Urartu Krallığı'nın Kuzey Yayılımı ve Qulha Ülkesinin Tarihi Coğrafyası

Yıl 2000, Cilt: 64 Sayı: 241, 717 - 748, 20.12.2000

Kemalettin Köroğlu

https://doi.org/10.37879/belleten.2000.717

Öz

Doğu Anadolu, Transkafkasya ve Kuzeybatı İran dahil olmak üzere geniş bir alana yayılmış olan Urartu kalıntıları, bazı coğrafi birimlerde daha yoğun olarak karşımıza çıkmakta, bazı bölgelerde ise daha az çağdaş malzeme ile temsil edilmektedir. Sınır bölgeleri bir yana bırakılırsa, merkezi Van bölgesi ile Urartu yapılaşmasının çok sayıda merkez ile temsil edildiği batıda Elazığ, güneydoğuda Urmiye Gölü ve kuzeydoğuda da Sevan Gölü arasında kalan alanlarda bile önemli boşlukların bulunduğu görülmektedir. Aynı durumun Van Gölü havzasının kuzey ve kuzeybatısında yer alan Ağrı ve Erzurum için de geçerli olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Urartu Krallığı, Qulha Ülkesi, Tarihi Coğrafya, Doğu Anadolu

The Northward Expansion of the Kingdom of Urartu and the Historical Geography of the Land of Qulha

Öz

The desire to control the regions north of Lake Van by the kingdom of Urartu became apparent during its foundation period. Inscriptions related to the ninth century B.C indicate that, following their campaigns waged against tribes called Witeru(he), Lusha and Katarza, the armies of the Urartu expanded as far as the Araxes valley. With the continuation of their campaigns under the reign of Minua, the native Diauehe Kingdom in the Erzurum area was compelled to pay tribute and the land of Erequa in the environs of Iğdır was incorporated into the Urartian kingdom. Under Argişti I, the Urartian armies marched to their furthest possible extent, to regions like Hanak (Ortakent) and Kanlıca where their one-time presence is attested by elaborate inscriptions. Generally speaking, the outline of the northern policy adopted by Argişti I was continued by the Urartian kingdom during the reign of Sarduri II and, in consequence, pressure was increased on areas like Diaueli, Iga(ne), Abiliane, Etiune and Eriahe, to the north and northeast of the Araxes valley. Added to the list of domains raided in this period was the land of Qulha-which entity has been identified, up to the present, with Colchis. Taking the extant inscriptions that contain only the names of places raided and what constituted the booty obtained as witnesses of the campaigns directed against the regions north of the Araxes River, we may state that the expansion of the borders of the kingdom of Urartu reached to the north of Ardahan and even as far as the ancient Colchis region. But the remains of material culture left by the Urartian polity in the highlands of Ardahan in the Kars area are very scanty (with the exception of the inscriptions). In the Lower Çoruh valley, no evidence has been encountered of the kingdom of Urartu. So far as can be determined, the Urartians in the eighth century attempted to control the area as far as the sources of the Kura River by means of raiding campaigns in order to meet a portion of their needs for cattle and small livestock, like sheep and goats, in addition to horses and other sources of power. The mountain range of Yalnızçam that edges Ardahan to the northwest and west appears to have formed the limits of both the raiding campaigns of the Urartians and any traces of their culture. Based on the distribution of the archeological finds and a comparison of the statements in the inscriptions of the kinds of booty that were captured and of the descriptions of the topography, we may conclude that the name "Göle," a referent in the local vernacular for the area south of Ardahan, represents the ancient "Kola," that is, the land of Qulha. In this light, the only piece of evidence for the hypothesized connection between the kingdom of Urartu and the Lower Çoruh valley and Colchis on the coast of the Black Sea may be seen to have vanished.

