İlhanlı-Memlûk Rekabetinden Osmanlı-Memlûk Rekabetine: Hicaz Su Yollarının Tamiri Meselesinin Tarihî Arka Planı

Yıl 2006, Cilt: 70 Sayı: 259, 845 - 866, 20.12.2006

Muammer Gül

https://doi.org/10.37879/belleten.2006.845

Öz

Cengiz İmparatorluğu'nun batı şubesi olan İlhanlılar ile Mısır Memlûklarının kurulması hemen hemen aynı zamana tekabül etmektedir. İran'da kurulmuş olan İlhanlı Devleti'nin batı sınırları, Moğol İmparatorluğunun Anadolu ve Suriye serhadlerine kadar uzanan, ele geçirilmiş ve ele geçirilecek olan bölgeleri ihtiva ediyordu. Mısır Memlûkları ise, Mısır'dan Ahlat'a kadar uzanan geniş coğrafyadaki Eyyubî meliklerinin mirası üzerine kurulmuştur. Her iki devlet de yenidir ve kuruldukları coğrafya açısından hiç olmazsa başlangıçta meşrûiyetleri tamamen askerî güce dayanmaktadır. Yine her iki devlet de Yakındoğu'nun iki önemli güç merkezi olan İran ve Mısır'ı temsil ediyorlardı. Aslında Yakındoğu tarihinde İran ve Mısır'ın yanında Anadolu da üçüncü bir güç merkezi konumunda olmasına rağmen bu dönemde Türkiye Selçukluları böyle bir rolü oynayacak durumda değillerdi. Bundan dolayı İlhanlıların yıkılmasına kadar Yakındoğu'daki her türlü mücadele ve bloklaşma bu iki merkez etrafında gerçekleşmiştir.

Anahtar Kelimeler

İlhanlı, Memlûk, Osmanlı, Hicaz Su Yolları, Cengiz İmparatorluğu

From the Ilhanid-Mamlukid Rivalry to Ottoman-Mamlukid Rivalry: The Historical Background of Restoration of the Hedjaz Waterways

Öz

It is a widely known fact that geography has special effect on historical events. The actors of this effect are the political organizations which were set up on these geographies. Throughout history, there was a rivalry originating from the geopolitics of Iran, Egypt and Anatolia. This can be recognaized from the rivalry between Mamlukid and Ottoman States which emerged after the collapse of the Ilhanids, as from the rivalry between the Mamlukids of Egypt and the Ilhanids of Iran. Religious inclinations had a primary importance on "The Restoration of Hedjaz Waterways" as it was effective in the Ilhanid-Mamlukid competition. Essentially, struggles between states, along the history, had mostly religious incentives, although these seem to be depended relied on political, social, economical and geographic albases. Religious motives also appears in the Ilhanid-Mamlukid and Ottoman-Mamlukid relations.

