Geleneksel Kazak Kültüründeki Koç Kültüyle İlgili Etnoarkeolojik İncelemeler

Yıl 2020, Cilt: 84 Sayı: 301, 907 - 958, 11.12.2020

Tattigül Kartaeva Yerdan Oralbay

https://doi.org/10.37879/belleten.2020.907

Öz

Kazak ve diğer Türk soylu halkların dünya görüşünde koç oldukça önemli bir kült hayvanı olarak kabul edilmiştir. Eski Kazak mezar taşlarına (koytas, koşkartas) çeşitli koyun/koç tasvirlerinin işlenmiş olması bu uygulamanın arkeolojik kazılarda ortaya çıkan kilden yapılmış koç figürleri ve kaya resimlerindeki (petroglif) çeşitli koyun/ koç resimlerinde görülen geleneğe bağlandığını ve bu kültün köklerinin çok eski devirlere dayandığını ortaya koymaktadır. Antik çağlara ait kap kulplarının hayvan biçimli veya özellikle koyun/koçbaşı şeklinde biçimlendirildiği görülmektedir. Koyun/ koç ile ilgili kültler, Eskiçağ’da Saka ve Kanglı, Ortaçağ’da ise Oğuz ve Kıpçak boylarının yaşamlarında önemli yer tutmuştur. Koçun insanın ruhani düşüncesiyle ve yaşamının dönüşüm anlarıyla ilgili kutsal bir bağa sahip olduğu düşünülmektedir. Halk arasındaki efsane ve inançlara göre koç, gök ve ateşten yaratılmıştır. Bu inanç, birçok eski doğu halkları arasında İslamiyet öncesinde yaygın olan doğa tapınışı ile ilgilidir. Türk soylu halkların inancına göre koyun/koç, koruyucu özelliğinin yanı sıra kutsallara kurban edilebilecek kutsal bir hayvan niteliğindedir. Kazaklar ve Türk soylu halklar arasında evcil hayvanlara ait bazı kemiklerin mucizevî özelliklere sahip olduğu şeklinde, ilginç gelenekler, batıl inançlar ve efsaneler yaygındır. Koyun/koç boynuzu (koşkarmüyüz) şeklindeki süslemenin bu halklar için bereketi ve zenginliği sembolize ettiği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Koç kültü, dünya görüşü, hayvan totemi, boynuz şeklindeki (koşkarmüyüz) süslemeler

Ethnoarchaeological Approach to the Cult of Ram in Traditional Kazakh Culture

Öz

The cult of the sheep/ram plays an important role in the life and ethos of the Kazakhs and many Turkic tribes as a totem animal. Numerous sculptural images of the ram depicted in the old Kazakh tombstones (qoitas, qoshqartas) and clay ram figurines were found in archeological excavations. The ram images in the rock engravings (petroglyphs) indicate its roots related to the ancient religions. Some of the handles in ancient pottery were zoomorphic in shape, and especially in the form of ram head. The cult of sheep/ram was connected with the specific conditions of life, traditions, husbandry of ancient tribes as Sakha, Kangli, and Medieval Oghuz and Kipchak. The cultic significance of the sheep/ram is explained by its sacredness related to the idea of human soul, and to moments of transformation. This cult has close connection with the tradition of nature worship in the pre-Islamic people of the ancient East. The sheep/ram served not only as a sacrificial animal, but also a talisman for Turkic people. There were interesting Kazakh and Turkic customs, superstitions and legends connected with the miraculous peculiarities of some bones of domestic animals. The images of the sheep/ram in the form of a horn (qoshqarmuyіz) symbolize wealth and fertility.

