Osmanlı Devleti’nde Yeteri Kadar Bilinmeyen Bir Proje: Abdurrahman Ağa’nın 1700 (H.1111) Tarihli Gemi İnşa Faaliyeti ve Bazı Değerlendirmeler

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 300, 623 - 666, 21.08.2020

Süleyman Polat

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.623

Öz

Tarih boyunca Birecik, Fırat üzerinden Basra’ya yapılan nehir taşımacılığında önemli bir yere sahipti. Bu önemli yeri Osmanlı hâkimiyetine girmesinden sonrada devam etmişti. Özellikle Osmanlı devrinde bölgede vuku bulan çatışmalarda, Birecik’ten askerî taşımacılık yapılmak maksadıyla gemi inşa talepleri payitahttan gelmişti. Bununla beraber Osmanlı hâkimiyetine geçmesinden XVIII. yüzyıla kadar, Birecik’te gerçekleşen gemi inşa faaliyetlerinin hiçbiri Abdurrahman Ağa’nın üstlendiği proje kadar teşkilatlı ve büyük değildi. Ne var ki, Abdurrahman Ağa’nın gerçekleştireceği projenin büyüklüğü inşa edeceği gemilerin sayısından değil, ebatlarından kaynaklanmaktaydı. Bu çalışmada dikkat çekici bir süreç olan Abdurrahman Ağa’nın yürüttüğü gemi inşa faaliyetlerine, bizzat mübaşeretliğinde tutulan muhasebe defterleri üzerinden detaylı bir inceleme yapılacaktır. Böylece Osmanlı’nın doğusunda Fırat’a kıyısı olan bir kazada, inşa edilen bir nehir donanma işinin ayrıntıları ortaya konulacaktır. Fakat bundan daha önemlisi, bu esnada ortaya çıkan verilerin derinlemesine analizi yapılarak, kritik bir zamanda niçin Abdurrahman Ağa mübaşeretinde bu projenin icrasına çalışıldığı irdelenecektir. Ayrıca inceleme sonucunda ortaya çıkan verilerin kıyaslanmasıyla, Birecik’teki gemi inşa faaliyetlerinin tarihsel süreçteki gelişimi ve Birecik Tersanesi’nin bu zaman dilimindeki yeri değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Nehir Donanması, Birecik, Abdurrahman Ağa, Fırkata, Fırat Nehri

A Not Well-Known Project in the Ottoman State: Abdurrahman Ağa’s Shipbuilding Activity in 1700 (Ah.1111) and Some Evaluations

Öz

Throughout history, Birecik occupied an important place in river transport on the Euphrates to Basra. It maintained this important position after coming under the rule of the Ottomans. Particularly in the conflicts taking place in the region during the Ottoman period, shipbuilding demands came from the capital city for the purpose of military transport from Birecik. However, from falling under the Ottoman rule until the 18th century, none of the shipbuilding activities in Birecik was as organised and big as the project undertaken by Abdurrahman Ağa. The greatness of Abdurrahman Ağa’s project did not stem from the number of ships to be built, but their size. This study provides a comprehensive examination of the shipbuilding activities undertaken by Abdurrahman Ağa, a remarkable process, on the basis of the ledgers he kept personally. Thus, the study presents the details of a river navy work in a district on the banks of the Euphrates in eastern Ottoman lands. But more importantly, the study provides an in-depth analysis of the data obtained in this process, and addresses the question of why the execution of this project was started by Abdurrahman Ağa in such a critical time. Also by comparing the data gathered from the analysis, the study discusses the development of shipbuilding activities in Birecik in the historical process as well as the role of Birecik Shipyard in this period.

