Geray Hanedanının Osmanlı Devleti Topraklarında Kalan Maddi İzleri

Yıl 2021, Cilt: 85 Sayı: 304, 889 - 932, 10.12.2021

Hakan Kırımlı

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.889

Öz

Üç buçuk asır boyunca Kırım Hanlığı’na hükümdar veren Geray hanedanı mensupları XVI. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti topraklarında yerleşmeye başlamışlardır. O kadar ki, XVIII. yüzyılda bu geniş hanedanın Osmanlı topraklarında yaşayan mensuplarının sayısı Kırım’da kalanların çok üzerine çıkmıştır. 1783’te Kırım Hanlığı’nın Rusya tarafından ortadan kaldırılmasını müteakip, Kuzey Kafkasya’ya yerleşenler dışında Geray hanedanı mensuplarının büyük çoğunluğu Osmanlı Rumelisi’nde toplanmıştır. Osmanlı topraklarında yaşayan Geraylar burada geçirdikleri yüzyıllar içinde orada doğmuş, ölmüş ve sayısız mimarî eserler inşa ettirmişlerdir. Bu makalemiz bu coğrafyada Geraylardan kalabilen eserlerin bir dökümünü vermeyi amaçlamaktadır. Eski Osmanlı topraklarında Geraylardan geride kalan maddi izlerin büyük çoğunluğu mezar taşları olup, diğerleri iki türbe, bir köprü, bir çeşme, iki konak ile hamam, saray ve savunma kulesi kalıntılarından oluşmaktadır. Bunlar bugünkü Türkiye, Bulgaristan ve Yunanistan arazilerine dağılmış durumdadır. Muhakkak ki, günümüze ulaşabilen bu eserler bir zamanlar mevcut olanların çok küçük bir kısmından ibarettir. Söz konusu maddi izlerin tamamına yakını gayet harap ve restorasyona muhtaç durumdadır. Bununla birlikte, bu hanedan mensuplarının kendi vatanları olan Kırım’daki maddi izlerinin maruz bulunduğu muazzam tahribat göz önüne alındığında eski Osmanlı topraklarında kalabilen bu nispeten az sayıdaki izlerinin ve onların muhafazasının tarihî açıdan çok büyük önemi haiz olduğu ortaya çıkmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kırım, Kırım Hanlığı, Geraylar, Geray hanedanı, Rumeli, mezar taşları

Material Remains of the Geray Dynasty on the Territories of the Former Ottoman Empire

Öz

Several members of the Geray dynasty, which reigned over the Crimean Khanate for more than three and a half centuries, began to settle on the territorries of the Ottoman Empire from the 16th century on. So much so that as of the 18th century, the number of the Gerays who settled in the Ottoman Empire outnumbered those who remained in their homeland, the Crimea. Following the destruction of the Crimean Khanate and the annexation of its territories by the Russian Empire in 1783, the remaining male members of the Geray dynasty in the Crimea also joined the others who had already been residing in Ottoman Rumelia, except for some who chose to settle in the North Caucasus. During their centuries-long residence in the Ottoman Empire, members of the Geray dynasty built countless mansions, residences, fortifications, bridges, public baths, fountains, water mills, and other edifices. The present article attempts to bring about a general account of the existing material remains of the Geray dynasty on the territories of the former Ottoman Empire. These material remains basically consist of several sarcophagi and tombstones, two mausolea, a bridge, a fountain and the ruins of three mansions, a public bath and a defence tower. These surviving material remains are located in the territories of modern day Turkey, Bulgaria and Greece. Certainly, they constitute a very small portion of which had actually existed and almost all of them are in urgent need of care and repair.

