VI./XII. Asırda Bir Abbâsî Veziri: Adudüddîn İbnü’l-Müslime’nin Siyasî ve İdarî Etkinliği

Yıl 2021, Cilt: 85 Sayı: 303, 423 - 462, 17.08.2021

Halil İbrahim Hançabay

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.423

Öz

Abbâsî bürokrasisinde uzun yıllar görev yapmış bir aileye mensup olan Adudüddîn İbnü’l-Müslime babası İzzüddîn Abdullah b. Hibetullah’ın vefatıyla birlikte onun yerine üstâdârlığa tayin edilmiştir. Bundan sonraki süreçte etkinliği giderek artan Üstâdâr İbnü’l-Müslime, Vezir İbn Hübeyre’nin zehirlenerek aniden vefat etmesiyle bu makama atanması muhtemel en güçlü aday olarak öne çıkmıştır. Ancak Halife Müstencid, Adudüddîn İbnü’l-Müslime’nin yerine Bağdat’taki siyasî çevrelerle doğrudan bir irtibatı bulunmayan Vâsıt nâzırı (idareci/müfettiş) Ebû Ca‘fer Ahmed b. el-Beledî’yi vezirliğe tayin etmiştir. İdarî açıdan nüfuzunun engellenmek istendiğini anlayan İbnü’l-Müslime ise dönemin etkili şahsiyetlerinden Emîr Kutbüddîn Kaymâz’la ittifak kurmuş ve birlikte Müstencid’i bertaraf ederek Müstazî’yi tahta çıkarmışlardır. Müstazî de ilk icraat olarak İbnü’l-Müslime’yi vezirliğe, Emîr Kaymâz’ı ordu komutanlığına, İbnü’l-Müslime’nin oğlu Kemâlüddîn’i üstâdârlığa tayin etmiştir. Bu çalışma İbnü’l-Müslime ailesinin Abbâsî idarî tarihindeki en etkili şahsiyetlerinden olan Adudüddîn İbnü’l-Müslime’nin bir üstâdâr ve vezir olarak siyasî ve idarî hadiseler üzerindeki rolünü incelemeyi hedeflemektedir. Bunun için öncelikle Adudüddîn’in ailesi, yetişmesi, üstâdârlık yaptığı dönemde Halife Müstencid ve sabık vezir İbnü’lBeledî ile ilişkileri, ayrıca Vezir İbn Hübeyre’nin zehirlenmesinde herhangi bir etkisinin olup olmadığı meselesi üzerinde durulmuştur. Ardından Müstencid’in öldürülmesi ve Müstazî’nin halife olmasındaki rolü, vezirliğe tayin edilmesi ve Emîr Kaymâz’la girdiği iktidar mücadelesi ele alınmıştır. Ayrıca konu bütünlüğünü sağlamak amacıyla, Adudüddîn İbnü’l-Müslime’nin çevresindeki şahısların birbiriyle ilişkilerine de işaret edilmiştir. Bu anlamda üstlendiği bürokratik görev sebebiyle dönemin nüfuz sahibi bir diğer şahsiyeti olan Sâhibülmahzen İbnü’l-Attâr’la Emîr Kaymâz arasındaki mücadeleye özellikle değinilmiştir. Son olarak İbnü’l-Müslime’nin Halife Müstazî ile arasının açılması ve öldürülmesi hakkında bilgi verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Abbâsîler, Bağdat, Vezirlik, Üstâdârlık, Adudüddîn İbnü’l-Müslime

An Abbāsīd Vizier in 6th/12th Century: The Political and Administrative Influence of Adūd al-Dīn Ibn al-Muslima

