Yeni Paraların Işığında Kuruluş Devri Selçuklularında Hâkimiyet Münasebetleri Hakkında Bazı Düşünceler

Yıl 2001, Cilt: 65 Sayı: 243, 547 - 570, 20.08.2001

Osman G. Özgüdenli

https://doi.org/10.37879/belleten.2001.547

Öz

Selçuklu kaynakları, Dandanakan Savaşı'nı müteakiben toplanan kurultayda Tuğrul Bey'in sultan ilan edilerek hükümdarlık tahtına çıkartıldığını, ardından da takip edilecek fütûhat sistemine göre, fethedilecek memleketlerin hanedan üyeleri arasında taksim edildiğini kaydederler. Bu taksime göre, önce Nişâbûr daha sonra ise Rey merkez olmak üzere Irak-ı Acem Tuğrul Bey'e, Merv merkez olmak üzere Horasan'ın büyük bir kısmı Çağrı Bey'e ve Herât merkez olmak üzere Bust, Sistan ve Kabulistan Tuğrul ve Çağrı Beylerin amcaları Musa Yabgu'ya verilmiş, Çağrı Bey'in oğlu Kavurd Bey'in ise Kirman'a yönelik fütûhatta bulunması kararlaştırılmıştır. Tuğrul ve Çağrı Beylerin anne bir kardeşleri İbrahim Yınal ile Arslan Yabgu'nun oğlu Kutalmış gibi bazı Selçuklu melikleri de Tuğrul Bey'in yanında bulunmakta idiler.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Para, Nümizmatik, Sikke, Çağrı Bey, Tuğrul Bey

Reflections on the Early Sovereignty Relations of the Seljuqs of Rum in the Light of New Coins

Öz

Princes Tuğrul and Çağrı and their uncle, Musa Yabgu, the founders of the Seljuqs of Rum, divided among themselves the lands already conquered and those whose conquest was proposed at the council held following the Battle of Dandanakan. This historical sources that furnish information about the founding of the Seljuq polity are far from reliable and are lacking in detail in regard to the issue of sovereignty among the members of the dynasty. But certain coins that have come to light in recent years should illuminate a number of aspects of these relations in a comparatively more secure manner. In particular, the coins minted by such dynasty members as Prince Çağrı, Musa Yabgu, İbrahim Yınal, Resul Tegin, Prince Kavurd, and Alp-Arslan point to a pluralistic and hierarchical relation of sovereignty based on personal conquest and in accordance with which structure the various titles and by-names employed by the dynasty members were bestowed in conformance-if we regard as an exception the sphere of sovereignty staked out by Musa Yabgu-to the decisions taken at the council for a period of some fifteen to twenty years after the battle of Dandanakan.