Anahtar Kelimeler

Crimea, Crimean Tatars, Geray, Geray dynasty, Rumelia, tombstones

Kaynakça

• Abdullah ibn Rıdvan, Tevârîh-i Deşt-i Kıpçak ‘an Hıtta-i Kırım veya Tevârîh-i Tatar Hânân-ı Kadîm ve Ahvâl-i Deşt-i Kıpçak, Hazırlayanlar: M. Akif Erdoğdu-Selçuk Uysal, İzmir 2012.
• Acar, Serkan, Kazan Hanlığı-Moskova Knezliği Siyasi İlişkileri (1437-1552), Ankara 2013.
• Altan, Kemal, “Meşhur (Kırım Giray)ların Mezarları, Akşam İstanbul 3 Temmuz 1941.
• Altan, Mazhar, “Mimar Kemal Altan”, Arkitekt, S. 199-200 (İstanbul 1948) ), s. 178-179.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı, Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri. Bulgaristan, Yunanistan, Arnavudluk, C IV, Kitap: 4-5-6, İstanbul 1982.
• Bayev, Haralambi, “Zagadıçni ruini nasred Yambol ili dvoretsıt, koyto ne zavelyazvame”, Vreme (Yanbolu), S. 11 (824) (9-15 Nisan 2015), s. 7.
• Baysalan, Şerif, Gelmişi Geçmişi Bugünüyle Hayrabolu, Tekirdağ 2006.
• Bursalı Mehmed Tahir, İdare-i Osmaniyye Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri İstanbul 1919.
• Câbî Ömer Efendi, Câbî Tarihi, C 2, Hazırlayan Mehmet Ali Beyhan, Ankara 2003.
• Caferzade Mehmet Tevfik, [Selen], Tarihte Hayrabolu ve Çevresi, Hazırlayan: Aydın Oy, Tekirdağ 1989.
• Çınar, Hüseyin, “Arslan Giray Han ve Kırım’ın Yeniden İmârında Vakıfların Rolü”, Vakıflar Dergisi, C XXX (Ankara 2007), s. 117-138.
• Decei, Aurel, “Etablissement de Aktav de la Horde d’Or dans l’Empire Ottoman, au temps de Yıldırım Bayezid”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Zeki Velidi Togan’a Armağan, İstanbul, 1950-1955, s. 77-92.
• Demir, Aydoğan, “I. Kaplan Giray Han’ın Mezar Taşı”, Tarih ve Toplum, S. 136 (İstanbul Nisan 1995), s. 21-26 (213-218).
• Demir, Uğur, “Târih-i Mehmed Giray (Değerlendirme-Çeviri Metin)”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul 2006.
• Erdoğdu, Mehmet Akif, “Rodos Adasındaki Osmanlı Evkafı (1522-1711)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. 15, İzmir 2000, s. 9-30.
• Esin Mete, “Giraylar ve Vize”, Kırım (Ankara), S. 10, (Ocak-Şubat-Mart 1995), s. 23-24.
• Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, kitap III, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul 1999.
• Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, kitap VII, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff, İstanbul, 2003.
• Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, kitap VIII, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff, İstanbul, 2003.
• Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, kitap IX, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı-Robert Dankoff, İstanbul 2005.
• Eyice, Semavi, “Mezarlıklar ve Hazireler”, İslâm Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, C I, Ankara 1996, s. 122-134.
• İbn Kemal (Kemalpaşazâde), Tevârih-i Âl-i Osman. IV. Defter Hazırlayan: Koji Imazawa, Ankara 2000.
• İşli, Necdet, “Tatarhaniler yahut Zindan Altı Mezarlığı”, Arkitekt, S. 433, (1996), s. 48-49.
• Halim Giray [Halim Geray Sultan], Gülbün-ü Hânân (Kırım Hanları Tarihi). Değerlendirme-Metin-Tıpkıbasım, Hazırlayanlar: Alper Başer-Alper Günaydın, İstanbul 2013.
• [Hayrabolulu Hasîb], Hayrabolulu Hasîb Dîvânı, Hazırlayanlar: Ramazan Ekici-Suat Donuk, Ankara 2015.
• Hudyakov, Mihail Georgiyeviç, Oçerki po istorii Kazanskogo hanstva, Moskova 1991.
• Kançal-Ferrari Nicole, “Kırım Hanlarının İmar Faaliyeti ve Mezar Taşları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul 1997.
• Kançal-Ferrari Nicole, “Saray’a Bağlı Bir Cami ve Haziresi: Kırım Hanlığı’nın Payitahtı Bahçesaray’daki Hansaray’ın Haziresi”, Belleten, C LXVI/S. 246, (Ağustos 2002), s. 371-420.
• Kırımlı Hakan-Nicole Kançal-Ferrari (Proje Yöneticileri), Hakan Kırımlı-Nicole
• Ferrari-Kançal - Gökçe Günel - İbraim Abdulla - Nariman Abdülvaap - Safiye Eminova - Gülşen Dişli (Yazarlar), Kırım’daki Kırım-Tatar (Türk-İslâm) Mimarî Yadigârları, Ankara 2021.
• Koçu, Reşat Ekrem, “Çatalca Sarayları”, Tercüman (İstanbul), 14, 15, 16, 17, 21, 22, 23, 24 Şubat 1970.
• Meriç, Rıfkı Melül, “Trakya Kitabeleri I. Hayrabolu Kitabeleri”, Tarih Vesikaları, Yeni Seri, C I/S. 2 (17), (İstanbul Ocak 1958), s. 210-220.
• Oruç Beğ, Oruç Beğ Tarihi, Hazırlayan: Atsız, İstanbul, t.y. [1972].
• Örenç, Ali Fuat, Yakın Dönem Tarihimizde Rodos ve Oniki Ada, İstanbul, 2006.
• Özer, Mustafa, “Pınarhisar Çevresindeki Osmanlı Dönemi Yapıları”, Yöre, S. 86- 87 (Edirne Mayıs-Haziran-Temmuz 2007, s. 43-59.
• Rus Elçi Raporlarında Astrahan Seferi, Hazırlayan: İlyas Kamalov, Ankara 2011.
• Seyyid Mehmed Rızâ, Es-Seb’üs-Seyyâr fi Ahbâr-ı Mülûki’t-Tatar (İnceleme-Tenkitli Metin), Hazırlayan: Yavuz Söylemez, Ankara 2020).
• Smirnov, Vasiliy Dmitriyeviç, Krımskoe hanstvo pod verhovenstvom otomanskoy portı do naçala XVIII veka, Sankt Petersburg 1887).
• Solak-zâde Mehmed Hemdemî Çelebi, Solak-zâde Tarihi, C 2, Hazırlayan: Vahid Çabuk, Ankara 1989.
• Söylemez Yavuz, “Kırım Hanlığı-Osmanlı Devleti Siyasi İlişkilerinde Rehin Usulü”, Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C IV/S. 2 (Güz 2019), s. 84-109.
• Tott François Baron de [Tóth Ferenc], Memoirs of Baron De Tott, C. I, Londra, 1785.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C III/Kısım II, Ankara 1995.