Öz

Adūd al-Dīn Ibn al-Muslima belonged to a family that served in the Abbāsid bureaucracy for many years and was appointed as an ustādār to replace his father, Izz al-Dīn Abd Allāh ibn Hibat Allāh, after the latter’s death. In the time afterwards, Ustādār Ibn al-Muslima steadily increased his influence and became prominent as the most likely candidate to be appointed vizier after Ibn Hubayra’s sudden death by poisoning. But Caliph al-Mustanjid assigned Ibn al-Baladī, the financial inspector (nāzir) of Wāsit, who had no direct connection with the political circles of Baghād instead of Ibn al-Muslima, to the vizireate. Ibn al-Muslima realized that the caliph sought to curtail his political and administrative authority, and allied with Amīr Qaymaz, one of the influential figures of the period, and they enthroned al-Mustadī by deposing al-Mustanjid. As his first action, al-Mustadī appointed Ibn al-Muslima to the vizierate; Amīr Qaymaz to the army command (amīr al-jaish); and Kamāl alDīn, the son of Adūd al-Dīn, to the office of ustādār. The aim of this article is to analyze the role of Adūd al-Dīn Ibn al-Muslima, one of the most influential members of Banū Muslima family, on political events as an ustādār and vizier in Abbāsid administrative history. First, the article will introduce the reader to Ibn al-Muslima’s family, his relationship with Caliph al-Mustanjid and former vizier Abū Ca‘far Ahmad ibn al-Baladī, and, also look at whether Ibn al-Muslima had a part in the poisoning of Vizer Ibn Hubayra. This will be followed by an assessment of his role in the killing of Caliph Mustanjid and al-Mustazī’s becoming caliph, as well as his appointment to the vizireate, and his power struggle with Amīr Qaymaz. Additionally, to provide a complete picture of the issues at hand, this study tries to show the relationships that existed between the people who were around Ibn Muslima. Finally, Ibn Muslima’s falling out with Caliph al-Mustazī and the former’s death is addressed.