Anahtar Kelimeler

The cult of ram, worldview, totem of an animal, ornament in the form of horn (qoshqarmuyіz)

Kaynakça

• Agadjanov, Sergei, Oçerki istorii oguzov i turkmen Srednei Azii ІХ-ХІІІ vv. Aşhabad: Ylym,1969.
• Ahinjanov, Serjan, K voprosu o znakah na keramike pozdnesrednevekovogo Otrara, V knige: Drevnosti Kazahstana, Almaty 1975.
• Ahinjanov, Serjan, Iz istorii dvizheniya kochevyh plemen avraziiskih stepei v pervoi polovine XІ veka. V knige: Arheologicheskie issledovaniya drevnego i srednevekovogo Kazakhstana, Gylym, Almaty 1980.
• Akişev, Kemal - Baypakov, Karl - Erzakovich, Lev., Drevniі Otrar, Gylym, Almaty 1972.
• Akişev, Kemal - Akişev, Alisher. Proishozhdenie i semantika Issykskogo golovnogo ubora.V knige: Arheologicheskie issledovaniya drevnego i srednevekovogo Kazahstana, Gylym, Almaty 1980, s.14-31.
• Aksoy, Mustafa, Tunceli’de Koç-Koyun Heykelleri ve Balballar http://www.mustafaaksoy.com/makale-114-Tunceli-de-Koc-Koyun-Heykelleri-ve-Balballar (Erişim Tarihi: 30.11.2016).
• Aksoy, Mustafa, Kazakistan’da Koç - Koyun Heykelli Mezar Taşları. http://www.mustafaaksoy.com/dosyalar/Kazakistan-da-Koc-Koyun-Heykelli-Mezarlar.pdf (Erişim Tarihi: 29.11.2016).
• Aksoy, Mustafa, Tarihin Sessiz Dili Damgalar, İstanbul 2014.
• Alekperli, Farid, “Zoomorfnye memorial’nye pamjatniki Azerbaidjana”. Tezisy III Mezhdunarodnoi nauchnoi konferencii “Turkologicheskoe Iskusstvoznanie: Problemy i Perspektivy”, Baku 2013, s. 30-36.
• Alimbay, Nursan vd., Kazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar, ugymdar men ataularynyn destүrlі zhuiesі, 3 tom, Adam DamuIntegrasiya, Almaty 2017.
• Argynbayev, Halel, “Narodnye obichai i pover’ya kazahov, sviazannye so skotovodstvom”. V knige: Hoziaistvenno-kul’turnye tradicii narodov Srednei Azii i Kazahstana, Nauka, Moskva 1975, s. 194-205.
• Arheologicheskaya otkrytiya 2007 goda, Litres, Moskva 2014.
• Arheologiya Kazahstana, Oner, Almaty 2006.
• Ajiğali, Serik, Kratel elіnіn asyl murasy: koshpendі Aral-Kaspii onіrіnіn tarihy men madenietі turaly, TimasPrinthause, Almaty 2006.
• Azәrbaycan xalçalari. http://www.history.az/Xalchachiliq/ (Erişim Tarihi: 04.07. 2020)
• Baypakov, Karl, “Kul’t barana u Syrdar’inskih plemen”. V knige: Arheologicheskie issledovanija drevnego i srednevekovogo Kazahstana, Gylym, Almaty 1980.
• Başmanov, Alexandr, “Pervobytnaya istoriya turecko-mongol’skih plemen”, Turkestanskiye vedomosti, 49 (1914), s. 4-5.
• Berkli, Yunus, “Erzurum’da Yeni Bulunan Haç Motifli Koç Heykelinin Düşündürdükleri”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 34 (2007), s. 215-232.
• Bernştam, Alexandr, Istoriko-arheologicheskie ocherki Central’nogo Tiyan’-Shaniya i PamiroAlaya. Materialy i issledovaniya po arheologii SSSR. Vyp 26, Moskva 1952.
• Çoruhlu, Yaşar, Türk mitolojisinin ana hatları, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2000.