Anahtar Kelimeler

Kingdom of Urartu, Land of Qulha, Historical Geography, Eastern Anatolia

Kaynakça

• Apollonius Rhodius, The Argonautica (with an English translation by R. C. Seaton) Loeb Classical Library, London 1921.
• ARAB I: D. D. Luckenbil, Ancient Records of Assyria and Babylonia I, Chicago 1926.
• Atalay, İ. (1994), Türkiye Vejetasyon Coğrafyası, Vegetation Geography of Turkey, Izmir.
• Atalay, İ. (1997), Türkiye Coğrafyası, İzmir.
• Atalay, İ.- M. Tetik,- Ö. Yılmaz, (1985), Kuzeydoğu Anadolu'nun Ekosistemleri, The Ecosystem of North-Eastern Anatolia, Ankara.
• Aydın, N. (1991), "Güzelhisar Urartu Kitabesi", Belleten 213, s. 323-329.
• Azarpay, G. (1968), Urartian Ait and Artifacts, A Chronological Studies, London.
• Badaljan, R. S.- C. Edens vd. (1992), “Archaeological Investigations at Horom in the Shirak Plain of Northwestern Armenia, 1990”, Iran XXX, s. 31-48.
• Badaljan, R. S.- C. Edens vd. (1993), "Preliminary Report on the 1992 Excavations at Horom, Armenia", Iran XXXI, s. 1-24.
• Balkan, K. (1960), "Patnos Yakınlarında Anzavurtepe'de Bulunan Urartu Tapınağı ve Kitabeleri", Anatolia 5, s. 133-158.
• Balkan, K.- O. Sümer (1965), "1965 Yılı Ani Kazıları Hakkında Kısa Rapor", Türk Arkeoloji Dergisi 14, s. 103-118.
• Barnet, R. D. (1956), "Ancient Oriental Influences on Archaic Greece", The Aegean and the Near East: Studies Presented to Hetty Goldman on the Occasion of her Seventy-fifth Birthday (ed. S.S. Weinberg), New York, s. 212-238.
• Barnett, R. D. (1963), "The Urartian Cemetery at İğdır", Anatolian Studies XIII, s. 153-198.
• Barnett, R. D. (1982), "Urartu", Cambridge Ancient History 3/2, s. 314-371.
• Başgelen, N. (1985), “Doğu Anadolu’dan Demir Çağı’na Ait Bazı Yeni Bulgular I: Kitabeler-Kaya Tünelleri”, Arkeoloji ve Sanat 28-31, s. 15-18.
• Başgelen, N. (1986), “Doğu Anadolu’dan Demir Çağı’na Ait Bazı Yeni Bulgular II: Kitabeler-Kaya Tünelleri”, Arkeoloji ve Sanat 32-33, s. 25-30.
• Başgelen, N. (1986b), “Çelikli Kaya Mezarı Üzerine Gözlemler”, Arkeoloji ve Sanat 34-35, s. 21-24.
• Başgelen, N. (1987), “Erzurum ve Pasinler Çevresinden Yeni Bulgular”, Arkeoloji ve Sanat 38-39, s. 16-19.
• Başgelen, N. (1988), “Kars ve Ağrı İllerinden Bazı Kaleler Hakkında Gözlemler”, Arkeoloji ve Sanat 40-41, s. 14-17.
• Başgelen, N. (1989), “Umudumtepe Kaya Mezarı”, Arkeoloji ve Sanat 42-45, s. 22-25.
• Başgelen, N. (1992), “Marifet Kaya Mezarı”, Arkeoloji ve Sanat 54-55, s. 31- 32.
• Başgelen, N. (1997), “Hasanova- Erzurum Kaya Mezarları”, Arkeoloji ve Sanat 78, s. 28-31.
• Başgelen, N. - A. Özfırat (1996), “Erzurum’da bir Demir Çağı Merkezi”, Anadolu Araştırmaları XIV, s. 143-159.
• Belli, O. (1991), “Ore Deposits and Mining in Eastern Anatolia in the Urartian Period: Silver, Copper, and Iron”, Urartu: A Metalworking Center in the first Millennium B.C.E (ed. Rivka Merhav), Jerusalem, s. 16-41.
• Belli, O. (1993), "Ruinen monumentaler Bauter südlich des Van-Sees in Ostanatolien", Istanbuler Mitteilungen 43, s. 255-265.
• Belli, O. (1999), “1997 Yılında Doğu Anadolu Bölgesinde Urartu Baraj ve Sulama Sisteminin Araştırılması”, XVI. Araştırma Sonuçları Toplanası II, s. 267-291.
• Braund, D. (1994), Georgia in Antiquity, A History of Colchis and Transkaucasian Iberia 550 BC-AD 562, Oxford.
• Burney, C. A. (1966), "A First Season of Excavations at the Urartian Citadel of Kayalıdere", Anatolian Studies XVI, s. 55-111.
• Burney, C. A.- D.M. Lang (1971), The Peoples of the Hills, Ancient Ararat and the Caucasus, London.
