Ortaçağ İslam Dünyasında Deri, Tahta ve Kağıt Sanayi

Yıl 2001, Cilt: 65 Sayı: 242, 75 - 160, 20.04.2001

Abdulhalik Bakır

https://doi.org/10.37879/belleten.2001.75

Öz

Deri, insanların çok eski devirlerden beri giyim-kuşam, yeme-içme ve barınma işlerinde kullanmış oldukları eşyaların yapımında önemli bir ham madde olarak tanınmaktadır. Eski Mısırlılar evde yetiştirdikleri veya avlamak suretiyle elde ettikleri hayvanların derilerini ince yumuşak bir hale getirerek onlardan yastık, döşek vb. ev eşyaları ve çeşitli giysiler imal ediyorlardı. Aynı zamanda Mezopotamyalılar deri tabaklama işini büyük bir ustalıkla yapıyorlardı ve onlar derilerin temizlenmesi, parlatılması, daha sonra da boyanması ve onlardan türlü eşyaların yapılmasında özel yöntemler kullanıyorlardı. Ayrıca bu devirde her türlü çömlek, taş, dokuma ve derileri boyamak için çeşitli boyalar icat edilmişti.

Anahtar Kelimeler

Ortaçağ İslam Dünyası, Deri Sanayi, Tahta Sanayi, Kağıt Sanayi

The Manufacturing of Leather, Wood and Paper in the Medieval Islamic World

Öz

From earliest times, leather has constituted an important raw material employed in the making of wearing apparel, vessels for foodstuffs and beverages and shelters. Leatherworking in Yemen and at Taif in the Hejaz region attained a high level of development in the medieval Islamic world. Leather produced here was exported to Iraq, Khorasan, Kirman, Maveraünnehr, Khwarezm and Hejer and, subsequently, dispatched by leather merchants in these places to other parts of the world. Regions noted for their excellence in leatherworking were North and Central Africa, Syria, Iran and Maveraünnehr-the last mentioned place the locus of a dense settlement of Turks. In the thirteenth to fourteenth centuries, Saray Berke the capital of the Golden Horde achieved importance in the production of leather. Under the Seljuks, Diyarbakır and Kastamonu were leading centers of leather manufacturing. Leather manufacturing in Anatolia, which declined during the occupation by the Mongols of Asia Minor, revived in the Ottoman period and laid a foundation for the development of European leather manufacturing. One of the chief uses to which leather was put was bookbinding and because Muslims regarded books as sacred it reached the pinnacle of development in all Islamic states. Turning now to the manufacture of wood products, it should be noted that the wood which was utilized for numerous purposes-from furniture to war machines-was supplied through importation from lands rich in forestry resources. For forested regions being were scant in the Islamic world while those of Egypt, North Africa and Algeria had been destroyed by earlier civilizations. In the medieval era, the use of wood for household furnishings and in shipbuilding exhibited advances particularly in settlements along the shores of the Mediterranean. Finally, concerning the manufacture of paper, Muslims were introduced to paper subsequent to the Battle of Talas in 751 A.D., and its production spread throughout the Islamic World in the ninth and tenth centuries. Invented by the Chinese, the manual production of paper was refined and developed by the Arabs and Turks for some one thousand years before it was introduced to Europe in the thirteenth century, where its manufacture was at once converted to mechanized production.

Anahtar Kelimeler

Medieval Islamic World, Leather Manufacturing, Wood Manufacturing, Paper Manufacturing