Anahtar Kelimeler

Abbāsīds, Baghdad, vizierate, ustādār, Adūd al-Dīn Ibn al-Muslima

Kaynakça

• Atalar, Münir, “Emîr-i Hac”, İslâm Ansiklopedisi, C 11, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1995, s. 131-133.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Üstâdüddâr”, İslam Ansiklopedisi, C 42, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2012, s. 393-395.
• Ayaz, Fatih Yahya, “Vezir”, İslam Ansiklopedisi, C 43, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2013, s. 79-82.
• Aykaç, Mehmet, “İbn Hübeyre, Ebü’l-Muzaffer”, İslâm Ansiklopedisi, C 20, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1999, s. 82-83.
• Azzâm, Subhî Mahmûd, el-Vizâretü’l-Abbâsiyye (h. 447-656/m. 1055-1258) (doktora tezi), el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, Külliyyetü’d-Dirâsâti’l-‘Ulyâ, Amman 2000.
• Bâşâ, Hasan, el-Fünûnu’l-İslâmiyye ve’l-vezâif ale’l-âsâri’l-Arabiyye, I-III, Dârü’nNehdati’l-Arabiyye, Kahire 1965.
• Bozkurt, Nebi, “Kıyafet”, İslâm Ansiklopedisi, C 25, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2002, s. 508-510.
• Buzpınar, Ş. Tufan, “Nakîbüleşrâf ”, İslâm Ansiklopedisi, C 32, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2006, s. 322-324.
• Cahen, Claude, “Ibn al-Muslima”, The Encyclopaedia of Islam New Edition, C 3, Brill, Leiden 1986, s. 891-892.
• Dûrî, Abdülazîz, “Divan”, İslâm Ansiklopedisi, C 9, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1994, s. 377-381.
• Dündar, Abdulhamit, 4/10. Yüzyılda Bağdat (Topografya, Toplumsal Yapı, Gündelik Hayat) (doktora tezi), Şeyh Edebali Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bilecik 2019.
• Erbilî, Abdurrahman b. İbrahim b. Sunbut, Hulâsatü’z-zehebi’l-mesbûk muhtasar min Siyeri’l-mülûk (nşr. Mekkî es-Seyyid Câsim), Mektebetü’l-Müsennâ, Bağdat [ts.].
• Genç, Süleyman, Fatımî-Abbâsî Selçuklu Münasebetleri (doktora tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1995.
• Göl, Yavuz Selim, Abbâsîler Döneminde Kâdı’l-kudâtlık (doktora tezi), Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya 2018.
• Hançabay, Halil İbrahim, Abbâsîler Döneminde Vezirlik (295-530/908-1136), Klasik Yayınları, İstanbul 2017.
• Hançabay, Halil İbrahim, “Abbâsîler’in Son Dönem Vezirlerinden Ebü’l-Muzaffer Yahya b. Hübeyre (ö. 560/1165)”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 53 (2017), s. 45-72.
• Hanne, Eric, The Caliphate Revisited: The Abbasids of 11th and 12th Century Baghdad (doktora tezi), The University of Michigan, Near Eastern Studies, Michigan 1998.
• Hanne, Eric, “The Banū Jahīr and Their Role in the Abbāsid and Saljuq Administrations”, Al-Masaq: Islam and Medieval Mediterranean, 20 (2008), s. 29- 45.
• Hofer, Nathan, “The Origins and Development of the Office of the “Chief Sufi” in Egypt, 1173–1325”, Journal of Sufi Studies, 3 (2014), s. 1-37.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed, Vefeyâtü’l-‘ayân ve enbâü ebnâi’z-zamân (nşr. İhsan Abbâs), I-VIII, Dâru Sâdır, Beyrut 1398/1978.
• İbn Miskeveyh, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed, Kitâbü Tecâribi’l-Ümem (nşr. Henry Frederick Amedroz & David Samuel Margoliouth), I-II, Matba‘atü’şŞeriketi’t-Temeddün, Kahire 1914.
• İbn Receb, Zeynüddîn Ebü’l-Ferec Abdurrahman b. Şihâbüddîn Ahmed, ez-Zeyl ‘alâ Tabakâti’l-Hanâbile, I-II, Dârü’l-Ma‘rife, Beyrut [ts.]
• İbn Vâsıl, Cemâlüddîn Muhammed b. Sâlim, Müferricü’l-kürûb fî ahbârî mülûki Benî Eyyûb (nşr. Cemâleddin eş-Şeyyâl), I-III, Kahire 1953-60.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahman b. Alî b. Muhammed elBağdâdî, el-Muntazam fî târîhi’l-mülûk ve’l-ümem (nşr. Muhammed Abdülkadir Atâ & Mustafa Abdülkadir Atâ), I-XIX, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1412/1992.
• İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdullah Cemâlüddîn Muhammed b. Saîd, Zeylü Târîhi Medîneti’s-selâm (nşr. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf), I-V, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, Beyrut 1427/2006.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-târîh (nşr. Carl Joan Tornberg), I-XII, Dâru Sâdır & Dâru Beyrut, Beyrut 1965.
• İbnü’t-Tıktakâ, Ebû Ca‘fer Safiyyüddîn Muhammed b. Alî b. Tabatabâ, el-Fahrî fi’l-âdâbi’s-sultâniyye ve’d-düveli’l-İslâmiyye, Dâru Sâdır, Beyrut [ts.].
• İlhan, Avni, “Atebât”, İslâm Ansiklopedisi, C 4, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, s. 49-50.
• İmâdüddîn el-İsfahânî, Ebû Abdullah, Muhammed b. Muhammed, Harîdetü’l-kasr ve cerîdetü’l-asr: el-kısmü’l-Irâkî, (nşr. Muhammed Behçet el-Eserî & Cemîl Saîd), I-V, Matba‘atü Mecma‘i’l-İlmî el-Irâkî, Bağdat 1955-1964.
• Kabir, Mafizullah, The Buwayhid Dynasty of Baghdad (334/946-447/1055), Iran Society, Calcutta 1964.
• Kızıltoprak, Süleyman, “Memlük”, İslâm Ansiklopedisi, C 28, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2004, s. 87-90.
