Bir Hanedan Damadının Yaşam Tarzı ve Standardı: Ahmed Fethi Paşa’nın Terekesi

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 300, 745 - 788, 21.08.2020

Serap Sunay

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.745

Öz

Rodoslu zengin bir aileye mensup olan Ahmed Fethi Paşa (1801-1858), çağdaşlarına göre oldukça iyi bir eğitim aldı. Devlet kademelerinde hızla ilerleyen paşa, Sultan II. Mahmud’un dikkatini çekerek, saraya damat oldu. Böylece mesleki kariyeri ve özel yaşamında farklı bir statüye kavuşan Ahmed Fethi Paşa, elde ettiği bu makamlar ve icraatları sayesinde, Tanzimat dönemine damga vurdu. Yanı sıra imparatorluğun en zengin adamlarından birisi haline geldi. Onun çok dikkat çeken devasa serveti ve lüks yaşam tarzı, siyasi rakiplerinin ağır eleştirilerine konu oldu. Terekesinin merkeze alındığı bu makalede, mal varlığından hareketle Ahmed Fethi Paşa’nın ticari ve sosyal ağları, okuma ve harcama alışkanlıkları ile lükse düşkünlüğü gibi hususlar gün yüzüne çıkarılmaya çalışıldı. Ayrıca ardında bıraktığı büyük meblağlardaki borçlarının tespiti ve ödenmesine dair yaşanan sorunlar, arşiv kaynakları kullanılarak incelendi. Böylece Osmanlı Devleti’nde üst düzey bir bürokratın yaşam tarzı ve standardı ortaya konularak karakterine dair elde edilen karinelerle biyografisine katkı sağlandı. İlaveten paşanın ait olduğu zümre ve Tanzimat’la birlikte değişen bazı tüketim alışkanlıklarına dair ipuçları elde etme imkânı doğdu.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Fethi Paşa, Damat, Tereke, Servet, Lüks Tüketim, Borç, Ticaret, Hayırseverlik

Life Style and Standard of a Dynasty’s Son-in-Law: Ahmed Fethi Pasha’s Estate

Öz

Ahmed Fethi Pasha (1801-1858) who comes from a rich, Rhodian family received a very good education compared to his contemporaries. With his quick progress in the State’s positions, the pasha aroused Sultan Mahmud II’s attention and became a son-in-law in the palace. Thus, Ahmed Fethi Pasha, who gained a different status in his professional career and private life, marked the Tanzimat period thanks to these stations and activities. Additionally, he has become one of the richest men in the empire. His remarkable colossal wealth and luxurious lifestyle became the subject of harsh criticism by his political rivals. In this article in which his estate is discussed, issues such as Ahmed Fethi Pasha’s commercial and social networks, reading and spending habits and fondness for luxury were tried to bring to light with reference to his wealth. In addition, the problems related to the determination and payment of debts in the large sums he left behind were examined by using archival sources. Thus, by introducing the life style and standard of a high-level bureaucrat in the Ottoman Empire, his biography was contributed by clues obtained about his character. In addition, there was a chance to get some clues about the class to which the pasha belongs and some consumption habits that changed during Tanzimat period.

Anahtar Kelimeler

Ahmed Fethi Pasha, Son-in-law, Estate, Wealth, Luxury Consumption, Debt, Trade, Charity