Anahtar Kelimeler

Ilhanid, Mamlukid, Ottoman, Hedjaz Waterways, Mongol Empire

Kaynakça

• Abu'l Farac, Gregoryus Bar Hebraus, Tarihu Muhtasaru'd-Düvel, Dar el-Lübnan, Beyrut H. 1403- M. 1983.
• Aknerli Grigor, Moğol Tarihi çev. Hrand D. Andreasyan, İÜEF Yayınları, İstanbul 1954.
• Aksarayi, Kerimüddin Mahmud, Müsameretü'l Ahbar, çev. Mürsel Öztürk, TTK, Ankara 2000.
• Aktan, Ali, "Sultan Kutuz ve Aynu Calut Zaferi", Atatürk Üniv. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:10, 1991.
• Aşık Paşazade, Osmanoğullarının Tarihi Haz. K. Yavuz-M.A. Yekta Saraç, Koç Kitaplığı, İstanbul 2003.
• Ateş, Ahmet, "İstanbul'un Fethine Dair Fatih Sultan Mehmet Tarafından Gönderilen Mektuplar ve Bunlara Gelen Cevaplar", İÜEF Tarih Dergisi, C.IV, S.7, İstanbul 1952.
• Barthold, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Haz. H. Dursun Yıldız, Kervan Yay, İstanbul 1981.
• Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, KBY, Yay. Haz: K.Yaşar Kopraman-A. İsmail Aka, Ankara 1975.
• Bayram, Mikail, Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar, Kömen Yayınları, Konya 2003.
• Bruadel, Fernand, Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, Eren Yayıncılık, C.2, İstanbul 1990.
• Cüveyni, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihangüşa, çev. Mürsel Öztürk, TCKBY, Ankara 1999.
• Eraslan, Cezmi, II. Abdülhamid ve İslam Birliği, Ötüken Yayınevi, İstanbul 1992.
• Deguignes, Joseph, Büyük Türk Tarihi, C.6, çev. Heyet, Türk Kültürü Yayını, Birinci Baskı, İstanbul 1977.
• Erdem, Ayşe Dudu, İlhanlı-Memluk Münasebetleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniv. SBE, Ankara 1998.
• Ebu'l Fida el-Hamavi, Kitab-ı Takvim-i Buldan, Ed. Fuad Sezgin, Haz. Farid Benfeghoul-C. Ehring-E. Neubauer, Frankfurt 1992, (Eser, JJ. Reinaud ve William Mac Guckin de Slane'nin hazırladığı Paris 1840 baskısından tıpkıbasımdır.).
• el-Ayni, Muhammed Bedreddin, Ikdu'l-Cuman fi Tarih-i ehli'z-Zaman, C.1-2, neşr. M.Muhammed Emin, Kahire 1987.
• lkdu'l-Cuman fi Tarih-i ehli'z-Zaman, Süleymaniye Beşir Ağa Kütüphanesi Osmanlıca trc. Yazma, No: 468.
• el-Makrizi, Takyu'd-Din Ebi'l Abbas Ahmed b. Ali, Kitabu's-Süluk li-Ma'rifet-i Düveli'l-Müluk, Tashih ve Haşiye: Muhammed Mustafa Ziyade, Kahire 1941, Türkçe tercüme: Zakir Kadiri Ugan, TTK Ktp. Daktilolu tercüme yazrnalar.
• Kitabu' I-Mevâ'iz ve'l İ'tibâr bi Zikr el-Hıtat ve'I Asâr, C.2, Dar-ı Sadr Beyrut, Bulak 1370.
• en-Nesevi, Şehabeddin Ahmed, Siret-i Sultan Celaleddin Mengüberti, Çev. Necip Asım, İstanbul 1934.
• Erdem, İlhan, "Olcaytu Han'ın Ölümüne Kadar İlhanlılarda Yaşanan Siyasal Kültürel Gelişmeler ve Yakın Doğu'ya Etkileri", Tarih Araştırmaları Dergisi, C.XX, S.31, Ankara 2000.
• Genceli Kiragos, Moğol İstilası Tarihi (1220-1265), Türkçe trc. Hrand D. Andreasyan, TTK Ktp. Daktilolu tercüme yazmalar. Sayı: 27.
• Goldziher, İgnace, Klasik Arap Literatürü, çev. Azmi Yüksel-Rahmi Er, İmaj Yayınları , İstanbul 1993.
• Gül, Muammer, XIII.-XIV. Yüzyıllarda Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Moğol Hakimiyeti, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005.
• "Güneydoğu ve Milli Bütünlüğümüzün Coğrafi-Tarihi Temelleri", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. XVI, Mart 2000, S. 46.
• XI-XIII. Yüzyıllarda Kudüs, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Fırat Üniv. Sosyal Bil. Enstitüsü, Elazığ 1997.
• Gülsoy, Ufuk, Hicaz Demiryolu, İstanbul 1994.
• Hafız Ebru, Şehabeddin Abdullah b. Lütfullah b. Abdurreşid, Zeyl-i Camiü't- Tevarih-i Reşidi Zübdetü't-Tevarih , Haz. Dr. H. Beyani, Tahran 1317.
• Hamdullah Mustavfi, Nuzhat al-Qulub, Trans. by G. Le Strange, Leyden: E.J. Brill, London 1919.
• Hoca Sadettin Efendi, Tacü 't-Tevarih, C. 3, Haz. İsmet Parmaksızoğlu, KBY, Anakara 1992.