• Köprülü, Fuat, “Arz”, İslâm Ansiklopedisi, C 1, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1978, s. 657-660.
• Kucur, Sadi S., “İbnü’l-Müslime, Adudüddin”, İslâm Ansiklopedisi, C 21, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2000, s. 160-161.
• Kütübî, Muhammed b. Şâkir, el-Fevâtü’l-Vefeyât ve’z-zeyl ʿaleyhâ (nşr. İhsan Abbas), I-V, Beyrut 1973-1974.
• Mackay, P. A., “Patronage and Power in 6th/12th Century Baghdad. The Life of the Vizier ‘Adud al-Dīn Ibn Al-Muzaffar”, Studia Islamica, 34 (1971), s. 27-56.
• Mason, Herbert, Two Statesmen of Medieval Islam: Vizir Ibn Hubayra and Caliph anNâsir li Dîn Allâh, Mouton Publishers, Netherlands 1972.
• Merçil, Erdoğan, “Selçuklular (Selçuklular’da Devlet ve Teşkilat)”, İslâm Ansiklopedisi, C 36, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2009, s. 389-392.
• Merçil, Erdoğan, “Ârız”, İslâm Ansiklopedisi, C 3, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, s. 359.
• Mukâbele, Ma‘an Alî Ahmed, İhyâu’l-hilâfeti’l-Abbâsiyye fi’l-fetra min “530-622 h./1135-1225 m.” (doktora tezi), el-Câmi‘atü’l-Ürdüniyye, Külliyyetü’dDirâsâti’l-‘Ulyâ, Amman 1999.
• Öz, Mustafa, “Meşhed”, İslâm Ansiklopedisi, C 29, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2004, s. 362-363.
• Özaydın, Abdülkerim, “Selçuklular Döneminde Nakîbü’n-Nukabâların Siyâsî, İdârî ve İçtimâî Hayattaki Rolleri: Tırâd b. Muhammed ve Oğlu Alî b. Tırâd el-Kureşî el-Hâşimî el-Abbâsî ez-Zeynebî Örneği”, Türkiye Yazarlar Birliği (TYB) Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi, 12 (2014), s. 101-114.
• Özaydın, Abdülkerim, “Benî Cehîr”, İslâm Ansiklopedisi, C 5, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1992, s. 447-449.
• Sâbî, Ebü’l-Hüseyin Hilâl b. Muhassin, Rüsûmü dâri’l-hilâfe (nşr. Mîhâîl Avvâd), Dârü’r-Râidi’l-Arabî, Beyrut 1406/1986.
• Saâ‘de, Safiyye, Tatavvuru mansıbi’l-kâdı’l-kudât fi’l-fetreteyn el-Büveyhiyye ve’s-Selcûkiyye, Dâru Emvâc, Beyrut 1988.
• Safedî, Selâhuddîn Halîl b. Aybeg, el-Vâfî bi’l-vefeyât (nşr. Ahmed el-Arnaûd & Türkî Mustafa), I-XIX, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, Beyrut 1420/2000.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu, Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a‘yân (nşr. Muhammed Berakât-vd), I-XXIII, er-Risâletü’l-Âlemiyye, Dımaşk 1434/2013.
• Sıbt İbnü’t-Teâvîzî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Ubeydillâh, Dîvân (nşr. David Samuel Margoliouth), Matba‘atu’l-Muktataf, Kahire 1903.
• Şeşen, Ramazan, “Dârülhilâfe”, İslam Ansiklopedisi, C 8, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1993, 538-539.
• Şükürov, Qıyas, “Şümle”, İslâm Ansiklopedisi, C Ek-2, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2019, s. 565-566.
• Taneri, Aydın, “Hâcib”, İslâm Ansiklopedisi, C 14, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1996, s. 508-511.
• Taneri, Aydın, “Divan (Büyük Selçuklular’da Divan)”, İslâm Ansiklopedisi, C 9, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1994; s. 383-385.
• Ubeydî, Salâh Hüseyin, el-Melâbisü’l-‘Arabiyyetü’l-İslâmiyye fi’l-‘Asri’l-‘Abbâsî, Dârü’rReşîd li’n-Neşr, Bağdat 1980.
• Yâkût b. Abdullah el-Hamevî, Mu‘cemü’l-büldân, I-V, Dâru Sâdır, Beyrut 1397/1977.
• Yılmaz, Harun. “Meşîhatüşşüyûh’un Doğuşu ve Mısır’da İki Hankah: Sa‘îdü’sSü‘adâ ve Siryâkûs”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 34 (2014), s. 1-21.
• Yılmaz, Harun, “Şeyhüşşüyûh”, İslâm Ansiklopedisi, C Ek-2, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2019, s. 562-563.
• Yılmaz, Saim, “Abbâsîler’de Üstâdârlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 21 (2009), s. 1-24.
• Yılmaz, Saim, “Abbâsîler Dönemi Türk Komutanlarından Mûnis el-Muzaffer’in (ö. 321/933) Hayatı ve Askerî Görevleri”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (2007), s. 123-156.
• Yılmaz, Saim, “Türk Komutanlardan Mûnis el-Muzaffer’in (ö. 321/933) Abbâsî Tarihindeki Siyasî Etkinliği”, Dinî Araştırmalar, 30 (2008), s. 121-152.
• Yiğit, İsmail, “Ribât”, İslâm Ansiklopedisi, C 35, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 2008, s. 76-79.
• Yılmaz, Saim - Sazak, Ömer, “Doğu Bağdat’ta Dârülhilâfe’nin Ortaya Çıkışı ve Burada İnşa Edilen Saraylar (279-334/892-945)”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 42 (2020), s. 285-313.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, elMuhtasarü’l-muhtâc ileyhi min Târîhi İbni’d-Dübeysî (nşr. Mustafa Cevâd), I-III, Matba‘atü’z-Zamân, Bağdat 1951-1977.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’ (nşr. Şuayb el-Arnaût-vd.), I-XXV,: Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1403/1983.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân, Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l‘alâm: sene 551-560 (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Dârü’l-Kütübi’l-Arabî, Beyrut 1411-1421/1991-2000.