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) Bâbıâlî Evrak Odası Sadaret Evrakı
• - Sadaret Mektubî Kalemi, Meclis-i Vâlâ (A. MKT. MVL), nr. 135/57.
• - Sadaret Mektubî Kalemi, Mühimme, (A. MKT. MHM), nr. 131/82, nr. 146/7, nr. 146/98, nr. 203/5, nr. 212/50.
• - Sadaret Mektûbî Kalemi, Nezâret ve Devâir (A. MKT. NZD), nr. 252/37, nr. 265/84, nr. 270/70, nr. 275/37, nr. 279/100, nr. 282/37, nr. 298/85, nr. 299/13, nr. 303/7, nr. 303/35, nr. 304/60, nr. 317/39, nr. 322/78, nr. 322/82, nr. 334/9, nr. 335/49, nr. 339/93, nr. 343/52, nr. 344/23, nr. 359/29, nr. 361/56, nr. 366/43, nr. 367/39, nr. 379/6. - Sadaret Mektûbî Kalemi, Umûm Vilâyât (A. MKT. UM), nr. 505/70.
• Cevdet Tasnifi
• - Cevdet, Hariciye (C. HR), nr. 100/4989.
• - Cevdet, Maliye, (C. ML.), nr. 665/27220.
• Evkâf Nezareti Defterleri (EV. d).
• - nr. 34024.
• Hariciye Nezareti
• - Hariciye Nezareti, Mektûbî Kalemi (HR. MKT), nr. 266/29, nr. 268/85, 269/41, nr. 273/31, nr. 275/36, nr. 276/76, nr. 298/73, nr. 322/14.
• - Hariciye Nezareti, Sefaretler Evrakı-Londra Sefâreti (HR. SFR. 3), nr. 35/8, nr. 35/18, nr. 75/22.
• - Hariciye Nezareti, Tercüme Odası (HR. TO), nr. 320/99, nr. 442/63.
• Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi (HAT).
• - nr. 1198/47053-C, nr. 661/32260, nr. 661/32260-E.
• Hazîne-i Hassa Defterleri (HH. d).
• - nr. 12011.
• İrade Tasnifi
• - İrade, Dahiliye, (İ. DH), nr. 264/16460, nr. 398/26346, nr. 461/30728-1, nr. 468/31353.
• - Dosya Usulü İradeler (İ.DUİT.), nr. 190/29.
• - İrade, Meclis-i Mahsûs (İ. MMS), nr. 15/608, nr. 18/818-2, nr. 26/1144.
• - İrade Meclis-i Vâlâ (İ. MVL), nr. 15/233, nr. 456/20457, nr. 549/24642.
• Mabeyn-i Hümâyûn, (MB).
• - nr. 118/54.
• Meclis-i Vâlâ, (MVL).
• - nr. 383/74, nr. 475/19, nr. 1033/33.
• Yıldız Tasnifi
• - Yıldız Resmi Marûzât (Y.A.RES), nr. 48/6.
• Şer’iyye Sicilleri
• Kısmet-i Askeriyye Mahkemesi Şer’iyye Sicilleri, nr.1751.
• Üsküdar Mahkemesi Şer’iyye Sicilleri, nr. 733, nr. 743.
• Yazma Eser
• Ali Fuad, Marûf Simâlar, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, nr. Y/713.
• Kaynak Eserler ve İncelemeler
• Ahmed Atâ Efendi (Tayyar-zâde), Tarih-i Atâ, c. II, İstanbul 1293.
• Ahmed Cevdet Paşa, Marûzât, haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tezâkir 1-12; Tezâkir 13-20, yay. Cavid Baysun, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Baskı, Ankara 1991.
• Akyıldız, Ali, “İnsanı Yazmak: 19. Yüzyıl Osmanlı Biyografi Yazıcılığı ve Problemleri Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmanlı Araştırmaları, S. 50, (2017), ss. 219-242.
• Akyıldız, Ali, Mümin ve Müsrif Bir Padişah Kızı Refia Sultan, Kapı Yayınları, İstanbul 2015.
• Akyıldız, Ali, Haliç’te Seyrüsefer Haliç Vapurları Şirketi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2007.
• Ali Rıza-Mehmed Galib, Geçen Asırda Devlet Adamlarımız, XIII. Asr-ı Hicrîde Osmanlı Ricâli, c. I, haz. Fahri Çetin Derin, İstanbul 1977.
• Artan, Tülay, “18. Yüzyıl Başlarında Yönetici Elitin Saltanatının Meşruiyet Arayışına Katılımı”, Toplum ve Bilim, S. 83, (1999), ss. 292-322.