Kaynakça

• ALİ, Cevad, el-Mufassal fî Tarihi'l-Arab Kable'l-İslam, Bağdat, 1983.
• ALİ, es-Seyyid Ali, el-Kuds fi'l-Asri'l-Memlûkî, Kahire, 1986.
• el-ALİ Ahmed Salih, et-Tanzimâtu'l-İctimâiyye ve'l-İktisâdiyye fi'l-Karni'l-Evvel el-Hicri, Bağdat, 1953.
• el-ALUSİ, Mahmud Şukri el-Bağdâdî, Bulûğu'l-Ereb fî Ma'rifeti Ahvâli'l-Arab, Beyrut, (Trz.).
• ASIM Efendi, Ahmed, el-Okyânûsu'l-Muhît fî Tercümeti'l-Kâmûsi'l-Muhît (Kâmûs Tercümesi), Mısır, 1250
• el-ASKERİ, Ebu Hilal el-Hasan b. Abdullah b. Sehl, el-Evâil, Beyrut, 1987.
• AYCAN, İrfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye b. Ebî Süfyân, Ankara, 1990.
• el-AZZAVİ, Abbas, Tarihu'n-Nukûdi'l-İrâkiyye limâ Ba'de'l-Uhûdi'l-Abbâsiyye, Bağdat, 1958.
• BABUR, Baburnâme, (Çev. Reşit Rahmeti Arat), İstanbul, 1989.
• BAMMAT, Haydar, İslamiyetin Manavi ve Kültürel Değerleri, (Çev. Bahadır Dülger), Ankara, 1963.
• BEKSAÇ, A. Engin, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Endülüs (Sanat) Maddesi, İstanbul, 1995.
• el-BELAZURİ, Ahmed b. Yahya b. Câbir, Füthûhu'l-Buldan, (Çev. Mustafa Fayda), Ankara, 1987.
• el-BELAZURİ, Ahmed b. Yahya b. Câbir, Ensâbu'l-Eşraf, (Thk. Muhammed Hamidullah), Mısır, 1959.
• BOZKURT, Nebi, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Deri Maddesi, İstanbul, 1994.
• BROCKELMANN, Carl, İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, (Çev: Neşet Çağatay), Ankara, 1992.
• BÜNGÜL, Nuretin Rüştü, Eski Eserler Ansiklopedisi, Tercüman 1001 Temel Eser.
• el-CAHIZ, Ebu Osman Amr b. Bahr, el-Beyân ve't-Tebyîn, (Thk. Hasen es-Sendûbî), Beyrut, 1993.
• CUNBUR, Müjgân, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara, 1992.
• ÇAĞATAY, Neşet, İslam Öncesi Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara, 1982.
• EYMEN, Seyyid Fuad, ed-Devletü'l-Fatımiyye fi Mısır (Tefsir Cedîd), Kahire, 1992.
• GENCER, Ali İhsan, T. D. V. İslam Ansilopedisi, Bahriyye Maddesi, İstanbul, 1991.
• GMPEL, Jean, Ortaçağda Endüstri Devrimi, (Çev. Nazım Özüaydın), Ankara, 1996.
• GÜNALTAY, M. Şemseddin, Yakın Şark Tarihi ( Suriye ve Filistin ), Ankara, 1987.
• İBN HALDUN, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Ebî Bekr Muhammed el-Haramî, Mukaddime, Bağdat, (trz.).
• HASAN, İbrahim Hasan, Tarihu'd-Devleti'l-Fatımiyye fî'l-Mağrib ve Mısır ve Suriye ve Bilâdi'l-Arab, Mısır, 1981.
• HASAN, İbrahim Hasan-HASAN, Ali İbrahim, en-Nuzumu'l-İslamiyye, Mısır, 1939.
• HASAN, Zeki Muhammed, el-Fünûnu'-İrâniyye fi'l-Asri'l-İslami, Kahire, 1946.
• HASAN, Zeki Muhammed, Fünûnu'l-İslâm, Kahire, 1948.
• HALİFE b. HAYYAT, Ebu Amr b. Ebî Hübeyre Halife b. Hayyat el-Leysî el-Usfurî, Tarihu Halife b. Hayyat, Beyrut, 1995
• el-HİMYERİ, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Abdulmun’im, er-Ravdu'l-Mi'târ fî Haber el-Aktâr, Beyrut, (Trz.).
• HİTTİ, Philip K. , Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi, (Çev: Salih Tuğ), İstanbul, 1989.
• HÜSEYN, Muhammed Muhsin, el-Ceyşu'l-Eyyûbî fî Ahdi Salahaddin, Beyrut, 1986.
