Uygur Kağanlığı Yazıtları ile Yenisey Yazıtlarında Türk Adının Kullanımı Üzerine

Yıl 2013, Cilt: 77 Sayı: 278, 81 - 88, 01.04.2013

Erhan Aydın

https://doi.org/10.37879/belleten.2013.81

Öz

Eski Türk yazıtları, çok farklı coğrafyalarda taş, kaya ile çeşitli nesnelere yazılmış olup Türk dilinin en eski yazılı belgeleri olması bakımından büyük bir önem taşımaktadır. Türk dili araştırmalarının dışında çok çeşitli bilim alanlarında bu yazıtlardan yararlanılmaktadır. Bu çalışmada Uygur Kağanlığı yazıtları ile Yenisey yazıtlarında geçen Türk sözcüğü üzerinde durulacak, buradaki Türk sözcüğü ile hangi boy veya boyların kastedildiği belirtilecektir. Türk sözcüğü eski Türk yazıtlarında Kök Türkleri anlatmak üzere kullanılmıştır. Bu kullanımı Kök Türk dönemi dışındaki yazıtlarda da görmek mümkündür. Özellikle Uygur Kağanlığı yazıtlarında Türk sözcüğü ile Kök Türklerin kastedildiği anlaşılmaktadır. Bu durum Yenisey yazıtlarında da açık bir şekilde görülmektedir. Yenisey bölgesindeki Türk kökenli halklar, Kök Türkler için Türk adını, Uygurlar içinse Uygur adını kullanmışlardır. Makalede bu konu işlenirken Uygur Kağanlığı yazıtları ile Yenisey yazıtlarındaki Türk sözcüğünün geçtiği cümleler, hem eski Türkçesiyle hem de günümüz Türkçesiyle verilerek okuyucuya karşılaştırma yapma olanağı sunulacaktır. Türk adının eskiliği, anlamı ve yayılma alanı gibi konular bu makalenin içerisinde yer almayacaktır. Ancak Türk sözcüğünün ilk dönem Türkçe metinlerdeki kullanımı, özellikle Türk dili uzmanları dışındaki araştırmacılar için yeni görüşler belirleme olanağı sunmaya yardım edecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk adı, Uygur Kağanlığı Yazıtları, Yenisey Yazıtları, Eski Türk Yazıtları

On the Usage on the Name Turk in the Uighur Khanate and Yenisei Inscriptions

Öz

Old Turkic inscriptions hold a remarkable importance in that they are scattered over various areas and they were written on stones, rocks and some other objects or things, and that they are the oldest written documents of the Turkish language. Apart from researches on Turkish language, a range of scientific branches, too, benefit from these inscriptions. In this study, an emphasis will be laid on the name Turk mentioned in the Uighur Khanate and Yenisei inscriptions; and what tribe or tribes are referred to with the usage of the name Turk will be discussed. The word Turk was used to describe the Kok Turks. This usage was also preferred in the inscriptions after the period of the Kok Turks. Especially in the inscriptions of the Uighur Khanate it is obvious that the word Turk refers to the Kök Turks. This is also apparent in the Yenisei inscriptions. Peoples of Turkic origins in the Yenisei region used the name Turk for Kök Turks, and the name Uighur for the Uighurs. As this subject is being discussed in this article, sentences where the word Turk is mentioned in the Uighur Khanate and Yenisei inscriptions will be presented both in old and modern Turkish, which will give the reader the opportunity to compare them. The antiquity of the name Turk, its meaning and spreading areas are not to be included in this article. However, the usage of the word Turk in the first period Turkish texts will help to provide new insights especially for the researchers not specialized in the Turkish language.

Anahtar Kelimeler

The name Turk, Inscriptions of Uighur Khanate, Yenisei Inscriptions, Old Turkic Inscriptions

Kaynakça

• Aydın, Erhan, Şine Usu Yazıtı, Karam Yayınları, Çorum 2007.
• Aydın, Erhan, Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya 2011.
• Aydın, Erhan, Eski Türk Yer Adları, Eski Türk Yazıtlarına Göre. Kömen Yayınları, Konya 2012.
• Bazin, Louis, "Eski Türk Yer Adlan Üzerine Notlar", çev. Zümral Ölmez, Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Dergisi, S. 11, (Şubat 1997), ss. 75-78.
• Eberhard, Wolfram, Çin'in Şimal Komşuları. çev. Nimet Uluğtuğ, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1996.
• Gömeç, Saadettin, "Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Yer Adları", Türk Kültürü, 39/453, (2001), ss. 25-36.
• Hirth, Friedrich, "Nachworte zur Inschrift des Tonyukuk", Wilhelm Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei (Zweite Folge), St.-Petersburg 1899, ss. 1-140.
• Kafesoğlu, İbrahim, "Tarihte "Türk" adı", Reşid Rahmeti Arat için, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1966, ss. 306- 319.
• Ögel, Bahaeddin, "Şine Usu Yazıtının Tarihi Önemi; Kutluk Bilge Kül Kagan ve Moyunçur". Belleten, 15/59, (1951), ss. 361-379.
• Ögel, Bahaeddin, "Doğu Göktürkleri Hakkında Vesikalar ve Notlar", Belleten, 21/81, (1957), ss. 81-137.
• Şirin, User Hatice, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Söz Varlığı İncelemesi. Kömen Yayınları, Konya 2009.
• Tekin, Talat, "Kuzey Moğolistan'da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi", Belleten, 46/184, (1983), ss. 795-838.