• Çoruhlu, Yaşar, “Türk Sanatı’nda Koyun, Koç, Keçi Figürlerinin Sembolizmi”. Türk Dünyası Tarih Dergisi, 100 (Nisan 1995), s. 52-60.
• Çoruhlu, Yaşar, “At ve Koç/Koyun Şekilli Mezar Taşlarının Sembolizmi”. Toplumsal Tarih, 94 (2000), s. 35-42.
• Dalkesen, Nilgün, “Orta Asya’dan Anadolu’ya Türk Kültüründe Geyik Kültü”. Millî Folklor, 106 (2015), s. 58-69.
• Danık, Ertuğrul, Koç ve at şeklindeki Tunceli Mezar Taşları, Ankara 1990.
• Danık, Ertuğrul, “Koç ve at şeklindeki Anadolu mesar taşlarinin dağilimi”, Türk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi, 4 (2004), s. 19-28. http://www.kulturvarliklari. gov.tr/sempozyum_pdf/dergi/turk.ark.etn.derg.4.pdf (Erişim Tarihi: 30.11. 2016).
• Demirci, Hikmet - Bürkütbayeva, Şınaray, “Kazak Misafirperverliği: Ülüş, Misafir Ağirlama ve Tabak Kültürü” Millî Folklor, 126 (2020), s. 198-209.
• Divayev, Abubakir, “Kirgizskie bolezni i sposoby ih lecheniya”, Turkestanskiye vedomosti, 80 (1902), s. 482; 43 (1903), s. 263.
• Divayev, Abubakir, “Volshebnyi zagovor protiv ukusa yadovitıh nasekomıh i presmikaushihsya”, Turkestanskiye vedomosti, 7 (1893), s. 32-33.
• Divayev, Abubakir, “Pastuhi”. Turkestanskiye vedomosti, 4 (1905), s. 14.
• Divayev, Abubakir, Tartu, Ana tіlі, Almaty 1992.
• Diykanbayeva, Mayramgül, “Kirgizlarda “Tört Tülük” Hayvanla İlgili İnanış ve Uygulamalar”, Millî Folklor, 115 (2017), s. 133-140.
• Gülensoy, Tuncer, Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları. Istanbul, 1989 http:// gobustan.cls.az/front/files/libraries/1665/books/927675584.pdf (Erişim Tarihi: 01.07.2020).
• Gumilev, Lef, Sosedi hazar, Litres, Moskva 2004.
• Griaznov, Mihail, Pervyi Pazyrykskii kurgan, Ripol Klassik, Moskva 2013.
• Kalafat, Yaşar, Kars’ta Gregoryen türkler ve mezar mimarileri - Ak ve Kara Koyunlu Mezar Taşlarının Çizdiği Tarihî-Coğrafî Kültürün Sınırları. http://www.yasarkalafat.info/kalafat.info/dosyalar/kalafat2014151920.pdf (Erişim Tarihi: 27.11.2016).
• Karuts, Rihard, Sredikirgizov i turkmenov na Mangishlake, (Çev. E. Petri), Tipografiya A.F. Devriyeva, Sankt-Peterburg 1911.
• Kastaniye, Iosif, Nadgrobnye sooruzhenija kirgizskih stepei, Tipografiya Turgaiskogo Oblastnogo upravleniya, Orenburg 1911.
• Kastaniye, Iosif, Poezdka po Turgaiskoi i Syr-Dar’inskoi oblasti. 1906 – 1907 g. Vdol’ Taşkentskoi zheleznoi dorogi, Tipografiya G.M. Mil’berg, Orenburg 1909.
• Kastaniye, Iosif, Iz oblasti kirgizskih verovaniyi. Vestnik Orenburskogo Uchebnogo Okruga.1, 3 (1912), s. 71-93; 4 (1913), s. 112-124; 5, s. 149-166, s. 201-218; 6, s. 187- 196.
• Komarov, Petr, “Poveriya kirgizov”, Turkestanskiye vedomosti, 150 (1905), s. 790.
• “Korkyt Ata” Enciklopedialuk jinak, Kazak enciklopediasy, Almaty 1999.
• Kratkoe soobshheniya o dokladah i polevyh issledovaniyah Instituta istorii material’noj kul’tury. 5 vyp, Izdatel’stvo Akademi Nauk SSSR, Moskva 2007.
• Levina, Ludmila, Keramika nizhnei i srednei Syrdar’i v І tysiyacheletii n.e., Nauka, Moskva 1971.