• İBN ABDİLBERR, Ebu Ömer Yusuf Abdullah b. Muhammed el-Kurtubî el-Mâlikî, el-İsti'ab fî Ma'rifeti Esmâi'l-Ashab, Beyrut, (Trz.).
• İBN ABDİHAKEM, Ebu'l-Kâsim Abdurrahman b. Abdullah, Fütûhu Mısr ve Ahbâruha, Leiden, 1920.
• İBN BATTUTA, Şerefuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah et-Tancî, Rihletü İbn Batuta, Mısır, 1938.
• İBN CÜBEYR, Ebu'l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed el-Kinânî el-Endelusî, Rihletü İbn Cübeyr, Bağdat, 1937.
• İBNÜ'L-ESİR, İzzuddin Ebu'l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdulkerîm el-Cezerî, el-Kamil fî’t-Tarih, Beyrut, 1979.
• İBNÜ'L-FAKİH, Ebu Bekr Ahmed b. Muhammed b. el-Hemedânî, Muhtasaru Kitabi'l-Buldan, Leiden, 1302.
• İBN HACER, Şihabuddin Ebu'l-Fadl Ahmed b. Ali b. Muhammed el-Hadramî, el-İsâbe fî Temyizi's-Sahâbe, Beyrut, (Trz.).
• İBN HABİB, Ebu Ca'fer Muhammed, Kitabu'l-Muhabber, (Thk. Eliza Lichtenstater), Haydarabad, 1942.
• İBN HAVKAL, Ebu'l-Kâsim Muhammed el-Havkalî el-Bağdadî, Suretü'l-Arz, Leiden, 1967.
• İBN HİŞAM, Ebu Muhammed Abdulmelik el-Mu'afirî el-Himyerî, es-Sîretü'n-Nebeviyye, (Thk. Mustafa es-Sakka, İbrahim el-Ebyârî, Abdulhafîz Şelebî), Beyrut, 1990.
• İBN HURDAZBİH, Ebu'l-Kâsim Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, Bağdat, (Trz.).
• İBN KUTEYBE, Ebu Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dineverî, el-İmâme ve's-Siyâse, Mısır, 1969.
• İBNU'N-NEDİM, Ebu'l-Ferec Muhammed b. İshak, el-Fihrist, Beyrut, 1994.
• İBN MANZUR, Cemâleddin Ebu'l-Fadl Muhammed b. Mukerrem, Lisanu'l-Arab, Beyrut, 1990.
• İBNU'L-MÜCAVİR, Cemâleddin Ebu'l-Feth Yusuf b. Ya'kub b. Muhammed, Tarihu'l-Müstabsir, Leiden, 1951.
• İBN RÜSTE, Ebu Ali Ahmed b. Ömer, el-A'lâku'n-Nefise, Leiden, 1891.
• İBN SA'D, Ebu Abdullah Muhammed, et-Tabakâtu'l-Kubra, Beyrut, (Trz,).
• İBN SİNA, Ebu Ali el-Hüseyn b. Ali, el-Kânûn fi't-Tıb, Beyrut, (Trz.).
• İBNU'L-UHUVVE, Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Kuraşî, Me'alimu'l-Kurbe fi Ahkâmi'l-Hisbe, Cambridge, 1937.
• el-İDRİSİ, Ebu Abdullah eş-Şerif, Nüzhetü'l-Müştâk fi İhtirâki'l-Afâk, Kahire, 1994.
• İNAN, Afet, Eski Mısır Tarihi ve Medeniyeti, Ankara, 1992.
• el-İSTAHRİ, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed el-Fârisî, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, Leiden, 1927.
• el-İSFAHANİ, Mufaddal b. Sa'd b. el-Hüseyn el-Mâferrûhî, Mehâsinu İsfahan, Tahran, 1933.
• JAHN, Karl, İran'da Kâğıt Para, (Çev. Mehmet Altay Köymen), Belleten, c. IV, S. 23-24.
• el-KALKAŞANDİ, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abdullah, Subhu'l-A'şa fi Sınâ'ati'l-İnşa, Beyrut, 1987.
• el-KALKAŞANDİ, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Ali b. Ahmed b. Abdullah, Nihâyetü'l-Ereb fi Ma'rifeti Ensâbi'l-Arab, Beyrut, 1984.
• el-KAZVİNİ, Zekeriyya b. Ahmed b. Mahmud, Asâru'l-Bilâd ve Ahbâru'l-İbâd, Beyrut, (Trz.).
• el-KAZVİNİ, Zekeriyya b. Ahmed b. Mahmud, Acâibu'l-Mahlûkât ve Ğarâibu'l-Mevcûdât, Beyrut, (Trz.).
• el-KETTANİ, Abdulhayy, et-Terâtibu'l-İdariyye, (Çev. Ahmet Özel), İstanbul, 1991.
• KOMİSYON, el-İrak fi't-Tarih, Bağdat, 1983.