• Aysan, Fatma Nur, II. Mahmud Döneminde Dersaadette Bir Ailenin Muhallefatı: Düzoğulları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul Araştırmaları Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013.
• Bardakoğlu, Ali, “Bulûğ”, DİA, İstanbul 1992, VI, ss. 413-414.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askerî Kassamına Âit Tereke Defterleri (1545- 1659), Belgeler, III/5-6, (1966), ss. 1-479.
• Belge, Murat, Boğaziçi’nde Yalılar, İnsanlar, İletişim Yayınları, İstanbul 2007.
• Borak, Sadi, Harem’in İç Yüzü: Leyla Saz’ın Anıları, Kırmızı Beyaz Yayınları, İstanbul 2004.
• Bozkurt, Fatih, “Osmanlı Dönemi Tereke Defterleri ve Tereke Çalışmaları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 11/22, (2013), ss. 193-229.
• Bozkurt, Fatih, “Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddi Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Sakarya 2011.
• Cezar, Yavuz, “Bir Âyanın Muhallefatı: Havza ve Köprü Kazaları Âyanı Kör İsmail-Oğlu Hüseyin (Musadere Olayı ve Terekenin İncelenmesi), Belleten, XLI/161, (1977), ss. 41-78.
• Çadırcı, Musa, “Hüseyin Avni Paşa’nın Terekesi”, Belgeler, XI/15, (1986), ss. 145- 164.
• Çağlar, Burhan, İngiliz Said Paşa ve Günlüğü (Jurnal), Arı Sanat Yayınları, İstanbul 2010.
• Çelikkol, Zeki, Rodos’taki Türk Eserleri ve Tarihçe, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2. Baskı, Ankara 1992.
• Çürük, Cenap, “Askerî Müze”, DİA, İstanbul 1991, III, ss. 492-493.
• Duran, Türkan, I. Abdülhamid’in Kızı Esma Sultan’ın Hayatı (1778-1848), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Anabilim Dalı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• Eğecioğlu, Ömer, “Strauss ve Lanner’in Fethi Ahmet Paşa’ya İthaf Ettiği Valsler”, Sanat Dünyamız, S. 118, İstanbul 2010, ss. 14-24.
• Eldem, Sedad Hakkı, Boğaziçi Yalıları: Anadolu Yakası, Vehbi Koç Vakfı, c. II, İstanbul 1994.
• Erdem, Sargon, “Amber”, DİA, İstanbul 1991, III, ss. 7-8.
• Erdenen, Orhan, Boğaziçi Sahilhaneleri I (Anadolu Yakası), İstanbul 2006.
• Erkan, Davut, II. Abdülhamid’in İlk Mâbeyn Ferîki Eğinli Said Paşa’nın Hâtırâtı I-II (1876-1880), Bengi Yayınları, İstanbul 2011.
• Erkan, Davut, “II. Abdülhamid’in İlk Mâbeyn Feriki Eğinli (İngiliz) Said Paşa, Hayatı ve Hatıratı”, Osmanlı Araştırmaları, XXXV, (2010), ss. 33-80.
• Erünsal, İsmail. E., Osmanlılarda Sahaflık ve Sahaflar, Timaş Yayınları, İstanbul 2013.
• Eyice, Semavi, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, İstanbul 1985, VI, ss. 1596-1603.
• Fekete, Lajos, “XVI. Yüzyılda Taşralı Bir Türk Efendi Evi”, çev. M. Tayyib Gökbilgin, Belleten, XLIII/170, (1979), ss. 457-480.
• Giz, Adnan, Osmanlı Prensesleri A-G, , İstanbul Üniversitesi bitirme tezi, no: 3718, İstanbul 1950.
• Giz, Adnan, “İkinci Mahmudun Kızları II”, Tarih Dünyası, S. 9 (Ağustos 1950), ss. 368-369, 394.
• Güran, Tevfik, Osmanlı Mali İstatistikleri: Bütçeler (1841-1918), Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, Ankara 2003.
• Haskan, Mehmet Nermi, Yüzyıllar Boyunca Üsküdar, c. III, İstanbul 2001.
• Hut, Davut, “Fethi Paşa”, DİA, İstanbul 2016, Ek-1, ss. 450-451.