• Çilingiroğlu, A. (1980), “Diauehi’de Bir Urartu Kalesi: Umudum Tepe (Kalortepe)- An Urartian Fortress in Diauehi: Umudum Tepe (Kalor Tepe) ”, Anadolu Araştırmaları VIII, s. 191-204.
• Diakonoff, I. M. - S. M. Kashkai (1981), Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes IX, Geographical Naines According to Urartian Texts, Wiesbaden.
• Dinçol, Ali M. (1976), "Die neuen urartaeischen Inschriften aus Körzüt", Istanbuler Mitteilungen XXVI, s. 19-30.
• Dinçol, Ali M. (1989), “Yeni Urartu Yazıtları ve Yazıt Parçaları”, Anadolu Araştırmaları XI, s. 137-148.
• Dinçol, Ali M.- B. Dinçol (1992), "Die Urartaeische Inschrift aus Hanak (Kars)", Hittite and other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, Ankara, s. 109-117.
• Dinçol, Ali M.- E. Kavaklı (1978), Van Bölgesinde Bulunmuş Yeni Urartu Yazıtları. Die neuen urartaischen Inschriften aus der Umgebung von Van, Anadolu Araştırmaları ek yayın 1, İstanbul.
• Drews, R. (1991), “Karadeniz’de En Eski Grek Yerleşmeleri” (çev. Ö. Çapar), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi XV/ 26, s. 303-327.
• Edwards, R. W. (1985), "Medieval Architecture in the Oltu-Penek valley: A Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey", Dumbarton Oaks Papers 39, s. 15-37.
• Edwards, R. W. (1986), "The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey", Dumbarton Oaks Papers 40, s. 165-182.
• Edwards, R. W. (1988), "The Vale of Kola: A Final Preliminary Report on the Marchlands of Northeast Turkey", Dumbarton Oaks Papers 42, s. 119- 141.
• Forbes, T. (1983), Urartian Architecture, Oxford.
• Güneri, S. (1992), “Doğu Anadolu’da Yeni Gözlemler”, Türk Arkeoloji Dergisi 30, s. 149-195.
• Homer, The Odyssey I (with an English Translation by A. T. Murray) The Loeb Classical Library, London 1930.
• Honigmann, E. (1970), Bizans Devleti’nin Doğu Sınırı (çev. F. Işıltan), İstanbul.
• Işık, F. (1987), "Şirinkale, Eine unbekannte urartaische Burg und Beobachtungen zu den Felsdenkmalern eines schöpferischen Bergwolks Ostanatoliens", Belleten LI/ 100, s. 497-533.
• Jankowska, N.B. (1969), “Extended Family Commune and Civil Self- Government in Arrapha in the Fifteenth-Fourteenth Century B.C.”, Ancient Mesopotamia Socio-Economic History, A Collection of Studies by Soviet Scholars (Ed. I. M. Diakonoff), Moskov, s. 235-253.
• Kleiss, W.- H. Hauptmann (1976), Topographische Karte von Urartu, Archaologische Mitteilungen aus Iran Erganzungsband 3, Berlin.
• Kleiss, W. (1992), “Zur Ausbreitung Urartus nach Norden”, Archaologische Mitteilungen aus Iran 25, s. 91-94.
• Kökten, İ. K. (1943), "Kars'ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor", Belleten 7, s. 601-613.
• Kökten, İ. K. (1944), "Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu'da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları", Belleten 8, s. 659-680.
• Kökten, İ. K. (1953), "1952 Yılında Yaptığım Tarih Öncesi Araştırması", Dil Tarih Coğrafya Fakülte Dergisi 11, s. 177-209.
• Köroğlu, K. (1996), Urartu Krallığı Döneminde Elazığ (Alzi) ve Çevresi, İstanbul.
• Köroğlu, K. (1997), "1995 Yılı Artvin-Ardahan İlleri Yüzey Araştırması", XIV. Araştırma Sonuçları Toplantısı I, s. 369-395.
• Köroğlu, K. (1998), "1996 Yılı Artvin-Ardahan İlleri Yüzey Araştırması", XV. Araştırma Sonuçları Toplantısı I, s. 127-156.
• Köroğlu, K. (1999), "1997 Yılı Artvin-Ardahan İlleri Yüzey Araştırması", XVI. Araştırma Sonuçları Toplanası I, s. 143-160.