• KOMİSYON, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, İstanbul, (Trz.)
• KOMİSYON, Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi, İstanbul, (Trz.).
• KÖYMEN, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, (Alparslan ve Zamanı), Ankara, 1992
• KUDAME b. CAFER, Ebu'l-Ferec, b. Kudame b. Ziyad el-Kâtib el-Bağdâdî, el- Harac ve Sınâ'atu'l-Kitâbe, (Thk. Muhammed Hüseyn ez-Zebidî), Bağdat, 1981.
• KUŞOGLU, Mehmet Zeki, Resimli Ansilopedik Türk kuyumculuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1994.
• LE BON Gustav , Hadâretu'l-Arab, (Arp. Trc. Adil Zu'aytır), Kahire, 1948.
• LECOMTE, Pretextat, Türkiye'de Sanatlar ve Zeneatlar (Ondokuzuncu Y. Y. Sonu), (Haz. Ayda Düz), Tercüman 1001 Temel Eser.
• LOMBARD, Mourice, el-Cuğrafya et-Tarihiyye li'l Alemi'l-İslamî Hilâle'l-Kurûni'l-Arba'ati'l-Ulâ, ( Çev. Abdurrahman Hamide ), Dımaşk, (Trz. ).
• el-MAKDİSİ, Şemsuddin Ebu Abdullah b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Beşşârî, Ahsenü't-Takâsim fi Ma'rifeti'l-Akâlim, Leiden, 1904.
• el-MAKRİZİ, Takiyyuddin Ebu Muhammed Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir b. Muhammed b. İbrahim b. Muhammed b. Temim eş-Şâfi'î, el-Mevâiz ve'l-İ'tibâr bî Zikri'l-Hıtat ve'l-Asâr, Kahire, 1270.
• el-MAKRİZİ, Takiyyuddin Ebu Muhammed Ahmed b. Ali b. Abdulkâdir b. Muhammed b. İbrahim b. Muhammed b. Temim eş-Şâfi'î, Kitabu's-Sülûk li Ma'rifeti Düveli'l-Mülûk, Mısır, 1957.
• MAZAHARİ, Ali, Ortaçağda Müslümanların Yaşayışları, (Çev. Bahriye Uçok), İstanbul, 1972.
• el-MESUDİ, Ebu'l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali, et-Tenbih ve'l-İşraf, Beyrut, (Trz.).
• el-MESUDİ, Ebu'l-Hasan Ali b. el-Hüseyn b. Ali, Murûcu‘z-Zeheb ve Me'adini'l-Cevher, (Thk. Kasım eş-Şemmâ'î er-Rifâ'î), Beyrut, 1989.
• METZ, Adem, el-Hadâretü'l-İslamiyye fi'l-Karni'r-Râbi' el-Hicri, (Arp. Trc. Muhammed Ebu Ride), Beyrut, 1967.
• el-MEZİNİ, Salih Mustafa Miftah, Libya Münzü'l-Fethi'l-Arabi Hatta İntikal el-Hilâfeti'l-Fatımiyye ilâ Mısr, Libya, 1994.
• MÎQUEL, Andre, İslam ve Medeniyeti, (Çev. Ahmet Fidan-Hasan Menteş), İstanbul, 1991.
• NASIR-I HÜSREV, Sefernâme, (Çev. Abdülvahhab Terzi), İstanbul, 1950.
• ÖGEL, Bahaeddin, Türk Kültür Tarihine Giriş, Ankara, 1991.
• el-ÖMERİ, İbn Fazlullah Şihabuddin Ebu'l-Abbas Ahmed b. Yahya, Mesâliku'l-Absâr fi Memâliki'l-Amsâr, (Thk. Dorothea Krawulsky), Beyrut, 1986.
• ÖZDEMİR, Mehmet, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Hakem II Maddesi, İstanbul, 1997.
• MARCO POLO, Geziler Kitabı, (Çev. Ömer Güngören), İstanbul, 1985.
• er-RAMAHÜRMÜZİ, Büzurk b. Şehriyâr en-Nahudâh, Kitabu Acâibu'l-Hind, (Thk. P. A. Van Der Lıth), Frankfurt, 1993.
• SALİM, Abdulaziz-el-İBADİ, Ahmed Muhtar, Tarihu'l-Bahriyyeti'l-İslamiyye, Beyrut, 1991.
• es-SAMARRAİ, Abduccebbâr Mahmud, Takniyetü's-Silah İnde'l-Arab ( Alâtü'l-Hisâr ), el-Mevrid, Bağdat, 1986, c. XV, S. 1, s. 12.
• SALİH, Suphi, İslam Mezhepleri ve Müesseseleri Tarihi, (Çev. İbrahim Sarmış), İstanbul, 1983.