• Levina, Ludmila, Puteshestvie po Turkestanu N.Severcova i A.Fedchenko, Izdanie A.F. Devrieva, Sankt-Peterburg 1894.
• Mecidova, Elmira, vd., Turkmen Folk Art. Aşhabat, Türkmenistan 1990.
• Nurimanov, Bekarys – Altay, Amanzhol, “Karacaoğlan ve Bukar Kalkamanuli’nin şiirlerinin karşilaştirilmasi”, Millî Folklor, 117 (2018), s. 41-56.
• Oğuz, Öcal, vd., Ankara’nin Somut Olmayan Kültürel Mirasi, Kalkınma Ajansı, Ankarа 2012.
• Oğuz, Öcal, Somut Somut Olmayan Kültürel Miras nedir?, Geneleksel Yayıncılık, Ankara 2018.
• Özdemir, Ali Rıza, Koç Heykelli Mezarların İzinde: Zazalar ve Türklük, Kripto Yayınları, Ankara 2010.
• Pallas, Petr Simon, Puteshestviye po raznım provintsiyam Rossiskoy imperiyi. P.1. Putishestviye 1768-1769 y.y. Translation of O. Tomsky, Tipog. Imp. ASc, Sankt-Peterburg 1773.
• Paşino, Petr, Turkestanskii krai v 1866 godu, Putevıe zametki, Sankt-Peterburg 1868.
• Plano Karpini i Gil’oma de Rubruk, Puteshestviya v vostochnye strany, Gylym, Almaty 1993.
• Polos’mak, Nataliya, Vsadniki Ukoka, Infolio-press, Novosibirsk 2001.
• Poltaraskaya, Lubov, “Obychai kirgizov Semipalatinskoi oblasti”, Russkii vestnik, 9 (1878), s. 22-69.
• Potanin, Grigori, Ocherki Severo-Zapadnoi Mongolii, Vyp II. Materialyi etnograficheskie, Sankt-Peterburg 1881.
• Renato, Sala - Jan-Mark, Deom, Naskalniye izobrajeniye Yezhnogo Kazakhistana, Almaty: Geoarkheologiya 2005.
• Samaşev, Zeinulla - Kuşerbaev, Krymbek – Amanşaev, Ermek - Astaf ’ev Andrei, Sokrovishha Ustiurta i Mankystau, Arheologiya, Almaty 2007.
• Simakov, Gennadi, Obşestvennye funksii kirgizskih narodnyh razvlecçenii v konse 19 – naçale 20 v. Nauka, Leningrad 1984.
• Snesarev, Gleb, Relikty domusul’manskih verovanij i obrjadov u uzbekov Horezma, Moskva 1969.
• Tagiyeva, Roya, Azerbaycanskii kover: proishojdeniye I simvolika, Kovri Azerbaycana. 2(2015), s. 26-30.
• Toleubayev, Abdeş, Relikty doislamskih verovanii v semeinoi obriadnosti kazahov (XІX – nach. XX vv.) Gylym, Almaty 1991.
• Tolstov, Sergei, “Goroda guzov”, Sovetskaya etnografiya. 3 (1947), s. 55-102.
• Tolstov, Sergei, Po sledam drevnehorezomskoi civilizacii, Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, Moskva 1948.
• Tolstov, Sergei, Drevnii Horezm, Opyt istoriko-arkeologiçeskogo issledovanija, Izdanie MGU, Moskva 1948а.
• Tolstov, Sergei, Po drevnim del’tam Oksa i Jaksarta, Izdatel’stvo Vostoçnoi literatury, Moskva 1962.
• Vaynberg, Bella, Monety drevnego Horezma, Nauka, Moskva 1977.
• Valihanov, Çokan. Sobraniye sochineniyi v pyati tomah. Volume 4. Almaty: Glavnaya redaksiya Kazahskoy sovetskoy ensiklopediyi, 1985.
• Vişnevskaya, Olga, Kul’tura sakskih plemen nizov’ev Syrdar’i v VІІ-V vv. do n. e. po materialam Uigaraka, Nauka, Moskva 1973.
• Zalesskii, Bronislav, Kazak saharasına sayahat, Oner, Almaty 1991.
• Zavituhina, Marya, Kurgannyi mogil’nik Srostki 2 na Altae. Soobşhenie Gosudarstvennogo Jermitazha, Vyp 27, Sankt-Peterburg 1963.