• Kuftin, B. A. ( 1941 ), Archaeological Excavations in Trialeti I: An Attempt to Periodize Archaeological Materials, Tbilisi.
• Lordkipanidse, O. (1991), Archaologie in Georgien Von der Altsteinzeit zum Mittelalter, Heidelberg.
• Mellink, M. (1965), "Archaeology in Asia Minor", American Journal of Archaeology 69, s. 142-143.
• Mellink, M. (1967), "Archaeology in Asia Minor", American Journal of Archaeology 71, s. 165.
• Mellink, M. (1968), “Archaeology in Asia Minor”, American Journal of Archaeology 72, s. 134-135.
• Mikaelian, G. H. (1968), Cyclopean Fortresses in the Basin of Lake Sevan, Yerevan.
• Özkaya, V. (1994), "Erzurum-Horasan-Aliçeyrek Köyü Yüzey Araştırması”, XI. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s. 379-395.
• Parker, A. (1999), “Northeastern Anatolia: on the periphery of empires”, Anatolian Studies 49: Anatolian Iron Ages 4, (ed. A. Çilingiroğlu, R. J. Matthews), s. 133-141.
• Payne, R. M. (1993), Urartu Yazılı Belgeler Katalogu, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul (Baskıda).
• Payne, R. M., (1996), “Urartian Inscriptions in Erzurum Museum”, Anadolu Araştırmaları XIV (1996) Prof. Dr. Afif Erzen’e Armağan, s. 415-423.
• Russell, H. F. (1984), "Shalmaneser's Campaign to Urartu in 856 B.C. and the Historical Geography of Eastern Anatolia According to the Assyrian Sources", Anatolian Studies XXXIV, s. 171-201.
• Sagona, A. - M. Erkmen vd (1996), “Excavations at Sos Höyük, 1995: Second Preliminary Report”, Anatolian Studies XLVI, s. 27-52.
• Sagona, A. - M. Erkmen vd (1997), “Excavations at Sos Höyük, 1996: Third Preliminary Report”, Anatolica XXIII, s. 181-226.
• Sagona, A. - M. Erkmen vd (1998), “Excavations at Sos Höyük, 1997: Fourth Preliminary Report”, Anatolica XXIV, s. 31-64.
• Salvini, M. (1991), “Historical Introduction”, Urartu: A Metalworking Center in the First Millennium B.C.E (ed. Rivka Merhav), Jerusalem, s. 4-13.
• Salvini, M. (1995), Geschichte und Kultur der Urartaer, Darmstadt.
• Sevin, V. (1999), “Demir Çağında Anadolu-Batı İlişkileri”, Anatolian and Thracian Studies in Honour of Zafer Taşlıklıoğlu Armağanı: Anadolu ve Trakya Çalışmaları I, (ed. N. Başgelen, G. Çelgin, V. Çelgin), İstanbul, s. 113-121.
• Sevin, V. - E. Kavaklı (1996), Bir Erken Demir Çağ Nekropolü Van/ Karagündüz An Early Iron Age Cemetery, İstanbul.
• Sinclair, T. A. (1989), Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey II, London.
• Slattery, D. J. G. (1987), "Urartu and the Black Sea Colonies: An Economic Perspective", Al-Rafidan 8, s. 1-30.
• Slattery, D. J. G. (1988), “The Defence of the Urartian Northern Frontier”, Al-Rafidan 9, s. 173-194.
• Smith, A. T.- K. Kafadarian (1996), "New Plans of Early Iron Age and Urartian Fortresses in Armenia: A Preliminary Report on the Ancient Landscapes Project", Iran XXXIV, s. 23-37.
• Smith, A. T. (1999), ‘The Making of an Urartian Landscape in Southern Transcaucasia: A Study of Political Architectonics”, American Journal of Archaeology 103, s. 45-71.
• Strabo, The Geography of Strabo (with an English translation by H. L. Jones) The LOEB Classical Library, London 1954.
• Tarhan, M. T. (1984), "Eski Anadolu Tarihinde Kimmerler", I. Araştırma Sonuçları Toplantısı, s. 109-120.
• UKN: G. A. Melikishvili, Urartskie Klinoobraznye Nadpisi, Moskow 1960.
• Xenophon, Anabasis (with an English translation by C. L. Browson), The LOEB Classical Library, London 1922.
• Zimansky, P. E. (1985), Ecology and Empire: The Structure of the Urartian State, Chicago.