Anahtar Kelimeler

Seljuqs, Money, Numismatics, Coin, Prince Çağrı, Prince Tuğrul

Kaynakça

• a- Yayımlanmamış Paralar:
• Muze-yi İran-bastan, (Tahran), nr.403.
• Muze-yi İran-bastan, (Tahran), nr.405.
• Muze-yi İran-bastan, (Tahran), nr.397.
• Muze-yi İran-bastan, nr.1282, nr.1284.
• Muze-yi Sikke-yi Melik, (Tahran), nr. 284.
• Muze-yi Sikke-yi Melik, (Tahran), nr. 283.
• Muze-yi Sikke-yi Melik, (Tahran), nr. 286.
• Muze-yi Bank-ı Sepah, (Tahran) ,Vitrin IV, nr.2.
• Muze-yi Bank-ı Sepah, (Tahran) ,Vitrin IV, nr.1.
• Abdullah Akılî Bey'in Özel Kolleksiyonu (Tahran) nr.27,33,35,47.
• b- Kaynak ve Araştırmalar:
• ABDULLAH KUÇANÎ , Tarih-i Hukkâm-i Nişâbûr be-İstinad-i Sikkeha, Basılmamış Y. Lisans Tezi, Pejuheşgah-ı Ulum-ı İnsani ve Mutala'at-ı Ferhengi, Tahran 1375hş/1997.
• AGADSHANOV S.G., Der Staat der Seldschukiden und Mittelasien im 11.-12. Jahrhundert, Alm. terc. R. Schletzer, Berlin 1994.
• ALPTEKİN, C., "Selçuklu Paraları", SAD, III, Ankara 1971.
• ANONİM, Tevârih-i Al-i Selçuk, neşr. F.N. Uzluk, Ankara 1952.
• BULLİET, R.W., "Numismatic Evidence for the Relationship between Tughril Beg and Chaghri Beg", Near Eastern Numismatics, Iconography, Epigraphy and History. Studies in Honor of George C. Miles, Ed. A. Kouymjian, Beirut 1974.
• BOSWORTH, C.E., The History of the Saffarids of Sistan and the Maliks of Nimruz 247/861-949/1542-43, California-New York 1994.
• BOSWORTH, C.E., "Paygu", EI2,VIII, s. 288.
• BOSWORTH, C.E., "Saldjukids", EI2, VIII, s. 940.
• BUNDARÎ , Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, T. terc. K. Burslan, Ankara 1943.
• CAHEN, CI., "La Tugra Seljukide", JA, CCXXXIV,(1943-45).
• The Coinage of Islam, Collection of William Kazan, Beirut 1983.
• DİVİTÇİOĞLU, S., Oğuz'dan Selçuklu'ya (Boy, Konat ve Devlet), İstanbul 1994.
• Doğu ile Batı Arasında Bir Gök Kuşağı -2, Selçuklu Sikkeleri, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul 1994.
• EBU’L-HASAN EL-BEYHAKÎ , Tarih-i Beyhaki, neşr. A. Ekber Feyyaz, Tahran 1375/1996.
• EBU'L-FETH KAHRAMANÎ, "Sikke; Nişân-ı Kaymiyet ve Azâdegi", Huner u Merdom, sayı 104, Tahran 1350hş.
• ERKİLETLİOĞLU, H.- GÜLER, O.; Türkiye Selçuklu Sultanları ve Sikkeleri, Kayseri 1996.
• HENNEQUİN, G., Catalogue des Monnaies Musulmanes de la Bibliotheque Nationale, Asie Pre Mongole, Les Salğuqs et Leurs Successeurs, Paris 1985.
• HOCANİYAZOV, T., Deneznoe obrasceniye v gosudarstve Velikih Sel'dzukov, (Po Dannım Numizmatiki), Aşkabad 1977.
• İBNÜ'L-ESİR, el-Kamil fi't-Tarih, T. terc. A. Özaydın, IX, İstanbul 1987.
• KAFESOĞLU, İ., "Selçuk'un oğulları ve torunları", Türkiyat Mecmuası, XIII, İstanbul 1958.
• KÖPRÜLÜ, F., Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, İstanbul 1981.
• KÖYMEN, M. A., Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1993.
• LANE-POOLE, ST. ; Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, III, Bologna 1967.
• LOWİCK, N.M., "Fars'daki Selçuklu hakimi Resul Tegin'in bir altın sikkesi", T. terc. E. Merçil, Tarih Dergisi, Sayı 28-29, İstanbul 1975.
• LOWİCK, N.M., "Seljuk Coins", Numismatic Chronicle, Seventh Series, X, 1970.
• MERÇİL, E., Kirman Selçukluları, Ankara 1989.
• MİLES, G.C., "Another Kakwayhid Note", The American Numismatic, Society, Museum Notes, 18, 1972.
• MUCMELÜ'T-TEVARİH VE'L-KISAS, neşr. Melikü'ş-Şu'arâ Bahâr, Tahran (tarihsiz).
• MUHAMMED B. MUHAMMED EL-HUSEYNÎ, el-Urâza fi Hikâyeti's-Selçukiyye, neşr. K. Süssheim, Leiden 1909.
• MUHAMMED B. MUNEVVER B. SA'D MEYHENÎ, Esrârü't-Tevhid, neşr. Zebihullah Safa, Tahran 1354.
• MUHAMMED B. ALİ B. MUHAMMED ŞEBANKAREÎ, Mecma'ü'l-Ensâb, neşr. Mir Haşim Muhaddis, Tahran 1363hş.
• MUHAMMED BAKIR EL-HÜSEYNÎ, "Derasetü tahliliyye ve ihsaiyyeti lil elkabu İslamiyye -2-", Sumer,XXVIII/1-2, Bağdad 1972.
• MÜLAYİM, S., "Selçuklu Sikkelerinde Yazı-Dışı Unsurlar," Antalya V. Selçuklu Semineri, Antalya 1998.
• NÂSIR-I HUSREV, Sefer-nâme, neşr. M. Debir-Siyaki, Tahran 1375.
• NECMÜ'D-DİN KUMMİ , Tarihü'l-Vuzerâ, neşr. Muhammed Taki Dâneşpejûh, Tahran 1363.
• RAVENDÎ, Rahatü's-Sudûr ve Ayetü's-Surur, neşr. M. Iqbal, London 1921.
• REŞİDÜ'D-DİN FAZLULLAH, Câmiü't-Tevârih, II/5, Selçuklular Tarihi, neşr. Ahmed Ateş, Ankara 1960.
• ZAHİRÜ'D-DİN NİŞABÛRÎ , Selçuk-nâme, neşr. M. İsmail Han Afşar, Tahran 1332hş.
• SOURDEL, D.; "Un tresor de dinars Gaznawides et Salğuqides decouvert en Afganistan", Bulletin d'Etudes Orientales de l'Institut Français de Damas, XVIII, (1963-64).
• Ş. ŞERİK EMİN, Ferheng-i Istılahat-ı Devre-yi Mogol, Tahran 1357hş.
• Tarih-i Sistân, neşr. Melikü'ş-Şu'arâ Bahâr, Tahran 1314hş.
• TURABÎ TABÂTABA'Î, C., Sikkeha-yı Şahan-ı İslamî-yi İran, Tebriz 1350hş.
• TURABÎ TABÂTABA'Î, C. -VASIK, M., Sikkeha-yi İslâmi-yi İran, Tebriz 1373hş.
• TURAN, O., Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar, Ankara 1988.
• TURAN, O., "Eski Türklerde okun hukuki bir sembol olarak kullanılması," Belleten, IX/35, Ankara 1945.
• TURAN, O., Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, Ankara 1965.
• YINANÇ, M.H., "Çağrı Bey" mad. İA., c.II, s. 327.
• Spink-Zürich, Coins of the Islamic World in Gold, Silver and Copper, Auction, 31, 20 June 1989, s. 69.
• ALBUM, S., A Checklist of Islamic Coins, Santa Rosa 1998.
• A. AZZAVÎ, "İbn Hassul'un Türkler Hakkında Bir Eseri", T. terc. Ş. Yaltkaya, Belleten, IV /14-15, Ankara 1940.