Ekoloji ile Kentsel Mekan Arasında Osmanlı Devleti: İstanbul’un İçme Suyunu Muhafaza Etmek

Yıl 2021, Cilt: 85 Sayı: 304, 933 - 966, 10.12.2021

Burcu Kurt

https://doi.org/10.37879/belleten.2021.933

Öz

Bu çalışma, başta Osmanlı payitahtı İstanbul olmak üzere, kentlerin şekillenmesine çevresel ve sıhhi faktörlerin etkisini ortaya koymaktadır. 19. yüzyılın ikinci yarısına odaklanan makale, insan kaynaklı çevresel tahribatı, kontrolsüz kentleşme sonucu ortaya çıkan su sıkıntısını ve Osmanlı devletinin salgın tehdidi nedeniyle Belgrad, Kömürcü ve Bahçecik köylerini tahliye etme sürecini ele almaktadır. Bu noktadan hareketle çalışma, Osmanlı kentleşmesinin çevresel etkilere ne ölçüde maruz kaldığına ışık tutmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İstanbul, Osmanlı İmparatorluğu, Osmanlı çevre tarihi, Şehir planlaması tarihi, Osmanlı şehirleri

The Ottoman State Between Urban Space and Environment: Preserving the Drinking Water of Istanbul

Öz

This study reveals the contribution of environmental and sanitarian factors to the shaping of the cities, particularly the Ottoman capital Istanbul. This paper, focusing on the second half of the 19th century, discusses the man-made environmental destruction, the water shortage that emerged as a result of uncontrolled urbanization and the Ottoman state’s evacuation process of the Belgrad, Kömürcü and Bahçecik villages due to the threat of disease. Thusly, this paper aims to shed light on the extent to which Ottoman urbanization was exposed to environmental influences.

Anahtar Kelimeler

Istanbul, Ottoman Empire, Ottoman Environmental History, History of Urban Planning, Ottoman Cities

