ve Medeni Estelilkler, Nökis, 1993.
• Hocaniyazoğlu, G.- O.Jumabayoğlu, Karakalpakıstandagı Muhaddes Orınlar, Nökis, 1994.
• İvanov, P.P., "Oçerk İstorii Karakalpakov", Materiah Po İstorii Karakalpakov, İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Cilt VII, Moskva-Leningrad, 1935.
• Jdanko, T.A., Oçerki İstoriçeskoy Etnografii Karakalpakov, Rodoplemennaya Struktura i Rasseleniye v XIX-naçale XX veka, İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva-Leningrad, 1950.
• Kamalov, Sabır, Vambeıy Karakalpalclar Turah, Habarsı Jurnalının 1995 jıl 4-sanına kosımşa, Nökis, 1995.
• Kutay, Cemal, Sahte Derviş, 3.bs., Aksoy Yayıncılık, İstanbul, 1988. Maksetov, K., Destanlar, Jıraylar, Baksılar, Nökis, 1992.
• Nurmuhamedov, Marat, "Karakalpaklar'da Aşık (Kemik) Oyunu", ///. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt: III, KB yay., Ankara, 1987.
• Öke, Mim Kemal, Gizli Belgelerle II. Abdülhamid Devri ve İngiliz Ajanı Yahudi Vambeıy: Saraydaki Casus, Hikmet Neşriyat, İstanbul, 1991.
• İngiliz Casusu Prof. Arminius Vambery'nin Gizli Raporlarında Abdülhamid ve Dönemi, Üçdal Neşriyat, İstanbul, 1983.
• , Vambery: Belgelerle Bir Devletlerarası Casusun Yaşam Öyküsü, Bilge Yayıncılık, İstanbul, 1985.
• Vâmbery, Armin, Cagataische Sprachstuden (Chrestomatie), Leipzig, 1867.
• , Das Türkenvolk in Seinem Ethnologischen und Ethnographisehen Beziehungen, Leipzig, 1885.
• , "Die Sprache der Turkomanen und der Diwan Machdumkuli's", Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, sayı:XXXIII, Leipzig, 1879.
• , İstoria Buhari İli Transaksonii (Maveranahr), s Drevneişih Vremön da Nastoyaşego, Tom: 1-2, Sankt-Petersburg, 1873.
• , "Jusuf und Ahmed ein Özbekische Volksepos in Chivaer Dialekte Text, Uberzetzung und Notes Vambery", Kelete Szemle, sayı:X-XII, Budapest, 1910-1911.
• , "Jusup und Ahmed", Kelete Szemle 10, Budapest 1910, Published by İndiana Universty, Bloomington, 1968.
• , Oçerki fizni i Nravov Vostoka, Perevod s Nem etskogo, S.Petersburg, 1877.
• , Oçerki Sredney Azii (Dopolneniye k Puteşestviyu Po Srednei Azii), Moskva, 1868.
• , Puteşestviye Po Sredney Azii c Kartinoyu i Kartoyu Uzdaniye Vtoroye, 2. bs., Moskva, 1874.
• , Travels in Central Asla, John Murray, Albemarle Street, London, 1864.
• Yılmaz, Salih, "Agehi'nin Riyazu-d Dovle' Adlı Eserinde Geçen Karakalpak Türklerine Dair Kayıtlar", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sayı:146, Ekim 2003.
• , "Armin Vambery'nin Türkistan Seyahatnamesi'nde Geçen Ahmet İle Yusuf Destanı", Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, TDK yay., sayı:16, Yaz-2003.
• , "İngiliz Casusu Armin Vambery'nin Türkistan Seyahatinde Ona Eşlik Eden Özbek İshak Molla Hakkında", TDAV Tarih Dergisi, sayı: 211, Temmuz 2004.
• "Karakalpak Türkleri ve Bugünkü Karakalpakistan", Yeni Türkiye Dergisi, Türk Dünyası Özel Sayısı, sayı:16, Temmuz-Ağustos 1997.
• , "Muhammed Rıza Agehi'nin Gülşen-i Devlet' Adlı Eserinde Geçen Karakalpaklarla ilgili Bölümlerin Tercümesi", Türk Kültürü, sayı:472, Ağustos 2002.
• "Mûnis ve Agehi'nin 'Firdevs-ü '1-İkbâl' Adlı Eserlerinde Geçen Karakalpak-Hive Hanlığı Münasebetlerine Dair Kayıtlar", Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, sayı: 145, Ağustos 2003.