• Hut, Davut, “Ahmed Fethi Paşa (1801-1858) Yalısı ve Korusu”, Üsküdar Sempozyumu VI, İstanbul 2008, ss. 626-630.
• İbrahimgil, Mehmet Z., “Fethi Ahmet Paşa’nın İstanbul ve Rodos Adasındaki Vakıf Eserleri”, c. 1, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti Dördüncü Milletlerarası Kongre Tebliğleri, 13-17 Ekim 2010, Üsküp, Makedonya, İstanbul 2015, ss. 453-489.
• İnalcık, Halil, “15. Asır Türkiye İktisadî ve İçtimaî Tarihi Kaynakları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 15/1-4, (1953), ss. 51-75.
• İrtem, Süleyman Kâni, Abdülmecid Devrinde Saray ve Bâb-ı Âli, yay. haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 2007.
• Jamgoçyan, Onnik, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sarraflık: Rumlar, Museviler, Ermeniler, (1650-1850), çev. Erol Üyepazarcı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2017.
• Kallek, Cengiz, “Miskal”, DİA, İstanbul 2005, XXX, ss. 182-183.
• Kiel, Machiel, “Rodos”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, ss. 155-158.
• Konuk, Neval, Midilli, Rodos ve İstanköy’de Osmanlı Mimarisi, Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara 2008.
• Küçükerman, Önder, “Tanzimat Dönemi Devlet Adamlarından Fethi Ahmed Paşa ve Türk Cam Sanayiinin Gelişimine Katkıları”, Sinan Genim’e Armağan-Makaleleri, İstanbul 2005, ss. 459-481.
• Küçükerman, Önder, “Türk Sanayi ve Tasarım Tarihi İçinde Yıldız Çini Fabrika-i Hümâyûnu ve TBMM Milli Saraylar Koleksiyonu’ndaki Eserler”, Milli Saraylar Koleksiyonu’nda Yıldız Porseleni, TBMM Milli Saraylar Daire Başkanlığı Yayını, İstanbul 1998, ss.10-21.
• Küçükerman, Önder - İhsan Yücel, “Milli Saraylar’daki Cam Eserlerin 19. Yüzyılda Türk Cam Sanayiinin Gelişimine Etkileri ve Ahmed Fethi Paşa”, Milli Saraylar, TBMM Basımevi, Ankara 1993, ss. 20-39.
• Mac Farlane, Charles, Kısmet; Or, The Doom Of Turkey, Second Edition, London 1855.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, c. I-II, yay. haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• Mermerci, Doğu, “Türk Müzeciliğinin 150. Yılında Ahmed Fethi Paşa ve Bastırılan 150. Yıl Hatıra Madalyonları”, Türk Nümismatik Derneği Yayınları, İstanbul 1999, ss. 71-77.
• Öz, Tahsin, “Ahmed Fethi Paşa ve Müzeler”, Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1949, ss.1-16.
• Öztuna, Yılmaz, Devletler ve Hânedanlar, Türkiye, (1074-1990), c. II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1969.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Maliye Teşkilâtı Tarihi (1442-1930), c. III, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, Ankara 1978.
• Pamukciyan, Kevork, Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar, Biyografileriyle Ermeniler, c. IV, Aras Yayıncılık, İstanbul 2003.
• Redhouse, J. W., Redhouse’s Turkish Dictionary: in two parts, English and Turkish and Turkish and English, London: Bernard Quaritch, 1880.
• Rodos Fethi Paşa Vakfı Hafız Ahmed Ağa Kütüphanesi Yazma Eserler Kataloğu, haz. Bekir Şahin, Faruk Ağartan, İSAR, İstanbul 2013.