• Howorth, H. Henry, Moğol Tarihi, C. 3, Türkçe trc. Saffet Korkut-S. Hikmet Baban, TTK Ktp. Daktilolu tercüme yazmalar. Sayı: 40/62d.
• İbn Battuta Tanci, Ebu Abdullah Muhammed İbn Battuta Tanci, İbn Battuta Seyahatnamesi I, Çev. İnceleme ve Notlar: A. Sait Aykut, YKY, İkinci Baskı, İstanbul 2004.
• İbn Şeddad, Baypars Tarihi, Türkçe çev. Şerefüddin Yaltkaya, TTK, Ankara 2000.
• İbn Tagribirdi, Cemaleddin Ebi'l Mehasin Yusuf, en-Nücumu'z-Zahire fi MüIuk Mısır ve'l Kahire, C.7, Tahkik: İ. Ali Tarhan-M.Mustafa Ziyadet, Mısır 1392-1972.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, YKY, 5. Baskı , İstanbul 2004.
• "Mehmed II ", İA, C.7, MEB, İstanbul 1988.
• Kanat, Cüneyt, "Gazan Han Zamanında Memlûk Devletine İltica Eden Uyratlar", Tarih İncelemeleri Dergisi, C.XV, İzmir 2000.
• "İlhanlı Hükümdarı Teküdar'ın Müslümanlığı Kabulü ve Bunun Memluk Devleti'indeki Yankıları ", Türklük Araştırmaları Dergisi 12, Prof. Dr. Coşkun Alptekin'e Armağan Özel Sayısı, İstanbul 2002.
• Kopraman, Kazım Y., "Osmanlı-Memlûk Münâsebetleri", Türkler, C. 9, Ankara 2002.
• "Memluklar", DGBİT, C.6, Çağ Yay., İstanbul 1992.
• Mısır Memlükleri Tarihi, KBY, Ankara 1989.
• Köprülü, M. Fuad, "Baybars I", İA,C.2, MEB, İstanbul 1988.
• Köymen, M. Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. 3,TTK, Ankara 2001.
• Lewis, Bernard, İslamın Krizi, Çev. A. Yılmaz, Literatür Yay., İstanbul 2003.
• Little, Donald P., "Religion Under the Mamluk", History and Historiography of the Mamluk, Variorum Reprints, London 1986.
• Miquel, Andre, İslam ve Medeniyeti Doğuştan Günümüze, C.1, Yay. Haz. Ahmet Fidan, Çev. A. Fidan-H. Menteş, Birleşik Dağıtım, İstanbul 1991.
• Montagne, Robert, Çöl Medeniyeti, Çev. Avni Yakalıoğlu , MEB, İstanbul 1950.
• Müverrih Vardan, "Türk Fütuhat Tarihi" çev. H. Andreasyan, Tarih Semineri Dergisi, İÜEFY, İstanbul 1937.
• Mucireddin el-Uleymi, el-Üns el-Celil bi Tarih el-Kuds ve'l-Halil, el-Cüz'üs-Sani, Amman el-Ürdün, 1973.
• Ocak, A. Yaşar, Sarı Saltık Popüler İslamın Balkanlardaki Destani Öncüsü, TTK, Ankara 2002.
• "Barak Baba", DİA, İstanbul 1992.
• Öksüz, Hikmet, "Hicaz Su Yollarının (Mekke-i Mükerreme: Ayn Zübeyde) Tamiri İçin Trabzon ve Havalisinde Toplanan Yardımlar", Trabzon Tarihi Sempozyumu Bildirileri 6-8 Kasım 1998, Trabzon 2000.
• Özbek, Süleyman, "el-Meliku'z-Zahir Rüknü'd-Din Baybars Zamanı Memluk Devletinin Dini Siyaseti", Tarih Araştırmaları Dergisi, C. IX, İzmir 1994.
• Polad, M. Said, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası: Karacuk'tan Aziz George Koluna, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2004.
• Reşid al-Din, Fazlullah bin İmadü'd-devle ebu'l-Hayr, Camiü't-Tevârih, Tarih-i Gâzân Han, C. 1, Arapça Tercüme: Fuad Abdulmuti es-Seyyad, Kahire 1420/2000.
• Runciman, Steven, Haçlı Seferleri Tarihi, C.III, çev. Fikret Işıltan, TTK, Ankara 1992.
• Spider, Bertold, İran Moğolları, Siyaset İdare ve Kültür İlhanlılar Devri 1220- 1235, çev. Cemal Köprülü, TTK, Ankara 1957.
• Sümer, Faruk, "Anadoluda Moğollar," Selçuklu Araştırmaları Dergisi I, TTK, Ankara 1970s. 18-19'dan naklen Ebu'l Kasım Abdullah, Tarih-i Ulcaytu, Ayasofya Kütp. Nr. 3019.
• Tansel, Selahattin, Osmanlı Kaynaklarına Göre Fatih Sultan Mehmed'in Siyasi ve Askeri Faaliyetleri, TTK, 2. Baskı, Ankara 1985.
• Tekindağ, M.C. Şehabettin, Berkuk Devrinde Memlük Sultanlığı, İUEF Yay.No:887, İstanbul 1961, s. 101-102;
• "Fatih Devrinde Osmanlı-Memluk Münasebetleri," İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 30(1976).
• Tursun Bey, Fatih 'in Tarihi Tarihi Ebu l Feth, Haz. Ahmed Tezbaşar, Tercüman 1001 Temel Eser
• Uzunçarşılı , İ.H., Osmanlı Tarihi, C.II, TTK, 4. Baskı Ankara 1983.
• Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal, TTK, Ankara 1988.
• "Emir Çoban Soldoz ve Demirtaş", Belleten, C.XXXI, S.124.