• SARI, Mevlüt, el-Mevârid Arapça-Türkçe Lugat, İstanbul, (Trz.)
• SELAM, Şâfi'î Mahmud Selam, Ehlü'z-Zimme fi Mısr fî'l-Asri'l-Fatımî ve'l-Eyyûbî, Kahire, 1982.
• SULTAN, Abdulmun'im, el-Mucteme'u'l-Mısrî fi'l-Asrı'l-Fatımiyy, Kahire, 1980.
• SPULER, Bertold, İran Moğolları, ( Çev. Cemal Köprülü ), Ankara, 1987.
• Es-SUYUTİ, Celaleddin Ebu'l-Fadl Abdurrahman b. Ebî Bekr, Hüsnü'l-Muhâdare fi Ahbâr Mısır ve'l-Kahire, Mısır, 1321.
• es-SÜLEMİ, Arrâm b. el-Asbağ, Esmâ' Cibâl Mekke ve'l-Medine ve mâ Yattasilu bîhâ, (Nevâdiru'l-Mahtûtât), (Thk. Abdussellâm Harûn), Kahire, 1954.
• eş-ŞAMİ, Ahmed, el-İlâkâtu't-Ticâriyye Beyne Düveli'l-Halîc ve Büldâni'l-Şarki’l-Aksâ ve Eserü Zâlike fi Ba’di'l-Cevânibi'l-Hadâriyye fi'l-Usûri'l-Vustâ, el-Müerrihü'l-Arabi, S. 12, Bağdat, 1980.
• ŞEŞEN, Ramazan, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti (H. 569-589/M. 1174-1193), İstanbul, 1987.
• ŞEYHÜ'R-REBVE, Şemsuddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ebî Talib el-Ansârî ed-Dımaşkî, Nühbetu'd-Dehr fi Acâibi'l-Berr ve'l-Bahr, Beyrut, 1988.
• eş-ŞEYZERİ, Abdurrahman b. Nâsır b. Abdullah, İslam Devletinde Hisbe Teşkilâtı, ( Çev. Abdullah Tunca ), İstanbul, 1993.
• et-TABERİ, Ebu Ca'fer Muhammed b. Cerir b. Rüstem, Tarihu'l-Ümem ve'l-Mülûk, Kahire, 1939.
• TEKİN, Zeki, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Deri Maddesi (Türkler'de Dericilik), İstanbul, 1994.
• TOGAN, Zeki Velidî, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul, 1981.
• TURAN, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, İstanbul, 1980.
• TÜCCAR, Zülfikar, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Ebû Ubeyd, Kâsım b. Sellâm Maddesi, İstanbul, 1994.
• et-TEKRİTİ, Mahmud Yasin Ahmed, el-Eyyûbiyyûn fi Şimali'ş-Şam ve'l-Cezîre, Beyrut, 1981.
• el-VAKİDİ, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer, Kitabu'l-Meğâzi, (Thk. Marsden Jones), Beyrut, (Trz.).
• YETKİN, Şerare, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Abbâsîler Maddesi (Sanat), İstanbul, 1988.
• el-YA'KUBİ, Ahmed b. Ebî Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtib el-Ahbâri, Tarihu'l-Ya'kubî, Beyrut, 1992.
• el-YA'KUBİ, Ahmed b. Ebî Ya'kub b. Ca'fer b. Vehb b. Vâzıh el-Kâtib el-Ahbârî, Kitabu'l-Buldan, Leiden, 1892.
• YAKUT el-HAMEVİ, Şihabuddin Ebu Abdullah Yakut b. Abdullah er-Rûmî el-Bağdâdî, Mu'cemul-Buldan, (Thk. Ferîd Abdulaziz el-Cündî), Beyrut, (Trz.).
• YAKUBOVSKİY, A. U. , Altın Ordu ve Çöküşü, (Çev. Hasan Eren), Ankara, 1992.
• YAZICI, Tahsin, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Çav Maddesi, İstanbul, 1993.
• YILDIZ, Hakkı Dursun, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Bermekîler Maddesi, İstanbul, 1992.
• YÜCEL, Erdem, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Ahşap Maddesi, İstanbul, 1989.
• ez-ZEBİDİ, Muhibbuddin Ebu’l-Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaza el-Hüseynî el-Vâsitî, Tâcu’l-Arûs mîn Cevâhiri'l-Kâmûs, (Thk. Mustafa Hicâzî), Kuveyt, 1969.
• ZEYDAN, Corci, Tarihu't-Temeddüni'l-İslami, Beyrut, 1967.