• Sabev, Orlin, “Osmanlı Toplumsal Tarihi için Değerli Kaynak Teşkil Eden Tereke ve Muhallefat Kayıtları”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi (21-23 Kasım 2012) Bildiriler, I, (2013), ss. 259-272.
• Sakaoğlu, Necdet, “Fethi Ahmed Paşa”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayını, İstanbul 1994, III, ss. 298-299.
• Sunay, Serap, “Mehmed Ali Paşa, Damad”, DİA, İstanbul 2016, Ek-2, ss. 216- 218.
• Sunay, Serap, “Tanzimat Meclisi’nde Görülen İlk Rüşvet Davası: Tatbîk-i Mühür Meselesi ve Perde Arkası”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, S. 33, İstanbul 2015, ss. 85-112.
• Sunay, Serap, “Ali Fuad [Türkgeldi]’nin Eserleri Marûf Simâlar ve Ricâl-i Mühimme-i Siyâsiyye’de Sultan II. Mahmud’un Damatları ve Mustafa Reşid Paşa ile Mücadeleleri”, Osmanlıdan Cumhuriyete Sosyo-Kültürel Siyasi Yansımalar, Prof. Dr. Ali İhsan Gencer Anısına, Derin Yayınları, İstanbul 2015, ss. 393-418.
• Sunay, Serap, Damat Mehmed Ali Paşa’nın Hayatı ve Siyasi Mücadelesi (1813-1868), Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Afyon 2015.
• Sunay, Serap, “Tanzimat’ın İlk Saray Düğünü: Sultan II. Mahmud’un Kızı Atiyye Sultan’ın Ahmed Fethi Paşa ile Evlenmesi”, Belleten, LXXVII/278, (Nisan 2013), ss. 119-150.
• Sunay, Serap, “Tanzimat’ın Önde Gelen Sarraflarından Cezayirlioğlu Mıgırdiç Amira ve Mal Varlığı”, Prof. Dr. Şevki Nezihi Aykut Armağanı, Etkin Kitaplar, İstanbul 2011, ss. 265-295.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y., Boğaziçi’ne Dair, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, İstanbul 1986.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y., “Fethi Ahmed Paşa”, İstanbul Ansiklopedisi, yay. haz. Reşad Ekrem Koçu, İstanbul 1971, X, ss. 5708-5709.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y., “Fethi Ahmed Paşa Yalısı”, İstanbul Ansiklopedisi, yay. haz. Reşad Ekrem Koçu, İstanbul 1971, X, ss. 5709-5711.
• Şehsuvaroğlu, Halûk Y., “Atiye Sultan”, Resimli Tarih Mecmuası, c. 3/S. 25 (Ocak 1952), ss. 1200-1202.
• Şemseddin Sâmi, Kâmûs-ı Türkî, Enderun Kitabevi, İstanbul 1989.
• Tanman, M. Baha, “Fethi Ahmed Paşa Yalısı”, DİA, İstanbul 1995, XII, ss. 457- 458.
• Tanpınar, Ahmed Hamdi, 19. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, Çağlayan Kitabevi, İstanbul 1988.
• Ubicini, J. H. A., 1855’te Türkiye I, çev. Ayda Düz, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
• Uluçay, M. Çağatay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1980.
• Yıldız, Netice, “19. Yüzyıl Osmanlı Saraylarıyla İlgili Bazı Belgelerin Değerlendirilmesi”, Milli Saraylar, Ankara 1992, ss. 44-57.
• Yücel, Erdem, “Müze”, DİA, İstanbul 2006, XXXII, ss. 240-243.
• Gazeteler
• Cerîde-i Havâdis, nr. 874, 17 Şubat 1858/3 Receb 1274.
• Takvim-i Vekayi, nr. 160, 28 Ocak 1838/2 Zilkade 1253.
• The New York Times, 7 Mayıs 1853, 18 Haziran 1853.
• İnternet Kaynakları
• http://emlak.haber7.com/arsa/haber/1226697-pasanin-torunlari-catalcayi-istiyor Erişim tarihi: 7 Nisan 2017.
• http://www.haberler.com/fethi-pasa-vakfi-rodos-ta-muze-acmak-icin-gun4173149-haberi/ Erişim tarihi: 22 Mart 2017.
• http://www.kdk.gov.tr/depo/3cGTCSonHali.pdf Erişim tarihi: 9 Şubat 2017.