Kaynakça

• Archival Sources
• Prime Minister Ottoman Archives (BOA)
• Babıali Evrak Odası (BEO)
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT)
• Hariciye Nezâreti Tahrirat (HR.TH)
• İrade Dahiliye (İ.DH)
• İrade Evkaf (İ.EV)
• İrade Husisi (İ.HUS)
• İrade Maliye (İ.ML)
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS)
• İrade Şehremaneti (İ.ŞE)
• İrade Şura-yı Devlet (İ.ŞD)
• Maliye Evrak-ı Emiriye Müdüriyeti (ML.EEM)
• Meclis-i Vükelâ Mazbatalar (MV)
• Sadâret Mektubi Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı (A.MKT.MVL)
• Şura-yı Devlet (ŞD)
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV)
• Yıldız Perakende Adliye ve Mezahib Nezareti Maruzatı (Y.PRK.AZN)
• Yıldız Perakende Askeri Maruzatı (Y.PRK.ASK)
• Yıldız Perakende Dahiliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.DH)
• Yıldız Perakende Komisyonlar Maruzatı (Y.PRK.KOM)
• Yıldız Perakende Yaveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK. MYD)
• Yıldız Sadâret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS)
• Yıldız Sadâret Resmî Maruzat Evrakı (Y.A.RES)
• Publications
• Ayar, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi, İstanbul 2007.
• Bilgin, Arif, Osmanlı Saray Mutfağı (1453-1650), Kitabevi, İstanbul 2004.
• Blaisdell, Donald C., European Financial Control in the Ottoman Empire, Columbia University Press, New York 1929.
• Bölükbaşı, Ömer Faruk, Tezyid-i Varidat ve Tenkih-i Masarifat: II. Abdülhamid Döneminde Mali İdare, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2005.
• Camgöz, Mevlüt, Ekmek, Buğday ve Şehir: 19. Yüzyıl Osmanlı İstanbul’unda İaşe Meselesi, Kitabevi, İstanbul 2017.
• Çeçen, Kazım, İstanbul’da Osmanlı Devrindeki Su Tesisleri, İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul 1984.
• Çeçen, Kazım, İstanbul’un Osmanlı Dönemi Suyolları, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, İstanbul 1999.
• Çeçen, Kazım, “Sinan’ın Yaptırdığı Su Tesisleri’, Mimarbaşı Koca Sinan, Yaşadığı Çağ ve Eserleri”, Vol. 1, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Ankara 1988.
• Çelik, Zeynep, 19. Yüzyılda Osmanlı Başkenti: Değişen İstanbul, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
• Cerasi, Maurice M., Osmanlı Kenti: Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• Ergin, Osman Nuri, “Vesait-i İtfaiyyeden İstanbul Suları”, in İsmail Kara, İlhami Yurdakul (ed.), 19. ve 20. Yüzyılda İstanbul Suları, Vol. 1, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 2000.
• Faroqhi, Suraiya, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia: Trade, Crafts and Food Production in an Urban Setting: 1520-1650, Cambridge University, Cambridge 1984.
• Günergun, Feza, “19. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Kimyager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905)”, I. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992, pp.229-52.
• Güran, Tevfik, “İstanbul’un İaşesinde Devletin Rolü”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XLIV (1986), pp. 245-75.
• Işın, Ekrem, “19. Yüzyılda Modernleşme ve Gündelik Hayat”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, Vol. 2, İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
• İnal, Onur, “Environmental History as an Emerging Field in Ottoman Studies: An Historiographical Overview”, The Journal of Ottoman Studies, 38 (2011), pp. 1-26.
• İnalcık, Halil, “İstanbul: Bir İslam Şehri”, İslam Tetkikleri Dergisi, 9 (1995), pp. 243- 268.
• Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• Kazgan, Haydar - Sami Önal, İstanbul’da Suyun Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
• Koçu, Reşad Ekrem Koçu, İstanbul Ansiklopedisi, Vol. 4, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul 1960.
• Koçu, Reşad Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, Vol. 5, İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, İstanbul 1961.
• Kömürcan, Kirkor, Türkiye İmparatorluk Devri Dış Borçlar Tarihçesi, Milli Eğitim Bakanlığı, Ankara 1948.
• Kömürciyan, Eremya Çelebi, İstanbul Tarihi, Eren Yayıncılık, İstanbul 1988.
• Kurt, Burcu, “Payitaht’ın Suyunu Muhafaza Etmek: 1894 Depremi Sonrası Kırkçeşme Su Yolunun Tamiri”, Kanuni Sultan Süleyman Dönemi ve Bursa, Osmangazi Belediyesi Yayınları, Bursa 2019.
• Ljungkvist, John - Barthel, Stephan - Finnveden, Göran - Sörlin, Sverker, “The Urban Anthropocene: Lessons for Sustainability from the Environmental History of Constantionople”, in Paul J.J. Sinclair, Gullög Nordquist, Frands Herschend, Christian Isendahl (ed.), The Urban Mind: Cultural and Environmental Dynamics, African and Comparative Archaeology department of Archaeology and Ancient History Uppsala University, Uppsala 2010.
• Nirven, Saadi Nazım, İstanbul Suları, Halk Basımevi, İstanbul 1946.
• Oğuz, Burhan, Bizans’tan Günümüze İstanbul Suları, Simurg, İstanbul 1998.
• Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sosyal Devlet, İletişim Yayınları, İstanbul 2011.
• Öztürk, Said, İstanbul’un Tarihi Su Yolları: Muhafaza ve Bakımı, Vol. I, İstanbul Büyükşehir Belediyesi İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, İstanbul 2006.
• Öztürk, Said, (ed.), Suyu Arayan İstanbul: Vakıf Suları ve Kırkçeşme, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, İstanbul 2006.
• Sayar, Nihad S., Türkiye İmparatorluk Dönemi Siyasi, Askeri, İdari ve Mali Olayları, İ.İ.T.İ.A. Nihad Sayar Yayın ve Yardım Vakfı, İstanbul 1978.
• Şahin, Salih (ed.), İstanbul Su Yolları ve Su Yapılarının Tarihçesi, İstanbul: İSKİ İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, [no date].
• Tabakoğlu, Ahmet; Çelik, Gülfettin, Suyu Arayan İstanbul: Vakıf Suları ve Kırkçeşme, İstanbul: İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi, 2006.
• Velay, A. Du, Türkiye Maliye Tarihi, Ankara: Maliye Bakanlığı, 1978.
• Yıldırım, Nuran, “Su ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”, Toplumsal Tarih, 145 (2006).
• Yıldırım, Nuran, “1893 İstanbul Kolera Salgını İstatistikleri”, Tarih ve Toplum, 150 (1996).
• Yıldırım, Nuran, “1893’te İstanbul’da Kolera Salgını”, Tarih ve Toplum, 129 (1994).
• Yıldırım, Nuran, “İstanbul’da Sağlık Hayatı”, Büyük İstanbul Tarihi, Vol. 4, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul 2015.
• Yıldırım, Nuran, “Salgın Afetlerde İstanbul”, in Afetlerin Gölgesinde İstanbul: Tarih Boyunca İstanbul ve Çevresini Etkileyen Faktörler, İstanbul Büyükşehir Belediyesi, İstanbul [nd.].
• Yıldırım, Nuran, “Su ile Gelen Ölüm: Kolera ve İstanbul Suları”, Toplumsal Tarih, 145 (2006).
• Yurdakul, İlhami, Aziz Şehre Leziz Su, Kitabevi, İstanbul 2010.
• Yusuf Ragıb, İstanbul Sayfiyeleri: Tebdil-i Hava, İstanbul 1323.