Anahtar Kelimeler

Ottoman River Fleet, Birecik, Abdurrahman Ağa, Fırkata, the Euphrates

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA):
• Ali Emiri, Mustafa II( AE.SMST.II):
• AE.SMST.II, 6/525; AE.SMST.II, 63/6649.
• Cevdet Bahriye (C.BH):
• C.BH, 90/4305; C.BH, 149/7106.
• İbnülemin Bahriye (İE.BH):
• İE.BH, 10/906; İE.BH, 10/908; İE.BH, 10/913; İE.BH, 10/914; İE.BH, 12/1055.
• Bâb-ı Defteri, Başmuhasebe Defterleri (D.BŞM):
• D.BŞM 964.
• Bâb-ı Defteri, Başmuhasebe Tersane-i Amire Defterleri (D.BŞM.TRE):
• D.BŞM.TRE, 14598.
• Maliyeden Müdevver Defterleri(MAD):
• MAD, 975, MAD, 5433, MAD, 9885.
• Mühimme Defterleri (MD):
• MD 3.
• Kitabî Kaynaklar ve Tetkik Eserler
• Anonim Osmanlı Tarihi (1099-1116/1688-1704), Haz. Abdülkadir Özcan, TTK Yay., Ankara 2000.
• Bostan, İdris, “Birecik”, DİA, C. 6, TDV. Yay., İstanbul 1992, ss. 187-189.
• Bostan, İdris, “Gemi Yapımcılığı ve Osmanlı Donanmasında Gemiler” Türk Denizcilik Tarihi, C. I, Editörler: İdris Bostan-Salih Özbaran, Deniz Basımevi Müdürlüğü Yay., İstanbul 2009, ss. 325-339.
• Bostan, İdris, “İstanbul Dışındaki Osmanlı Tersaneleri ve Gemi İnşa Tezgâhları” Türk Denizcilik Tarihi, C. I, Editörler: İdris Bostan-Salih Özbaran, Deniz Basımevi Müdürlüğü Yay., İstanbul 2009, ss. 311-321.
• Bostan, İdris, Kürekli ve Yelkenli Osmanlı Gemileri, Bilge Yayım Habercilik Yay., İstanbul 2005.
• Bostan, İdris, Osmanlı Bahriye Teşkilâtı: XVII. Yüzyılda Tersâne-i Âmire, TTK. Yay., Ankara 1992.
• Erkal, Mehmet, “Arşın”, DİA, C. III, TDV. Yay., İstanbul 1991, ss. 411-413.
• Hınz, Walter, İslam’da Ölçü Sistemleri, Çev. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yay., İstanbul 1990.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi (1300-1600), C. I, Çev. Halil Berktay, Eren Yay., İstanbul 2000.
• Kallek, Cengiz, “Kantar”, DİA, C. 24, TDV. Yay., İstanbul 2001, ss. 317-320.
• Kallek, Cengiz, “Kile”, DİA, C. 25, TDV. Yay., İstanbul 2002, ss. 568-571.
• Orhonlu, Cengiz – Işıkal, Turgut, “Osmanlı Devrinde Nehir Nakliyatı Hakkında Araştırmalar Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 17-18 C. XIII, ss.77-102.
• Osmanlı Teşkilat Tarihi El Kitabı, Ed. Tufan Gündüz, Grafiker Yay., Ankara 2012.
• Öğüt, Tahir, 18 ve 19. Yy.’da Birecik Sancağında İktisadi ve Sosyal Yapı, TTK Yay., Ankara 2013.
• Özbaran, Salih, “XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu”, TD, S. 25 (Mart 1971), İstanbul 1971, ss. 51-72.
• Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Yargı Yay., Ankara 2006.
• Polat, Süleyman, “IV. Murat Devri Doğu Seferlerinde Nehir Taşımacılığı ve 1638 Bağdat Seferinde Fırat Üzerinden Yapılan Nakliyat”, History Studies, 12/2, Nisan 2020, ss. 577-593.
• Sağırlı, Abdurrahman, “Cezâyir-i Irâk-ı Arab veya Şattü’l-Arab’ın Fethi -Ulyanoğlu Seferi- 1565-1571”, Tarih Dergisi, S. 41, İstanbul 2005, ss. 43-93.
• Sevinç, Tahir, “Osmanlı Devleti İdaresinde Birecik’te Gemi İnşası ve Birecik Tersanesinin Önemi (17. ve 18. Yüzyıllar)” İslâm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa: “Osmanlı Belge ve Kaynaklarında Urfa”, C. IV, Şanlıurfa 2018, ss. 56-74.
• Silâhdar Fındıklılı Mehmed Ağa, Nusretnâme Tahlil ve Metin (1106-1133/1695- 1721), Haz. Mehmet Topal, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2001.
• Streck, M., “Birecik”, İA. C. II, MEB Yay., İstanbul 1979, ss. 629-632.
• Topal, Mehmet, “Bağdadlı Nazmî-zâde Murteza’nın İcmâl-i Sefer-i Nehr-i Ziyab Adlı Risalesine Göre Ziyab Seferi ve Nehirde Yapılan Düzenlemeler”, Göller ve Nehirler Sempozyumu Bildiri Kitabı, C. II, Kayseri 2015, ss.71-83.
• Topçular Kâtibi, Topçular Kâtibi Abdülkadir (Kadri) Efendi Tarihi, Haz. Ziya Yılmazer, C.II, TTK Yay., Ankara 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 1988.
• Ünal, Tahsin, IV. Murat ve Bağdat Seferi, Berikan Yay., Ankara 2001.
• Yılmaz, Ali, “16. ve 17. Yüzyıllarda Fırat’ta Nehir Taşımacılığı”, Göller ve Nehirler Sempozyumu Bildiri Kitabı, C. II, Kayseri 2015, ss. 591-611.
• Yılmaz, Ali, “Birecik’te Gemi İnşası”, Uluslararası Türk Denizcilik ve Piri Reis Sempozyumu 26-29 Eylül 2013, Türk Denizcilik Tarihi Bildiriler, 6. Cilt, TTK. Yay., Ankara 2014, ss.101-122.
• Yılmaz, Ali, XVI. Yüzyılda Birecik Sancağı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 1996.